METAFIZYKA. Św. TOMASZ (1224/ ). CZYM JEST ISTOTA BYTU?

Transkrypt

1 Św. TOMASZ (1224/ ). Urodził się w Aquino nieopodal Neapolu. Zgodnie z wolą rodziców od wczesnych lat zostaje wychowany w klasztorze Benedyktynów na Monte Cassino. Jako 20 letni młodzieniec wstępuje do klasztoru dominikańskiego. Przeciwna temu rodzina porywa go i więzi. Gdy wreszcie rodzice wyrażają zgodę udaje się do Paryża i kształci się na uniwersytecie. Poznawszy swego mistrza Alberta Wielkiego, podąża za nim do Kolonii, by w 1252 r. znów powrócić do Paryża i na tamtejszym uniwersytecie prowadzić działalność naukowo dydaktyczną. Dzięki Albertowi zainteresował się filozofią Arystotelesa, chcąc ją uzgodnić z nauką chrześcijańską. W 1274 r. został przez papieża wezwany na sobór do Lugdunu, jednak po drodze umiera. To co charakterystyczna w nauce Tomasza to rozdział wiedzy i wiary, które to dziedziny poznania, mimo to, uzupełniają się. W swej filozofii mocno akcentuje metafizykę, w której odwołuje się do kategorii arystotelesowskich, uzupełniając je o złożenie bytu z istoty i istnienia. W epistemologii twierdzi, że poznanie polega na upodobnieniu się podmiotu do przedmiotu poznawanego. Z empirii pochodzi więc wszelkie poznanie, które następnie rozum obrabia na drodze abstrakcji. Omawiając z kolei istotę Boga, za pomocą 5 dowodów wskazuje przede wszystkim na fakt Jego istnienia. Stwierdza, że przymioty Boże można poznać rozumem, w szczególności Jego Istotę do której należy Istnienie. Rozwijając zaś naukę o świecie stwierdza, że jest on stworzony z niczego, aktem woli przez Boga (creatio ex nihilo). Człowiek to kompendium duszy i ciała połączonych jak forma z materią jest więc psychofizyczną jednością. Tomasz w filozofii moralnej kierował się arystotelesowską etyką umiaru, dlatego też twierdził, że dla trafnego wyboru dóbr rozum musi poprzedzać wolę i kierować nią. Moralność czynów ludzkich zależy więc od moralnej dobroci podmiotu działającego i przedmiotu, ku któremu on zmierza. Do najsłynniejszych dział Tomasza należy zaliczyć: Komentarz do Sentencji Piotra Lombarda, Summa contra gentiles, Summa Theologiae, Questiones disputatae. METAFIZYKA CZYM JEST ISTOTA BYTU? Ponieważ mały błąd na początku wielki jest na końcu ( ), a byt i istota są tym, co intelekt najpierw pojmuje ( ), przeto aby nie zdarzył się błąd wynikły z ich nieznajomości i aby trudności z nimi związane rozwikłać, należy ustalić, co oznaczamy przez nazwy istota" [essentia] i byt" [ens]. ( ) Ponieważ, jak już powiedziano, byt [czyli to, o czym orzeka

2 słowo jest"] ( )podlega podziałowi na dziesięć rodzajów [kategorii] -trzeba, by istota znaczyła coś wspólnego wszystkim naturom, przez które to wspólne natury różne byty w różnych rodzajach i gatunkach bywają umieszczone, jak człowieczeństwo jest istotą człowieka; podobnie też w innych wypadkach. A ponieważ to, przez co rzecz jest ukonstytuowana we właściwym sobie rodzaju i gatunku, jest tym, co jest znaczone definicją wskazującą, czym rzecz jest, stąd nazwa istoty została zamieniona przez filozofów na nazwę istotności, a to jest właśnie tym, co tak często nazywa Filozof to, czym rzecz bywszy jest", czyli dzięki czemuś" coś ma bytowanie takie oto. ( ) To samo [tj. istota] inaczej się nazywa naturą ( ), jeśli naturą nazywamy wszystko to, co w jakikolwiek sposób może być ujęte intelektem; nie inaczej bowiem rzecz jest intelektualnie uchwytna, jak tylko przez definicję i swój ą istotę. I tak właśnie Filozof mówi ( ), że wszelka substancja jest naturą. Ale nazwa natura w ten sposób ujęta zdaje się znaczyć istotę rzeczy o tyle, o ile ta ma przyporządkowanie do właściwego sobie działania,.jako że żadna z rzeczy nie jest pozbawiona właściwego sobie działania; a nazwa istotności bierze się z tego, że znaczy definicję, a istotą nazywa się ze względu na to, że przez nią i w niej byt ma bytowanie. A ponieważ bytem bezwzględnie i pierwotnie nazywa się substancja, a przypadłości wtórnie i ze względu na", stąd też istota w sensie właściwym i prawdziwie jest w substancjach, a w przypadłościach w pewien tylko sposób i ze względu na coś. A z substancji niektóre są niezłożone, a niektóre są złożone; w nich obu jest istota. Ale w niezłożonych jednak jest w sposób właściwszy i szlachetniejszy, jako że posiadają szlachetniejsze bytowanie; są bowiem przyczyną tych, które są złożone, przynajmniej substancja pierwsza, którą jest Bóg. ( ) A wszelka istota lub to, czym rzecz jest, może być pojęta bez tego, że coś pojmuje się o jej istnieniu; mogę bowiem pojąć, czym jest człowiek lub feniks, a jednak nie wiedzieć, czy posiada istnienie w porządku natury. Stąd jasne, że istnienie jest czymś odrębnym od istoty lub od tego, czym rzecz jest, chyba że byłaby jakaś rzecz, której istotą jest samo jej istnienie. Św. Tomasz z Akwinu: O bycie i istocie. [w:] M. A. Krąpiec: Byt i istota. RW. KUL. Lublin s. 9-12, 32. (tłum M. A. Krąpiec) CO TO JEST PRAWDA? Artykuł pierwszy CZYM JEST PRAWDA? Kwestia dotyczy prawdy. W pierwszym artykule dociekamy, czym jest prawda? Wydaje się, że prawda jest zupełnie tym samym, co byt.

