Funkcje metafor potocznych w tekstach prasowych o polityce

Transkrypt

1 Ideologie w słowach i obrazach, Wrocław 2009 ANNA SZEWCZYK Funkcje metafor potocznych w tekstach prasowych o polityce Przedmiotem niniejszego artykułu jest określenie funkcji, jakie metafory potoczne pełnią w tekstach prasowych o polityce. Analiza materiału, zaczerpniętego z polskiej prasy z roku 2006, pozwala stwierdzić, że metafory stanowią nieodłączny element języka dziennikarzy. Przyczyną tego zjawiska jest niewątpliwie wielość funkcji, jakie mogą one pełnić. O metaforze powiedziano i napisano już wiele. Najprostsza jej definicja brzmi: metafora to figura stylistyczna, polegająca na łączeniu wyrazów, w którym jeden przynajmniej wyraz uzyskuje inne, obrazowe, ale pokrewne znaczenie 1. Jest więc metafora bez wątpienia środkiem opisu i budowania nowych znaczeń, czego doskonałym przykładem są wyrażenia i zwroty: drabina kariery, bić głową w mur, taplać się w szambie, mieć serce z kamienia. Od starożytności pojawiały się teorie, które miały wyjaśnić istotę, pochodzenie i funkcje metafory 2. Była ona opisywana nie tylko na gruncie retoryki, poetyki czy filozofii, ale także teologii, psychologii i etnologii, z różnymi oczywiście wynikami 3. Dwie centralne teorie metafory to teoria substytucyjna i interakcyjna, które stworzyły solidne podstawy do dalszych badań. Dawno wyszły jednak z mody teorie, które traktowały metaforę tylko i wyłącznie jako ozdobnik stylistyczny. Dziś do głosu dochodzą te, które ukazują ją w nowym świetle, nadając jednocześnie status wszelkiej przydatności. Punktem zwrotnym w badaniach nad metaforą okazała się przede wszystkim książka Metafory w naszym życiu G. Lakoffa i M. Johnsona. Autorzy przedstawili w niej teorię, która ujmuje metaforę w sposób zupełnie nowy, a mianowicie jako instrument, którego ludzie nieświadomie używają w codziennej komunikacji. Twierdzą oni, że: Dla większości ludzi metafora jest środkiem wyobraźni poetyckiej i ozdobą retoryczną, a więc czymś niezwykłym, co w języku codziennym się 1 M. Głowiński et al. (2002): Słownik terminów literackich, Ossolineum. 2 Por. Arystoteles (1988): Poetyka, Retoryka, Warszawa. 3 Por. J. Świątek (1998): W świecie powszechnej metafory. Metafora językowa, Kraków.

2 120 ANNA SZEWCZYK nie pojawia. Co więcej, powszechnie uważa się metaforę za właściwość języka jedynie, a więc rzecz związaną ze słowami, nie zaś z myślami czy działaniem. Z tego powodu większość ludzi sądzi, że można doskonale obyć się bez metafory. My zaś, przeciwnie, odkrywamy obecność metafory w życiu codziennym, nie tylko w języku, lecz też w myślach i czynach. System pojęć, którymi się zwykle posługujemy, by myśleć i działać, jest w swej istocie metaforyczny 4. Mimo że już Cassirer twierdził, że metafora to wyraz naszego doświadczenia, a Richards podkreślał ogromną rolę metafory we wszelkim myśleniu abstrakcyjnym, dopiero Lakoff i Johnson w tak dobitny sposób uświadomili, że metafory nie są sprawą przypadku i tkwią głęboko w umysłach i doświadczeniu. W przeciwieństwie do tradycyjnego pojmowania istoty metafory dochodzi więc do głosu przekonanie, że metafora to nie tylko część języka, ale także nieodłączny towarzysz ludzkiego myślenia i postępowania. Autorzy wychodzą bowiem z założenia, że człowiek żyje w metaforycznym systemie, który daje mu zdolność do spostrzeżeń, a co za tym idzie do budowania i kreowania rzeczywistości tak, jak się ją widzi i doświadcza. Tak szerokie rozumienie metafory jest efektem przyznawania jej przez badaczy funkcji poznawczej, która wynika z roli, jaką pełni ona w kształtowaniu pojęć regulujących różne przejawy poznawczej działalności człowieka. Skutkiem codziennych interakcji z otoczeniem, których elementem jest aktywność myślowa i językowa są, zdaniem Lakoffa i Johnsona, tzw. gestalty doświadczeniowe, czyli pojęcia reprezentujące prototypowe sytuacje. Metaforyzowanie polega więc na ujmowaniu jednej z nich w terminach innej. Taką genezę doświadczeniową mają potoczne pojęcia abstrakcyjne. Wyodrębniając je, kierujemy się zasadą użyteczności oraz istotności, dlatego