3 [Trudności] 1. Augustyn bowiem w Solilokwiach mówi, że prawdziwe jest to, co jest". A to, co jest", to nic innego jak byt". Zatem prawda" oznacza zupełnie to samo, co byt". 2. Odpowiadający stwierdził, że są tym samym ze względu na desygnaty, a różnią się pojęciowo. Ale przecież pojęciem jakiejś rzeczy jest to, co oznacza jej definicja, Augustyn zaś odrzuciwszy inne definicje to, co jest", uznaje za definicję prawdy. Skoro więc prawda i byt zbiegają się w tym, co jest, wydaje się, że utożsamiają się pojęciowo. 3. Rzeczy różnią się pojęciami, gdy jedną z nich można pojąć bez drugiej. Dlatego Boecjusz w O hebdomadach mówi, iż można pojąć, że Bóg istnieje, gdy na moment poznawczo oddzieli się Jego dobro. Byt zaś w żaden sposób nie może być pojęty po oddzieleniu od prawdy, ponieważ dlatego jest poznawany, że jest prawdziwy. Zatem prawda i byt nie różnią się pojęciowo. 4. Jeśli prawda nie jest tym samym, co byt, trzeba przyjąć, że jest własnością bytu. Lecz nie może być własnością bytu 8. Nie jest bowiem własnością całkowicie niszczącą, w przeciwnym razie wynikałoby: coś jest prawdziwe, więc jest niebytem", tak jak wynika w tym przypadku: człowiek jest martwy, więc nie jest człowiekiem". Nie jest też własnością umniejszającą, inaczej nie wynikałoby: jest prawdziwe, więc jest", tak jak nie wynika: jest biały ze względu na zęby, więc jest biały". Nie jest również własnością ograniczającą czy określającą gatunkowo byt, ponieważ wtedy nie byłaby zamienna z bytem. Zatem prawda i byt są zupełnie tym samym. 5. Te rzeczy, których dyspozycja jest ta sama, są tym samym. A dyspozycja prawdy i bytu jest ta sama, są więc tym samym. Powiedziano bowiem w II księdze Metafizyki: dyspozycja rzeczy w bycie jest taka sama jak jej dyspozycja w prawdzie". Zatem prawda i byt są zupełnie tym samym. 6. Te rzeczy, które nie są tym samym, w jakiś sposób różnią się. Prawda jednak i byt w żaden sposób nie różnią się, ponieważ nie różnią się istotowo, skoro każdy byt ze swej istoty jest prawdziwy. Nie różnią się też niczym innym, bo wtedy trzeba by przyjąć dla nich jakiś wspólny rodzaj. Zatem są zupełnie tym samym, co byt. 7. Jeśli nie są zupełnie tym samym, znaczy to, że prawda" dodaje coś do bytu", skoro ma nawet szerszy zakres niż byt". Wynika to ze słów Filozofa, który mówi w IV księdze Metafizyk, iż definiując prawdę mówimy, że jest", o tym, co jest, i że nie jest" o tym, czego nie ma. Tym samym prawda" obejmuje byt i niebyt. Zatem prawda" nie dodaje niczego do bytu, a wobec tego wydaje się, że jest zupełnie tym samym, co byt.

4 1. Pleonazm jest niepotrzebnym powtórzeniem tego samego". Jeśli prawda byłaby tym samym, co byt, to gdy mówimy prawdziwy byt", zachodziłby pleonazm, co jest fałszem. Zatem prawda i byt nie są tym samym. 2. Byt i dobro są zamienne, lecz prawda nie jest zamienna z dobrem. Wszak coś może być prawdziwe nie będąc dobre, na przykład cudzołóstwo. Zatem prawda nie jest zamienna z bytem, a więc nie są tym samym. 3. Jak twierdzi Boecjusz w O hebdomadach, w każdej rzeczy stworzonej czym innym jest bytowanie i to, czym jest". A prawda" oznacza bytowa nie rzeczy, różni się więc od tego, czym jest", w rzeczach stworzonych. Jednakże to, czym jest", jest tym samym, co byt. Zatem w rzeczach stworzonych prawda jest różna od bytu. 4. Jeśli rzeczy odnoszą się do siebie jak to, co wcześniejsze, do tego, co późniejsze, muszą być różne. W takim właśnie stosunku pozostają do siebie prawda i byt, bo jak powiedziano w Księdze o przyczynach: pierwsze z rzeczy stworzonych jest bytowanie", a Komentator w komentarzu do tego twierdzenia pisze, że o wszystkim innym mówi się ze względu na ustanowienie w bycie, dlatego jest późniejsze od bytu. Zatem prawda i byt są czymś różnym. 5. To, co orzeka się wspólnie o przyczynie i skutku, bardziej jest jednością w przyczynie niż w skutku, a zwłaszcza w Bogu bardziej niż w rzeczach stworzonych. A w Bogu te cztery: byt, jedność, prawda i dobro porządkują się w ten sposób, że byt jest właściwy istocie, jedność osobie Ojca, prawda osobie Syna, dobro osobie Ducha Świętego. Osoby Boże różnią się nie tylko pojęciowo, ale i rzeczowo, toteż określenia te odwrotnie nie są orzekane. Zatem o wiele bardziej muszą te cztery różnić się w rzeczach stworzonych i to nie tylko pojęciowo. [Odpowiedź] Każde dociekanie, czym coś jest, należy sprowadzić, jak ma to miejsce w dowodach, do pewnych zasad, które znane są intelektowi same przez się; inaczej postępowałoby się w nieskończoność, a w ten sposób zupełnie upadłaby nauka i [niemożliwe byłoby] poznawanie rzeczy. Tym zaś, co intelekt pojmuje najpierw jako najbardziej znane i do czego sprowadzają się wszystkie pojęcia, jest byt", jak mówi Awicenna na początku swej Metafizyki.. Z czego wynika, że wszystkie inne pojęcia intelektu otrzymujemy w wyniku dodania czegoś do bytu. Lecz do bytu nic nie może być dodane jako zewnętrzne w taki sposób, w jaki wyróżnik gatunkowy do daje coś do rodzaju albo przypadłość do podmiotu, ponieważ każda natura jest istotowo bytem. Dlatego także Filozof w III księdze Metafizyki dowodzi, że byt nie może być rodzajem. Mówi się jednak, że pewne pojęcia dodają coś do

5 bytu", o ile wyrażają ten jego stan, którego nie wyraża nazwa byt". To zachodzi w dwóch przypadkach. W pierwszym wyrażony stan jest pewnym szczególnym stanem bytu, są bowiem różne stopnie bytowości, ze względu na które pojmowane są różne sposoby bytowania i zgodnie z tymi sposobami pojmuje się różne rodzaje rzeczy. Substancja" bowiem nie dodaje do bytu jakiegoś wyróżnika, który oznaczałby jakąś naturę dodaną do bytu. Nazwa substancja" wyraża pewien szczególny sposób bytowania, mianowicie bytowanie samo przez się i tak jest w innych rodzajach. W drugim przypadku wyrażony stan jest ogólnym stanem towarzyszącym każdemu bytowi, a w tym sensie może być rozumiany dwojako. W pierwszy sposób z tej racji, że przysługuje każdemu bytowi wziętemu w sobie, w drugi sposób ze względu na to, że przysługuje każdemu bytowi będącemu w relacji z czymś innym. Jeśli idzie o pierwszy sposób, to wyraża on w bycie coś pozytywnie lub negatywnie. Nie ma zaś innego pozytywnego i absolutnego terminu, który może odnosić się do każdego bytu, niż jego istota, ze względu na którą orzeka się byt". Tak ustanowiona jest nazwa rzecz", która tym różni się od bytu", wedle Awicenny na początku Metafizyki, że termin byt" [ens] pochodzi od aktu istnienia [ab actu essendi], natomiast nazwa rzecz" wyraża poznaną treść [quidditatem], czyli istotę bytu. Negacją zaś towarzyszącą absolutnie każdemu bytowi jest niepodzielność, a tę wyraża nazwa jedność", bowiem jedność nie jest niczym innym, jak niepodzielonym bytem. Gdy zaś stan bytu pojęty jest w drugi sposób, mianowicie w relacji jednego bytu do drugiego, to też może być rozumiany dwojako. Najpierw w sensie oddzielenia jednego bytu od drugiego, co wyraża nazwa coś". Mówi się bowiem coś" [aliąuid] w sensie coś innego" [aliud quid]. Stąd jak o bycie orzeka się jedność", gdyż jest w sobie niepodzielony, tak orzeka się coś", ponieważ jest oddzielony od innych. Z kolei w sensie zgodności jednego bytu z drugim; nie można go jednak pojąć bez przyjęcia czegoś z natury zdolnego do zgodności z każdym bytem. A taka jest dusza, która w pewnym sensie jest wszystkim", jak powiedziano w III księdze O duszy. W duszy zaś są władze poznawcza i pożądawcza. Odpowiedniość bytu wobec władzy pożądawczej wyraża nazwa dobro", o czym czytamy na początku Etyki: Dobro jest tym, czego wszystko pożąda". Odpowiedniość bytu wobec intelektu wyraża nazwa prawda". Każde poznanie dokonuje się przez upodobnienie poznającego do rzeczy poznawanej 27, tak że upodobnienie nazywa się przyczyną poznawania. Wzrok na przykład poznaje barwę dzięki temu, że zmienia swój stan zależnie od gatunku barwy.

6 Pierwsze porównanie bytu z intelektem wykazuje, że byt odpowiada [concordet] intelektowi właśnie ta odpowiedniość nazywa się zrównaniem intelektu i rzeczy 28 i w tym spełnia się formalnie natura prawdy. Tym więc, co dodaje prawda" do bytu", jest dostosowanie, czyli zrównanie rzeczy i intelektu, a od tego dostosowania uzależnione jest poznanie rzeczy. Tak więc bytowość rzeczy wyprzedza naturę prawdy, ale poznanie jest pewnym skutkiem prawdy. Zgodnie z tym prawda jest definiowana trojako. Najpierw ze względu na to, co wyprzedza naturę prawdy i co stanowi jej podstawę. Tak definiuje ją Augustyn w Solilokiuiach: prawdziwe jest to, co jest", oraz Awicenna w swej Metafizyce: Prawdą każdej rzeczy jest własność jej bytu, który jest nieodłączny od rzeczy"; a jakiś autor tak ją określa: Prawda to nierozdzielność bytu i jego istoty". W inny sposób prawda definiowana jest ze względu na to, w czym formalnie spełnia się jej natura. Tak określa ją Izaak: prawda jest zrównaniem rzeczy i intelektu", a Anzelm w O prawdzie: prawda jest słusznością pojmowaną samym umysłem" tę słuszność bowiem orzeka się zgodnie z pewnym zrównaniem. Także Filozof powiada w IV księdze Metafizyki, że definiując prawdę mówimy, że jest to, co jest, albo że nie ma tego, czego nie ma. W trzeci sposób określamy prawdę ze względu na występujący skutek. Tak definiuje ją Hilary mówiąc, że prawdziwe jest to, co wyjawia i wskazuje na byt", oraz Augustyn w O wierze prawdziwej: prawda jest tym, dzięki czemu wyjawia się to, co jest", i w tym samym dziele: prawda jest tym, według czego wydajemy sąd o rzeczach niższych". [Wyjaśnienie trudności] 1. Definicja Augustyna daje określenie prawdy przez wskazanie na to, że ma ona podstawę w rzeczy, a nie na to, że natura prawdy spełnia się w zrównaniu rzeczy do intelektu. Można inaczej odpowiedzieć, że gdy Augustyn mówi: prawdziwe jest to, co jest", nie pojmuje tego jest" jako oznaczającego akt istnienia, lecz jako znak intelektu składającego, który mianowicie oznacza twierdzenie. Sens więc jest następujący: prawdziwe jest to, co jest, to znaczy, gdy mówi się, że jest o czymś, co jest. Tak więc definicja Augustyna sprowadza się do tego samego, co definicja Filozofa przytoczona wyżej. 2. Na drugi argument odpowiedź wynika z tego, co już powiedziano. 3. Dwojako można rozumieć to, że coś jest pojmowane bez drugiego. W pierwszym sensie tak, że pojmuje się coś nie pojmując drugiego tak jest z rzeczami różniącymi się pojęciami, że jedną można pojąć bez drugiej. Można przyjąć drugie rozumienie, że pojmuje się coś bez innego, gdy to ostatnie pojmuje się jako nieistniejące. Dlatego bytu nie można rozumieć bez prawdy, ponieważ bytu nie można pojąć bez tego, co

7 odpowiada intelektowi albo jest z nim zrównane. Nie trzeba jednak przyjmować, że kto pojmuje pojęcie byt", pojmuje tym samym pojęcie prawda", ani że kto pojmuje byt, pojmuje intelektem czynnym bez intelektu czynnego jednak człowiek nie mógłby niczego pojąć. 4. Prawda jest dyspozycją bytu, ale nie dodającą żadnej natury ani wyrażającą szczególny stan bytu, lecz czymś, co powszechnie znajduje się w każdym bycie, czego jednak nazwa byt" nie wyraża. Z czego nie wynika, że jest dyspozycją niszczącą czy umniejszającą, czy częściowo ograniczającą. 5. Dyspozycji nie pojmuje się tu jako należącej do rodzaju jakości, ale jako oznaczającą pewien porządek. Skoro bowiem te rzeczy, które są przyczynami bytowania innych rzeczy, są w najwyższym stopniu bytami, a te, które są przyczynami prawdy, są w najwyższym stopniu prawdziwe, Filozof wnioskuje, że ten sam jest porządek każdej rzeczy w bytowaniu i w prawdzie, w tym znaczeniu mianowicie, że jeśli coś jest w najwyższym stopniu bytem, jest też w najwyższym stopniu prawdziwe. A jest tak nie dlatego, że byt i prawda są pojęciowo tym samym, ale dlatego, iż rzecz w tym samym stopniu, w jakim posiada coś z bytowości, jest adekwatna do intelektu. A wobec tego pojęcie bytu wyprzedza pojęcie prawdy. 6. Prawda i byt różnią się pojęciowo dlatego, że jest coś w pojęciu prawdy, czego nie ma w pojęciu bytu, ale nie tak, by było coś w pojęciu bytu, czego by nie było w pojęciu prawdy. Toteż nie różnią się istotowo ani nie odróżniają się przeciwnymi różnicami. 7. Prawda" nie ma szerszego zakresu niż byt". Byt" bowiem w pewnym rozumieniu orzeka się o niebycie na tej podstawie, że jest on ujmowany przez intelekt. Stąd w IV księdze Metafizyki powiada Filozof, że negację czy brak bytu jednakowo nazywa się bytem, stąd też Awicenna na początku swej Metafizyki mówi, że twierdzenie można uformować jedynie o bycie, gdyż wymagane jest, by to, czego dotyczy twierdzenie, było ujęte przez intelekt. Z czego wynika, że wszystko, co prawdziwe, jest w pewnym sensie bytem. 1. Na pierwszy argument przeciwny należy odpowiedzieć, że gdy mówi się prawdziwy byt", nie zachodzi pleonazm, ponieważ nazwa prawdziwy" wyraża coś, czego nie wyraża termin byt". Nie wchodzi tu jednak w grę różnica rzeczowa. 2. Choć cudzołóstwo jest czymś złym, jednak z tego powodu, że ma ono coś z bytowości, podlega intelektowi i dlatego przysługuje mu pojęcie prawdy. Z czego wynika, że prawda nie wykracza poza byt ani byt nie wykracza poza prawdę.