bardzo często pozostają one niedookreślone ze względu na niedoskonałość naszego doświadczenia. Kognitywiści nie traktują metafory jako figury stylistycznej lub tylko językowego fenomenu. Jest ona ich zdaniem mechanizmem, który determinuje ludzkie myślenie i działanie. W terminologii Lakoffa i Johnsona są to metafory konceptualne (pojęciowe) 5. Autorzy Metafor w naszym życiu stawiają metaforę potoczną w opozycji do poetyckiej. Metafora poetycka jest zamierzonym i twórczym sposobem uatrakcyjnienia języka, ma zastanawiać odbiorcę, dając pole do indywidualnej odkrywczości. Metafora potoczna zaś jest zestawieniem utartym i rozumianym bezrefleksyjnie. Jej celem jest zobrazować i ułatwić zrozumienie skomplikowanych procesów i zjawisk. Tym, co różni metafory potoczne od poetyckich, jest więc stopień konwencjonalności, a co za tym idzie wszechobecność tych pierwszych w codziennym życiu. Metafory potoczne opierają się na pojęciach dobrze zakorzenionych w powszechnym doświadczeniu, a daleko idąca stereotypizacja tych środków sprawia, 4 Lakoff G., Johnson M. (1988): Metafory w naszym życiu, przeł. T. Krzeszowski, Warszawa, s Lakoff i Johnson dokonali podziału metafor na strukturalne, ontologiczne i orientacyjne. Por. ibidem.

3 FUNKCJE METAFOR POTOCZNYCH W TEKSTACH PRASOWYCH O POLITYCE 121 że odbiorca bez trudu może wytworzyć pożądany sens przenośny, dobierając odpowiednie konotacje nośnika metaforycznego 6. Jak więc widać, metafora nie jest zabiegiem tylko i wyłącznie językowym, lecz w dużym stopniu wpływa na myślenie i postrzeganie świata. Dlaczego używa się metafor? Z prostej przyczyny, bo pewne zjawiska trudno jest określić za pomocą znanych słów. Najtrudniej, oczywiście, jest nazwać rzeczy nowe i nieznane, a także elementy jednego z najbardziej niedostępnych obszarów rzeczywistości, a mianowicie sfery abstraktów. Polityka jest niewątpliwie jednym z takich elementów. Jest to dziedzina bardzo skomplikowana, a cały mechanizm procesów jej towarzyszących jest z reguły trudny do wyjaśnienia dla przeciętnego człowieka. Doskonałym sposobem na pokonanie tych problemów okazuje się użycie języka metaforycznego, bo pozwala on na odwoływanie się do własnych doświadczeń i szukanie analogii między znanymi i nowymi zjawiskami. Dziennikarze chętnie sięgają po metafory, wykorzystując wszelkie możliwe sposoby ich realizacji. Ukazuje się więc politykę w kategoriach gry, działań wojennych czy widowiska teatralnego, czyli pojęć dobrze znanych i zakorzenionych w osobistym doświadczeniu odbiorcy, co pozwala bez wątpienia lepiej uchwycić jej istotę. Poza tym odbiorcy zaczynają postrzegać ją tak, jak każdą inną dziedzinę życia. Poprzez te metafory ukazuje się dzisiejszą scenę polityczną jako przestrzeń dramatycznych działań podejmowanych przez polityków w imię obrony interesów własnej partii czy ratowania posiadanych wpływów. Bardzo często działania te przyjmują formę rywalizacji, współzawodnictwa lub politycznych gierek. Doskonałym tego przykładem są wyrażenia metaforyczne związane ze sportem. Nawiązania do gier można odczytać jako przestrogi, że tylko starannie przygotowana strategia oraz wytrwałość w dążeniu do celu zapewniają odniesienie sukcesu w polityce. Mimo że polityka jest poważną dziedziną życia, często trzeba patrzeć na nią z przymrużeniem oka, co doskonale realizują metafory z zakresu gier i zabaw. Dowodem realizacji wyżej wymienionych typów metafor niech będą następujące przykłady: (1) Jesteśmy na wojnie ze wszystkimi, więc musimy zawrzeć z kimś pokój (GW, ); (2) Do walki o pełnię władzy w Polsce PiS rzucił wszystkie siły (GW, ). (3) To pokazuje, że prezes Kaczyński nie ma starannie przemyślanej strategii politycznej (GW, ); (4) Prezes PiS usadowił swą partię na środku sceny i rozpisał role dla innych ugrupowań (GW, ); (5) PO odrzuciła Pożegnanie z PiS i wybrała Precz z komuną. Pewnie uznała, że ta druga sztuka będzie miała większą widownię (GW, ); 6 T. Dobrzyńska (1995), Metafory wartościujące w publicystyce i wypowiedziach polityków, [w:] A.M. Lewicki, R. Tokarski (red): Kreowanie świata w tekstach, Lublin, s. 202.