8 3. Gdy mówi się czym innym jest bytowanie i czym jest", oddziela się akt istnienia od tego, czemu akt ten przysługuje. Nazwa zaś byt" pochodzi od aktu istnienia, a nie od tego, czemu przysługuje akt istnienia, i dlatego argument jest bezzasadny. 4. Prawda jest późniejsza od bytu ze względu na to, że, jak powiedziano, pojęcie prawdy różni się od pojęcia bytu. 5. W tym argumencie są trzy błędy. Pierwszy polega na tym, że choć Osoby Boskie różnią się rzeczowo, to jednak po przypisaniu tych określeń Osobom, różnią się te określenia nie rzeczowo, ale tylko pojęciowo. Drugi jest taki, że chociaż Osoby różnią się od siebie realnie, to jednak nie różnią się realnie od istoty; stąd też prawda wiążąca się z Osobą Syna nie różni się od bytu, który wiąże się z istotą. Trzeci choć byt, jedność, prawda i dobro bardziej są zjednoczone w Bogu niż w rzeczach stworzonych, nie znaczy to jednak, że przez to, iż różnią się w Bogu, również w rzeczach stworzonych muszą się różnić realnie. To bowiem zachodzi w przypadku tych własności jak mądrość i moc, które nie mają w sobie podstawy, aby być jedną rzeczą, i gdy są w rzeczach stworzonych różnią się realnie, w Bogu natomiast są rzeczowo czymś jednym. Jednakże byt, jedność, prawda i dobro zgodnie ze swoim pojęciem są czymś jednym rzeczowo, toteż gdziekolwiek się znajdują, są czymś jednym realnie, mimo iż doskonalsza jest jedność, według której są zjednoczone w Bogu niż tej, według której ujednione są w rzeczach stworzonych. Św. Tomasz z Akwinu: Kwestie dyskutowane o prawdzie. T.I. Kęty s PRAWDA I MYŚL Artykuł 1. CZY PRAWDA ISTNIEJE TYLKO W MYŚLI? Zdaje, się, że prawda nie istnieje tylko w myśli, lecz. raczej w rzeczach, bo 1. Augustyn odrzuca następujące określenie tego co prawdziwe : To jest prawdziwe, co się widzi i, według tego bowiem kamienie ukryte głęboko w skorupie ziemskiej nie byłyby prawdziwymi kamieniami, ponieważ się ich nie widzi; odrzuca także i takie określenie : To jest prawdziwe, co takim jest, jak się przedstawia poznawczy, jeśli on chce i może to poznać"; bo gdyby nikt nie mógł poznawać, nic nie byłoby prawdziwe. Sam zaś tak określa: To jest prawdziwe, co istnieje". Wygląda więc na to, że prawda istnieje w rzeczach, a nie w myśli. 2. Wszystko, co prawdziwe, jest takie dzięki prawdzie. Jeśli przeto prawda istnieje tylko w myślach, wówczas to tylko będzie prawdziwe, co myśl pojmie, widzi. W ten sposób,powtórzy się błąd filozofów starożytnych twierdzących, że : To jest prawdziwe, co się

9 widzi". Z tego zaś wynikałoby, że sprzeczne zdania, dotyczące równocześnie naraz tego samego, byłyby prawdziwe, jako że w tym wypadku różnym ludziom sprzeczne rzeczy wydawałyby się prawdziwe. 3. Jak uczy Filozof : Jeśli ktoś jest taki czy owaki dzięki komuś innemu, to jasne, że ów ktoś inny jest jeszcze bardziej taki czy owaki" Otóż zdaniem tegoż Filozofa : Mniemanie lub mowa są prawdziwe lub nie, zależnie od tego, czy rzecz istnieje lub nie". A więc prawda istnieje raczej w rzeczach niż w myśli. Wbrew temu jest powaga Filozofa uczącego, że: Prawda i fałsz istnieją nie w rzeczach, lecz w myśli". Odpowiedź: Co uważamy za dobre? To, ku czemu dąży pożądanie. Podobnie: Co uważamy za prawdziwe? To, ku czemu dąży myśl. Istnieje jednak zasadnicza różnica między myślą, no i każdym poznawaniem, a pożądaniem. Poznanie ma to do siebie, że rzecz poznawana kieruje się ku i przebywa w poznawcy; inaczej z pożądaniem: To pożądawca rwie się i idzie w kierunku rzeczy pożądanej. Tak więc: kres pożądania - a jest nim dobro - znajduje się w rzeczy żądanej, kres zaś poznawania jest nim prawda - znajduje się w myśli. Zauważmy jednak, że dobro jest w rzeczy, o ile ta rzecz odnosi się do pożądania. Z tego powodu znamię dobroci od rzeczy pożądalnej przechodzi i na samo pożądanie. Stąd też mówi się: dobre i pożądanie (dobra wola), bo dąży ku temu, co dobre. Podobnie ma się rzecz z myślą i tym, co prawdziwe. Ponieważ prawda jest w myśli, o ile ona jest zgodna z rzeczą poznawaną, dlatego znamię prawdy musi przejść od myśli na rzecz poznawaną. Z tej to racji o rzeczy poznawanej myślą mówimy, że jest prawdziwą dlatego właśnie, że w jakiś sposób odnosi się do myśli. Otóż rzecz poznawana może do jakiejś myśli odnosić się albo istotnie, albo przypadłościowo; odnosi się istotnie, gdy samo istnienie rzeczy poznawanej zależy od myśli; odnosi się przypadłościowo, gdy rzecz poznawana w istnieniu nie zależy od myśli, a tylko jest jej przedmiotem poznawczym. Przykładowo: Dom odnosi się istotnie do myśli swojego budowniczego, a przypadłościowo do myśli, od której w istnieniu nie zależy. Zaznaczmy jeszcze, że właściwy sąd o rzeczy urabiamy nie według tego, co w niej jest przypadłościowe, ale według tego, co w niej istotne. Tak więc: Każda rzecz w odniesieniu do myśli, od której w istnieniu zależy, uchodzi za bezwzględnie prawdziwą. Stąd to dzieła twórczości ludzkiej uważane są za prawdziwe autentyczne w odniesieniu do myśli ludzkiej, ponieważ od niej w istnieniu zależą; wtedy np. dom zwie się prawdziwy, gdy przybrał tę formę, jaka zrodziła się w myśli budowniczego; a