4 122 ANNA SZEWCZYK (6) Lepper dał wyraźnie do zrozumienia, że to on trzyma teraz karty w ręku (GW, ); (7) Cóż, polska polityka ostatnio mniej przypomina brydża, a bardziej pokera, ale to nie powód, by nie siadać do gry. Kto nie ryzykuje, nie wygrywa. Istnieje granica blefu, której nie warto przekraczać (GW, ); (8) Premier po nocnym maratonie negocjacyjnym nad budżetem UE w latach poleciał prosto na uroczystości rocznicowe do Szczecina (GW ). (9) Do tego Marcinkiewicz wszedł do ekstraklasy wprost z drugiej ligi, więc nigdy nie musiał się spalać w polityczno-medialnych potyczkach (GW, ). Metaforyka potoczna pełni przede wszystkim funkcję wyjaśniającą i ułatwiającą rozumienie, pozwala nadawcy przybliżyć skomplikowaną rzeczywistość polityczną. Służy także ocenie, wartościowaniu i wyrażaniu emocji. Ocenie podlegają zarówno sami politycy, jak i działania, których się podejmują. Możliwość dokonywania oceny za pomocą metafor wiąże się głównie z faktem, że większość z nich jest nacechowana aksjologiczne, w szczególności negatywnie. Metafory tego typu realizują najczęściej cel pragmatyczny wypowiedzi prasowej, którym jest kształtowanie negatywnych postaw odbiorców wobec tego fragmentu sfery zachowań politycznych, który opisany został właśnie za pomocą metafory. Przykładem projekcji metaforycznych, w których negatywne wartościowanie oparte jest na treści domeny źródłowej, są metafory POLITYKA TO WOJNA i POLITYKA TO CHOROBA. W przypadku pozostałych metafor negatywne wartościowanie oparte jest jedynie na subiektywnej ocenie świata przez autora tekstu. Metafory potoczne są niewątpliwie narzędziem interpretacji opisywanego świata polityki, a także świadczą o kreatywności językowej dziennikarzy. Istotny bowiem jest fakt, że wśród pojawiających się metafor występują nie tylko wyrażenia skonwencjonalizowane, ale także wyrażenia zupełnie nowe, choć oparte na konwencjonalnych. Podstawową cechą metafory jest jej sugestywność. Utworzenie więc nowego wyrażenia na bazie znanego i dobrze rozumianego przez odbiorcę z jednej strony tę sugestywność wzmacnia, z drugiej zaś nie powoduje zakłóceń w przekazie treści. Należy jednak w tym miejscu zaznaczyć, że metafory ulegają procesowi leksykalizacji i wchodzą do języka używanego przez nas na co dzień, w wyniku czego w wielu z nich nie odczuwamy już znaczenia metaforycznego. Wiąże się to przede wszystkim z dużą częstością ich występowania. Wiele wyrażeń, które dziś uznaje się za metafory nowatorskie i kreatywne, wcześniej czy później również obejmie proces leksykalizacji i przestaniemy dostrzegać w nich znaczenie przenośne. Metafory potoczne pełnią jeszcze jedną, bodajże najważniejszą funkcję, a mianowicie funkcję perswazyjną. Perswazyjność to działanie, które ma na celu pozyskanie akceptacji lub choćby przychylności odbiorcy dla prezentowanych treści. Jak twierdzi W. Marciszewski: Przekonywanie nie jest skonstruowanym logicznie monologiem, ale jest oddziaływaniem na ludzkie tworzywo po to, żeby otrzymać określony

5 FUNKCJE METAFOR POTOCZNYCH W TEKSTACH PRASOWYCH O POLITYCE 123 rezultat: wytworzyć w kimś stan wewnętrzny zwany przekonaniem 7. Istotą perswazji nie jest więc dotarcie do prawdy obiektywnej lub stwierdzenie wystąpienia jakiegoś faktu, ale przede wszystkim nadanie mu określonego znaczenia. Ze względu na cel osoby przekonującej można wyróżnić trzy rodzaje perswazji, a mianowicie: perswazja przekonująca zakłada, że odbiorca jest jednostką aktywną intelektualnie, a nadawca ma uczciwe intencje i zamiary. Przekonujący przedstawia sprawę jasno, wskazując korzyści i ewentualne straty z tytułu podjęcia decyzji zgodnej z wolą nadawcy; perswazja nakłaniająca (propaganda) celem jest zjednanie sobie, swojemu ugrupowaniu, danej idei czy doktrynie jak największej liczby zwolenników. Są to działania zmierzające do wywarcia w miarę trwałego skutku; perswazja pobudzająca (agitacja) działania doraźne obliczone na zjednanie sobie odbiorcy w danej chwili, nakłonienia go do ściśle określonego, jednorazowego zachowania 8. Perswazja realizowana jest na wiele sposobów. Jeden z nich to wywołanie pozytywnych emocji w stosunku do tego, o czym się przekonuje, drugi zaś to wywołanie negatywnych emocji, gdy coś się odradza. Ponieważ metafory potoczne są najczęściej nacechowane emocjonalnie, stanowią jeden z najlepszych środków perswazyjnych. Właściwość tę wykorzystują także dziennikarze. Sugestywne metafory, którymi się posługują, pozwalają im na wyrażanie własnego zdania na temat polityków i dokonywanie oceny ich działań, a jednocześnie sugerują odbiorcy, jaką postawę powinien wobec tych działań przyjąć. Pozytywny wydaje się fakt, że najczęściej w tekstach prasowych mamy do czynienia z perswazją pierwszego typu, co stanowi dowód uniezależniania się gazet od rządzących partii politycznych lub jedynie stwarzania pozorów bezstronności. Najbardziej widoczna staje się funkcja perswazyjna metafor w okresie kampanii wyborczych, które w ostatnim czasie przekształcają się w coraz ostrzejszą rywalizację między politykami różnych ugrupowań, a także między ich zwolennikami i przeciwnikami. Pod postacią metafor przekazywane są wówczas treści mogące wpłynąć nie tylko na zmianę oceny poszczególnych osób, ale także na zmianę orientacji politycznej odbiorcy, co może w konsekwencji przesądzić o końcowym wyniku wyborów. Doskonałymi przykładami perswazyjnej funkcji metafor są następujące wyrażenia: Niech wszyscy idą do urn, kierując się dobrem Krakowa (tu nadawca narzuca odbiorcy, jak powinien postąpić i czym się kierować w swoim wyborze); Już 60% Polaków twierdzi, że sprawy kraju idą w złym kierunku (tu nadawca zapoznaje odbiorcę ze swoją opinią poprzez stwierdzenie, że jest to opinia większości społeczeństwa. Podpiera się jednocześnie statystykami, co ma potwierdzić prawdziwość tej opinii); 7 W. Marciszewski (1971): Sztuka dyskutowania, Warszawa, s M. Korolko (1990): Sztuka retoryki, Warszawa, s