10 mowa ludzka wtedy jest prawdziwa, gdy jest znakiem prawdziwego - poprawnego myślenia; podobnie rzeczy naturalne dlatego zwą się prawdziwe, bo ziszczają w sobie myśl Boga przez to, że są podobne do swoich wzorców czy pomysłów w umyśle Boga. Dlatego np. mówimy: to prawdziwy kamień, bo ma naturę właściwą dla kamienia, czyli taką, jaką Bóg powziął odwiecznie w swojej myśli. Tak więc: Prawda głównie i przede wszystkim istnieje w myśli; drugorzędnie zaś w rzeczach w odniesieniu ich do myśli jako ich początku. Stosownie do tego prawdę możemy rozmaicie ujmować. I tak Augustyn powiada: Prawda jest przedstawieniem faktycznego stanu rzeczy", Hilary zaś: To jest prawdziwe, co przedstawia lub ujawnia byt. Oba te określenia dotyczą prawdy, o ile ona jest w myśli. Natomiast tę prawdę, która jest w rzeczy w odniesieniu do myśli, mają na uwadze następujące określenia: - Augustyna:.Prawda jest to doskonałe podobieństwo każdej rzeczy do swojego prawzoru, wykluczające wszelkie odchylenia"'; Anzelma:,Prawda jest.to poprawność czy prawidłowość rzeczy samą tylko myślą uchwytna, to jest bowiem poprawne czy prawidłowe, co jest zgodne z zasadami czy prawzorem; Awicenny: Prawda każdej rzeczy jest to właściwość jej bytu takiego, jakim się cieszy". Co się zaś tyczy określenia : Prawda jest to zrównanie rzeczy i myśli", to może ono odnosić się do pierwszego i do drugiego ujmowania prawdy. Na 1. Augustyn mówi o prawdzie istniejącej w rzeczy, i to bez odniesienia jej do myśli ludzkiej, czyli rzeczy od tejże myśli niezależnej. Jest to więc związek przypadłościowy, a to nie może stanowić określenia czegokolwiek. Na 2. Według starożytnych filozofów rzeczy naturalne nie są tworem jakiejś myśli, lecz dziełem przypadku. A ponieważ uznawali, że prawda to rzecz w odniesieniu do myśli, dlatego zmuszeni byli twierdzić, że prawda rzeczy naturalnych polega na odniesieniu ich do myśli naszej. Wynikało z tego wiele niestosowności, które wytknął Arystoteles. Wszystkie te niestosowności znikają, gdy się przyjmie, że prawdę rzeczy naturalnych ujmujemy w odniesieniu tychże do myśli Boga. Na 3. Zarzut powiada, że prawda jest w rzeczach, bo rzeczy powodują prawdę myśli. Odpowiadamy: Owszem, prawda naszej myśli ma rzeczy za przyczynę; bynajmniej jednak z tego nie wynika, że sedno prawdy znajduje się głównie w rzeczy; nikt przecież nie powie, że to w lekarstwie, a nie w ciele znajduje się główne sedno zdrowia, boć wiadomo, że to siła działawcza leku, a nie jakieś jego zdrowie przywraca zdrowie. Wszak działanie leku nie jest jednoskutkawe. Tak samo w naszym wypadku: To istnienie rzeczy, a nie jej prawdziwość,

11 jest przyczyną prawdy myśli. Stąd Filozof mówi, że mniemanie i mowa są prawdziwe dzięki temu, że rzecz istnieje, a nie dzięki temu, że rzecz jest prawdziwa". Św. Tomasz z Akwinu: Suma Teologiczna. T. II. Veritas. Londyn s (tłum. P. Bełch) BYT JEST PRAWDĄ Artykuł 3 CZY BYT UTOŻSAMIA SIĘ Z TYM, CO PRAWDZIWE? Zdaje się, że byt i to co prawdziwe, wcale nie oznaczają tego samego, bo: 1. Jak powiedzieliśmy, to, co, prawdziwe istnieje właściwie w myśli; natomiast byt istnieje właściwie w rzeczy; a więc nie są tym samym. 2. Jak może utożsamiać się z bytem to, co mówi o bycie i niebycie? A właśnie to, co prawdziwe, mówi o jednym i drugim; prawdziwymi bowiem są zdania: Co jest, istnieje; czego nie zna, nie istnieje. A więc nie są zamienne. 3. Takie rzeczy, które ustawione są według porządku: najpierw jedna, potem druga, chyba nie mogą być tym samym. Lecz jak się zdaje, to co prawdziwe idzie przed bytem. Czemu? Bo myśl nie może poznać bytu inaczej, jak tylko: jako prawdziwy. A więc nie są zamienne. Wbrew temu uczy Filozof, że: Jeśli idzie o byt prawdę, to wszystkie rzeczy mają się tak samo. Odpowiedź: Dobro ma to do siebie, że jest pożądalne; zaś to, co prawdziwe, że dotyczy zawsze poznania. Otóż faktem jest, że o tyle każda rzecz jest poznawalna, ile ma z istnienia; stąd też Filozof mówi, że dusza jest poniekąd wszystkim", jako że wszystko jest poznawalne zmysłami czy też myślą. I dlatego, podobnie jak dobro, tak i to co ;prawdziwe, jest tym samym co i byt. Różnica polega tylko na tym, że dobro dorzuca do bytu charakter pożądalności, a to co prawdziwe - zestawienie z myślą. Na 1. Jak powiedzieliśmy, prawda jest i w myśli, i. w rzeczach. Różnica polega na tym, że prawda, która jest w rzeczach, jest tym samym, co i byt, stanowiąc z nim jedno; natomiast prawda istniejąca w myśli jest tym samym, co i byt, tak jak wierne odbicie jest tym samym, co i rzecz odbijająca się; a to właśnie, jak powiedzieliśmy, stanowi sedno prawdy. Można by i tak odpowiedzieć: Jak prawda, tak i byt jest i w rzeczach, i w myśli, z tym, że prawda jest, przede wszystkim w myśli, a byt przede wszystkim w rzeczach. Jest tak dlatego, że prawda i byt różnią się tylko pojęciowo.

12 Na 2. Niebyt faktycznie nie ma w sobie nic takiego, żeby i co by było poznawalne; to tylko dzięki myśli staje się poznawalny. Stąd jego prawdziwość opiera się o jakie byt; mianowicie o czysty twór rozumu, jako że niebyt jest zwykłym wymysłem rozumu i przezeń tylko jest poznawany. Na 3. Owo zdanie: Myśl nie może inaczej poznać bytu, jak tylko jako prawdziwy", ma dwojaki sens. Pierwszy: myśl najpierw dostrzega byt, po czym zaraz uświadamia sobie jego prawdziwość, w tym sensie owo zdanie jest prawdziwe.; drugi : myśl nie może dostrzec bytu, o ile pierwej nie dostrzeże jego prawdziwości; i w tym sensie zdanie to jest błędne, wiadomo przecież, że myśl nie może sobie uświadomić prawdziwości bytu, jeśli pierwej nie dostrzeże samego bytu. Wszak orzecznik: prawdziwy zakłada byt. Podobnie ma się sprawa z bytem i jego poznawalnością; zestawiając je widzimy, że nie można by było poznać bytu, jeśliby on był niepoznawalny; można jednak poznać byt bez uświadomienia sobie jego poznawalności. Podobnież: poznany byt jest prawdziwy; poznając jednak byt; nie poznaje się tym samym jego prawdziwości. Św. Tomasz z Akwinu: Suma Teologiczna. T. II. Veritas. Londyn s (tłum. P. Bełch) PIĘĆ DRÓG DOWODZĄCYCH ISTNIENIA BOGA Artykuł 3 CZY BÓG ISTNIEJE? Zdaje się, że Boga nie ma, bo: 1. Gdy mamy dwóch przeciwników, a jeden jest nieskończonej siły, jasne jest, że wykończy do szczętu drugiego; lecz my to właśnie rozumiemy przez imię Bóg, mianowicie, że jest nieskończonym dobrem. Gdyby więc istniał Bóg, nie było by żadnego zła. Niestety, tyle zła jest na świecie. A więc Bóg nie istnieje. 2. Według zasady: nie trzeba szukać wielu przyczyn, gdy ich wystarcza mała liczba, wszystkie zjawiska na świecie mogą być spowodowane przez inne czynniki, bez uciekania się do Boga jako ich przyczyny; i tak: rzeczy naturalne sprowadzają się do natury jako swej przyczyny, a przedsięwzięcia ludzkie mają za przyczynę człowieka: jego rozum i wolę. Nie ma więc żadnej konieczności przyjmować istnienia Boga. Wbrew temu w Księdze Wyjścia sam Bóg mówi o sobie: Jestem, który Jestem". Odpowiedź: Istnienie Boga można udowodnić pięcioma sposobami czy drogami.

13 Pierwsza droga, nad inne wyrazistością górująca, wiedzie ze zjawiska ruchu, Faktem bowiem niezaprzeczalnym, świadkiem nasze zmysły, jest, że na tym świecie, niektóre rzeczy są w ruchu. Wszystko zaś, co jest w ruchu, wprawione jest w ruch przez coś innego. 0 tyle bowiem coś jest w ruchu, o ile jest w możności do tego, ku czemu jest poruszane; z drugiej strony: o tyle poruszyciel w ruch wprawia, o ile sam jest urzeczywistniony. Wszak poruszać znaczy: dobyć coś z możności [istnienia], do rzeczywistości [do aktualnego istnienia]. Przenieść zaś coś z możności, do rzeczywistości może tylko taki byt, który sam jest urzeczywistniony, [czyli byt już zaktualizowany]. Tak np. rzecz aktualnie płonąca, np. ogień, zapalając drewno sprawia, że to drewno, które było dopiero w możności do palenia się, staje się rzeczywiście, aktualnie płonące; przez co [ogień] wprawia w ruch i przemienia drewno. Niemożliwością zaś jest, by jedna i ta sama rzecz jednocześnie była i w możności, i w rzeczywistości; [nie miała czegoś i miała coś], oczywiście pod tym samym względem, bo pod różnymi względami jest do dopuszczalne; co bowiem jest aktualnie, rzeczywiście ciepłe, nie może być jednocześnie w możności ciepłe, ale jest jednocześnie w możności zimne. Niemożliwością przeto jest, by pod tym samym względem i w ten sam sposób, coś jednocześnie wprawiało w ruch i było w ruch wprawiane, czyli żeby siebie samego w ruch wprawiało. Tak więc: cokolwiek jest poruszane, musi otrzymać ruch od kogoś innego, a jeśli i ten, 'kto w ruch wprawia, sam jest poruszany, to i on musi -otrzymać ruch od kogoś innego; ów zaś jeszcze od innego. Nie można zaś tu iść w nieskończoność, bo w ten sposób nie będzie pierwszego poruszyciela, a co za tym idzie i drugiego, i dalszego, i w ogóle żadnego, gdyż motory podrzędne czy pośrednie o tyle w ruch wprawiają, o ile same są w ruch wprawiane przez pierwszego poruszyciela. Toć i kij o tyle jest w ruchu, o ile nim ręka wywija. Ostatecznie więc w rozumowaniu naszymi musimy dojść do jakiegoś pierwszego poruszyciela, który już przez nikogo nie jest w ruch wprawiany, i właśnie, w mniemaniu wszystkich, jest nim Bóg. Druga droga nawiązuje do przy czyny sprawczej. Stwierdzamy bowiem w świecie zjawisk zmysłowych łańcuch podporządkowanych przyczyn sprawczych. Nigdzie jednak nie spotykamy, no i to niemożliwe, by coś było przyczyną sprawczą siebie samego; istniałoby przecież wcześniej od siebie samego, co jest niemożliwe. Ciąg zaś przyczyn sprawczych, nie może iść w nieskończoność. W łańcuchu 'bowiem podporządkowanych przyczyn sprawczych, pierwsze ogniwo jest przyczyną sprawczą pośredniego, a pośrednie ostatniego: czy tych pośrednich będzie więcej, czy tylko jedno. Usunąwszy zaś przyczynę, ginie skutek. Jeśli przeto w łańcuchu przyczyn sprawczych nie istnieje pierwsze ogniwo, nie będzie i pośredniego, no i ostatniego; gdyby więc łańcuch przyczyn sprawczych szedł w

14 nieskończoność, nie byłoby pierwszej przyczyny sprawczej, a co za tym idzie, nie byłoby i pośrednich przyczyn sprawczych, nie byłoby i skutku ostatniego: co jest jaskrawym fałszem. A więc musimy przyjąć istnienie jakiejś pierwszej przyczyny sprawczej, którą wszyscy nazywają: Bóg. Trzecią drogę wskazuje byt przygodny i konieczny. Oto ona: Stwierdzamy na świecie rzeczy, które mogą być i nie być. Widzimy, jak jedne powstają, a inne zanikają, co świadczy o tym, że mogą być i nie być. Otóż nie do pomyślenia jest, by wszystkie takiego typu. rzeczy zawsze istniały. Czemu? Bo co może nie istnieć, niekiedy faktycznie nie istnieje; jeśli przeto wszystko może nie istnieć, to ongiś nic nie istniało ze świata; a jeśli to prawda, to i dziś nic by nie istniało; co bowiem nie istnieje, nie zacznie istnieć inaczej, jak tylko dzięki temu, co już jest; gdyby więc nic nie istniało, zaistnienie czegokolwiek byłoby niemożliwe; w takim razie i dziś nic by nie istniało, co jest oczywistym fałszem. Nie wszystkie więc jestestwa są bytami przygodnymi, ale między nimi musi istnieć byt konieczny. Wszelki zaś byt konieczny albo ma przyczynę swojej konieczności skądinąd, albo nie ma; nie do pomyślenia jest, 'by ten łańcuch bytów koniecznych, mających przyczynę swojej konieczności skądinąd, ciągnął się w nieskończoność, podobnie zresztą jak i łańcuch przyczyn sprawczych, co wyżej udowodniono. Musimy więc uznać istnienie czegoś, co jest konieczne samo w sobie, nie ma przyczyny swej konieczności gdzie indziej, a jest przyczyną konieczności dla innych, a to wszyscy nazywają Bogiem. Czwarta droga, prowadzi z różnych poziomów czy stopni [doskonałości] rzeczy; stwierdzamy bowiem w rzeczach coś więcej lufo mniej dobrego, prawdziwego, szlachetnego itd. Otóż 'więcej' i 'mniej' orzekają o różnych rzeczach zależnie od rozmaitego stopnia ich zbliżenia się do tego, co jest [lub ma daną doskonałość] najwięcej; np. tym więcej jest coś ciepłe, im bliżej znajduje się tego, co jest najwięcej ciepłe. Istnieje więc coś, co jest najwięcej prawdziwe, dobre, szlachetne, a tym samym, co jest najwięcej (bytem, bo jak mówi Arystoteles, co jest w najwyższym stopniu prawdziwe, jest 'zarazem bytem najwyższego stopnia. Co więcej: Cokolwiek w obrębie danej wartości ziszcza w sobie w najwyższym stopniu tę wartość, jest zarazem przyczyną tego wszystkiego, co ma cząstkę tej wartości i jest w jej obrębie; np. ogień, który przecież jest w najwyższym stopniu gorący, jest, jak tamże powiedziano, przyczyną wszystkich rzeczy gorących.. Istnieje więc coś, co dla wszystkich bytów jest przyczyną: istnienia, dobra i wszelkiej doskonałości; i to właśnie zwie się: Bóg. Piątą drogę wskazuje fakt kierownictwa rzeczami na świecie. Wadzimy bowiem jak rzeczy pozbawione [wszelkiego] poznania, mianowicie ciała naturalne, działają celowo. Objawia się to w tym, że zawsze lub bardzo często działają jednakowo, a działają po to, by