6 124 ANNA SZEWCZYJ Poziom zaufania między»bandą Leppera«a»drużyną wodza Kaczyńskiego,«sytuuje się znacznie poniżej zera (tu nadawca w sposób wyraźny dokonuje oceny polityków i sygnalizuje, która partia jest mu bliższa, używając nacechowanego negatywnie leksemu banda). Dwa pierwsze wyrażenia stanowią realizację metafory strukturalnej POLITY- KA TO DROGA. Doskonale obrazują one odwieczny problem ludzi ze znalezieniem właściwego sposobu postępowania w trudnych sytuacjach. Wyrażenie trzecie to realizacja metafory orientacyjnej WIĘCEJ TO W GÓRĘ MNIEJ TO W DÓŁ. Metafory tego typu mają związek z orientacją przestrzenną, a ich podstawa tkwi w naszym doświadczeniu fizycznym i kulturowym. Istotę ich stanowi wyznaczanie biegunowych opozycji, takich jak np. góra dół, przód tył, do z i za ich pomocą nadawanie pojęciom wspomnianej wyżej orientacji przestrzennej. Metafory orientacyjne cechują się systematycznością i tworzą koherentne systemy. Tak więc na przykład projekcja WIĘCEJ TO W GÓRĘ jest koherentna z projekcjami DOBRE TO GÓRA, SZCZĘŚLIWY TO GÓRA i ZDROWIE TO GÓRA. Metafory potoczne są atrakcyjnym środkiem językowym, przybliżają skomplikowaną rzeczywistość głównie poprzez odwoływanie się do fragmentów rzeczywistości dobrze znanych odbiorcy, służą wyrażaniu emocji, ocenianiu i wartościowaniu, a ponadto pełnią funkcję perswazyjną. Są obrazowe, emocjonalne, niosą ze sobą odrobinę humoru i żartu, a także bardzo często nieoczekiwane skojarzenia, dzięki temu stały się nieodłącznym elementem języka prasy. Sugestywność metafor oparta jest przede wszystkim na emocjonalizacji wypowiedzi. Odwoływanie się do emocji pozytywnych i negatywnych pozwala autorowi metafory, po pierwsze, ujawnić swoje nastawienie do przekazywanej treści, a po drugie wpłynąć na zachowanie odbiorcy. Wśród metafor odwołujących się do emocji najwięcej jest tych o zabarwieniu negatywnym. Bardzo często są one oparte na słownictwie prymarnie wartościującym, na słownictwie konotacyjnie wartościującym odnoszącym się na przykład do świata zwierząt, na pojęciach związanych z nazwami chorób, które wywołują odrazę i lęk, na znanych frazeologizmach lub ich modyfikacjach, a także na odwoływaniu się do stereotypów. Odniesienia metaforyczne o zabarwieniu pozytywnym są mniej liczne. Opierają się zazwyczaj na pozytywnych skojarzeniach. Metafory nacechowane emocjonalnie można podzielić na dwie grupy: nakierowane na nadawcę ekspresywne oraz nakierowane na odbiorcę perswazyjne 9. Ich głównym celem jest wywołanie emocji negatywnych, takich jak: żal, smutek, złość, obawa, niezadowolenie, ostrzeżenie, krytyka, groźba, drwina lub emocji pozytywnych, takich jak: radość, zadowolenie, wzruszenie, aprobata, komplement, pochwała, zachęta, rada. Doskonałym przykładem metafor o zabarwieniu negatywnym są następujące wyrażenia: (10) Kiedyś była chociaż biegunka ustawowa, teraz jest już tylko słowna (GW, ). 9 U. Wieczorek (1999): Wartościowanie, perswazja, język, Kraków, s. 42.

7 FUNKCJE METAFOR POTOCZNYCH W TEKSTACH PRASOWYCH O POLITYCE 125 (11) PiS się cieszy, bo znowu udało mu się wykazać polityczną impotencję PO, i to w tygodniu, w którym największe namiętności budziła kwestia potencji (GW, ). (12) W polityce nie ma dziś klimatu do poważnej debaty o przeszłości, bo za bardzo czuć zapach krwi, a oszalałe rekiny atakują, kogo popadnie (GW, ). Jako przykład metafor o zabarwieniu pozytywnym niech posłużą następujące wyrażenia: (13) Zgoda i współpraca powinny być fundamentem polskiej polityki (GW, ). (14) Marek Borowski jest jednym z architektów porozumienia lewicy na nadchodzące wybory samorządowe (GW, ). Przytoczone przykłady świadczą niewątpliwie o tym, że emocjonalizacja wypowiedzi w języku polityki jest jedną z jego najistotniejszych cech. Użycie celnej metafory wpływa na zachowanie odbiorcy, budzi w nim pozytywne lub negatywne uczucia, które bardzo często mogą być równie silne jak te, które wywołane są bezpośrednimi doświadczeniami. W metaforach ujawnia się stereotypowe pojmowanie polityki. Metaforyka militarna i sportowa służy do opisu sporów i walki między politykami, dlatego najczęściej pojawia się w okresie kampanii wyborczych i wyborów. Metaforyka teatralna dobrze obrazuje postępującą teatralizację życia politycznego, natomiast metafory gier i zabaw obnażają nieetyczne zachowania polityków i pomniejszają powagę ich działań. Dowodem tego niech będą następujące przykłady: (1) Zapewne potyczka wicemarszałka Marka Kotlinowskiego (LPR) z marszałkiem Markiem Jurkiem (PiS), dziś jawiąca się jako bitwa pod Stalingradem, już niebawem zostanie w interesie obu stron zapomniana i zamieciona pod dywan (GW, ); (2) Kaczyński i Tusk biorą teraz udział w wyścigu wyborczym, już niedługo dowiemy się, kto pierwszy będzie na mecie (GW, ). (3) Prezes PiS usadowił swą partię na środku sceny i rozpisał role dla innych ugrupowań (GW, ); (4) Cóż, polska polityka ostatnio mniej przypomina brydża, a bardziej pokera, ale to nie powód, by nie siadać do gry. Kto nie ryzykuje, nie wygrywa. Istnieje granica blefu, której nie warto przekraczać (GW, ). Dziś trudno wyobrazić sobie prasę bez charakterystycznego dla niej metaforyzowania świata polityki. To właśnie metaforyka stanowi jeden ze sposobów na zjednanie sobie przychylności odbiorcy. I dziennikarze doskonale potrafią go wykorzystać. Miał więc rację C.S. Lewis, gdy stwierdził, że: Gdy mówimy o rzeczach, których nie postrzegamy za pomocą zmysłów, musimy uciekać się do metaforycznego uży-

8 126 ANNA SZEWCZYK cia języka. Książki dotyczące psychologii, ekonomii czy polityki są w równym stopniu metaforyczne co książki dotyczące poezji czy kultu religijnego. Nie ma innego sposobu mówienia 10. Metafory potoczne są stale obecne we współczesnych tekstach prasowych dotyczących polityki. Duża liczba wyrażeń metaforycznych oraz swoboda, z jaką posługują się nimi dziennikarze, świadczą niewątpliwie o tym, że stanowią one najlepszy środek do opisu tak skomplikowanej dziedziny, jaką z całą pewnością jest polityka. Metafory potoczne bardzo dobrze wyjaśniają zjawiska polityczne przede wszystkim dlatego, że odwołują się do pojęć powszechnie znanych i rozumianych, a ich podstawowym tworzywem są doświadczenia ogólnoludzkie. Są to najczęściej metafory konwencjonalne, a w wielu przypadkach całkowicie zleksykalizowane, więc zrozumienie zakodowanej w nich treści nie sprawia odbiorcy kłopotu. Bibliografia Arystoteles (1988 ): Retoryka, Poetyka, Warszawa. Dobrzyńska T. (1995): Metafory wartościujące w publicystyce i wypowiedziach polityków, [w:] A.M. Lewicki, R. Tokarski (red.),,: Kreowanie świata w tekstach, Lublin. Frankowska M. (1994): Frazeologia i metaforyka w tekstach politycznych lat , [w:] J. Anusiewicz, B. Siciński (red.), Język a Kultura, t. 11, Wrocław. Lakoff G., Johnson M. (1988): Metafory w naszym życiu, przeł. T. Krzeszowski, Warszawa. Korolko M. (1990): Sztuka retoryki, Warszawa. Marciszewski W. (1971): Sztuka dyskutowania, Warszawa. Świątek J. (1998): W świecie powszechnej metafory. Metafora językowa, Kraków. Wieczorek U. (1999): Wartościowanie, perswazja, język, Kraków. 10 Za M. Frankowska (1994): Frazeologia i metaforyka w tekstach politycznych lat , [w:] J. Anusiewicz, B. Siciński (red), Język a Kultura, t. 11, Wrocław, s. 46.