15 dopiąć tego, co dla nich najlepsze. Jasne więc, że nie dochodzą do celu mocą przypadku, ale w sposób zamierzony. Otóż rzeczy pozbawione [wszelkiego] poznania o tyle dążą do celu, o ile są kierowane ku niemu przez kogoś obdarzonego zdolnością poznania i myślenia, tak, jak strzała przez łucznika. A więc istnieje ktoś myślący, kto kieruje wszystkimi naturalnymi rzeczami ku celowi i jego to zwiemy Bogiem. Na 1. Augustyn daje na to (taką odpowiedź: Bóg najwyższe dobro nigdy by mię dopuścił do tego, by w Jego dziełach znalazło się coś złego, gdyby zarazem nie był tak potężny i dobry, żeby nawet tego zła nie obrócił na dobre"). Dopuścić zło i obrócić na dobre: to przecież świadczy o nieskończonej dobroci Boga. Na 2, Tak, natura działa dla określonego celu, ale nie sama, tylko pod kierownictwem jakiegoś wyższego czynnika Boga. I dlatego także d to wszystko, co czyni natura, musimy sprowadzić do Boga jako do pierwszej przyczyny. Również i ludzkie przedsięwzięcia trzeba sprowadzić do jakiejś wyższej przyczyny, Morą już mię jest rozum d wola ludzka, jako że są one zmienne i ułomne; wszystko zaś, co ruchome i ułomne, trzeba jak to już wykazano sprowadzić do jakiegoś pierwszego początku, który jest nieruchomy i sam przez się konieczny. Św. Tomasz z Akwinu: Suma Teologiczna. T. I. Veritas. Londyn s (tłum. P. Bełch) CREATIO EX NIHILO Artykuł.1 CZY STWARZAĆ ZNACZY: CZYNIĆ COŚ Z NICZEGO? Zdaje się, że stwarzać nie znaczy: czynić coś z niczego, bo 1. Augustyn pisze: Czynić dotyczy tego, czego zgoła nie było; za to stwarzać znaczy tworzyć coś, dobywając z tego, co już było". 2. O wartości czy poczesności działania i ruchu stanowią ich kresy: wyjściowy i dojściowy. Otóż pocześniejsze jest działanie idące z dobra w dobro i z bytu w byt, niż z niczego w coś. Lecz stwarzanie uchodzi za najpocześniejsze działanie i za pierwszą spośród wszystkich czynności. A więc nie idzie: z niczego w coś, lecz raczej: z bytu w byt. 3. Przyimek z nawiązuje do jakiejś przyczyny; najbardziej badajże do materialnej, ot jak w powiedzeniu: posąg jest ze spiżu. Lecz nic nie może być materią bytu ani też w jakiś sposób jego przyczyną. A więc stwarzać nie znaczy: czynić coś z nicości.

16 Wbrew temu glosa do słów: Na początku stworzył Bóg niebo" itd., powiada: stwarzać znaczy czynić coś z nicości" Odpowiedź: Jak ( ) powiedziano, trzeba brać pod uwagę nie tylko wyłanianie jakiegoś poszczególnego bytu z jakiegoś poszczególnego twórcy, lecz także wyłanianie całego bytu z powszechnej przyczyny, którą jest Bóg: i to właśnie wyłanianie oznaczamy nazwą: stwarzanie. Otóż to, co pochodzi z czegoś na sposób wyłaniania partykularnego (poszczególnego) nie istnieje przed wyłonieniem; np. gdy człowiek się rodzi, to wpierw nie było człowieka, ale człowiek staje się z nie człowieka, a białe z nie - białego. Jeżeli przeto bierzemy pod uwagę wyłanianie całego bytu powszechnego z pierwszego początku, to niemożliwe jest, żeby jakiś byt istniał przed tym wyłanianiem. Otóż nic znaczy to samo, co żaden byt. Jak więc zrodzenie człowieka ma za punkt wyjścia ten niebyt (partykularny), którym jest nie człowiek tak stwarzanie, które jest wyłanianiem całego bytu, ma za punkt wyjścia niebyt, którym jest nic. Na 1. Augustyn stosuje tu jedno z wielu znaczeń nazwy stwarzać, mianowicie o ile stwarzać oznacza podnieść kogoś do wyższej godności, ot jak się to np. mówi: kreować kogoś biskupem. Ale, jak widać z tego co powiedzieliśmy, nie w tym znaczeniu my tu mówimy o stwarzaniu. Na 2. O randze i gatunku zmian nie stanowi punkt wyjściowy ale dojściowy czy docelowy. Przeto za tym doskonalszą i za bardziej pierwszą podstawową uchodzi jakaś zmiana, im jej punkt dojściowy jest pocześniejszy i bardziej pierwszy, podstawowy; i to nawet gdy punkt wyjściowy który przeciwstawia się punktowi dojściowemu jest mniej doskonały. Stąd to, aczkolwiek powstawanie jest zasadniczo pocześniejsze i bardziej pierwsze (podstawowe) niż przemienienie, jako że forma substancjalna jest pocześniejsza niż forma przypadłościowa, to jednak utrata formy substancjalnej, co staje się punktem wyjściowym w powstawaniu, jest czymś niedoskonalszym - gorszym niż przeciwieństwo, co jest punktem wyjściowym w przemienieniu. Podobnie i stwarzanie: jest bardziej doskonałe i bardziej pierwsze (podstawowe) niż powstawanie i przemienienie dlatego, że punktem dojściowym jest cała substancja rzeczy, a tym, co nasza myśl ujmuje jako punkt wyjściowy, jest po prostu niebyt. Na 3. W powiedzeniu czynić coś z niczego, przyimek z nie oznacza przyczyny materialnej, a tylko porządek czy kolejność; ot tak, jak w powiedzeniu: z rana robi się południe to jest: rano się skończyło, nastało południe. Należy jednak zważyć, że przyimek z może albo zawierać przeczenie, jakie kryje się w wyrażeniu nic, albo może być zawarte przez nie. W pierwszym wypadku stwierdza się porządek czy kolejność i uwidacznia się

17 porządek czy następstwo: tego, co jest, wobec tego, co uprzednio nie jest. W drugim wypadku, tj. jeśli przeczenie zawiera ów przyimek, zaprzecza się istnieniu porządku czy kolejności, co ma sens: jest uczyniony z niczego, tj. nie jest uczyniony z czegoś ; to tak, jakbyś się wyraził: ów człowiek mówi o niczym, bo nie mówi o czymś. Gdy więc mówi się,. że coś jest uczynione z niczego, to ziszczają się tu oba powyższe znaczenia. Lecz, jak powiedziono, według pierwszego ów przyimek z wyraża porządek czy kolejność; według drugiego zaś wyraża związek z przyczyną materialną, której istnieniu przeczy. Św. Tomasz z Akwinu: Suma Teologiczna. T. IV. Veritas. Londyn s (tłum. P. Bełch) ANTROPOLOGIA DUSZA JAKO BYT Artykuł 2 CZY DUSZA JEST BYTEM SAMOISTNYM? Zdaje się, że dusza ludzka nie jest bytem samoistnym, bo: 1. Wszystko, co jest samoistne, [w terminologii arystotelesowskiej] zwie się 'hoc aliąuid?: 'to oto coś', tzn. 'jakiś konkretny byt'. Otóż nie sama dusza, ale jestestwo złożone z duszy i ciała jest 'to oto coś', czyli jakowymś konkretnym bytem. A więc dusza nie jest samoistnym bytem. 2. O każdym bycie samoistnym można powiedzieć, że wykonuje czynności. Nie można jednak tego rzec o duszy, bo Arystoteles pisze:,,mówić o duszy, że czuje albo myśli, to tak, jakby ktoś powiedział, że przędzie lub buduje". A więc dusza nie jest samoistną. 3. Gdyby dusza była bytem samoistnym, któraś z jej czynności dokonywałaby się bez ciała. Ale tak nie jest, bo każda z jej czynności wymaga ciała: nawet myślenie; nie da się przecież myśleć bez wyobrażeń; nie ma zaś wyobrażeń bez ciała. A więc dusza ludzka nie jest samoistna. Wbrew temu Augustyn tak się wypowiada: Każdy, kto uważa naturę ducha za substancję i to za substancję niecielesną, widzi na czym polega błąd tych, co ją uważają za cielesną; na tym zaś polega ich błąd, że tejże naturze przypisują to, bez czego nic są w stanie pojąć żadnej natury, mianowicie wyobrażenia ciał" 2. A więc natura ducha ludzkiego nie tylko jest niecielesną, lecz także jest substancją, tj. bytem samoistnym.

18 Odpowiedź: Pierwiastek, będący początkiem umysłowej czynności poznawczej a zwie się on duszą człowieka musi być pierwiastkiem niecielesnym i samoistniejącym. Jest bowiem oczywiste, że człowiek swoją myślą może poznawać natury wszystkich ciał. Otóż ten, kto może poznawać różne przedmioty, żadnego z nich nie powinien mieć w sobie w swojej naturze, bowiem to, co byłoby w nim w sposób naturalny, przeszkadzałoby w poznawaniu innych rzeczy. Tak np. język chorego obłożony gorzkim żółciowym nalotem nie zdoła czuć smaku czegoś słodkiego, lecz wszystko wydaje mu się gorzkie. Gdyby więc pierwiastek umysłowy miał w sobie naturę jakiegoś ciała, wówczas ów pierwiastek nie mógłby poznawać wszystkich ciał; a przecież każde ciało ma jakąś określoną naturę. Jest więc niemożliwe, by pierwiastek umysłowy był ciałem. Niemożliwe jest również, 'by ów pierwiastek poznawał za pomocą narządu cielesnego, bowiem również i określona natura tego narządu cielesnego przeszkadzałaby w poznawaniu wszystkich ciał. Gdy np. jakaś określona barwa znajduje się w oku i zarazem tej samej barwy jest naczynie szklane, to i płyn doń wlany wydaje się mieć tę samą barwę. Zatem sam pierwiastek umysłowy, który zwie się umysł (mens) lub myśl (intellectus), ma czynność, którą wykonuje sam przez się, w której ciało nie bierze udziału. Otóż nikt nie może sam przez się s/pełniąc czynności, jak tylko byt, 'który istnieje sam przez się jest samoistny, bowiem jedynie bytom w rzeczywistości istniejącym przysługuje działanie, stąd zasada: w jaki sposób coś istnieje, w taki i działa. Dlatego też nie mówimy, że ciepło ogrzewa, ale że ciało ciepłe ogrzewa. Ostatecznie więc: Dusza ludzka, którą nazywamy myślą lub umysłem jest jakowąś istotą niecielesną i samoistną. Na 1. To oto coś, tzn. jakiś konkretny byt, może mieć dwa znaczenia: w pierwszym oznacza wszelki byt samoistny; w drugim, zupełny byt samoistny przynależący do natury jakiegoś gatunku. W pierwszym znaczeniu wyklucza się tkwienie w kimś w charakterze przypadłości i formy materialnej; w drugim, wyklucza się także niedoskonałość należenia do czegoś w charakterze części. I dlatego np. ręka mogłaby być uważana za 'to oto coś' w pierwszym znaczeniu, ale nie w drugim. A ponieważ dusza ludzka jest częścią gatunku ludzkiego, dlatego można ją uznać za 'to oto coś': za poniekąd samoistną w pierwszym znaczeniu, nie zaś w drugim; bo w drugim znaczeniu jedynie jestestwo złożone z duszy i ciała zwie się 'to oto coś' (zupełny byt samoistny). Na 2. Jak wynika z kontekstu w przytoczonych słowach Arystoteles nie wypowiada swojego zdania, ale zwolenników poglądu, że myślenie jest ruchem.

19 A można i tak odpowiedzieć: Ten działa sam przez się, kto istnieje sam przez się. Otóż niekiedy także o tym, co nie tkwi w czymś jako przypadłość lub jako forma materialna nawet gdyby było częścią można rzec, że istnieje samo przez się. Zasadniczo jednak przez byt samoistniejący właściwie i sam przez się rozumie się to, co nie tkwi w czymś jako przypadłość lub jako forma, materialna i nie jest częścią. Według tego ujęcia oka lub ręki nie można by było uważać za byt sam przez się istniejący, a w następstwie i za byt sam przez się działający samodzielny. Stąd i działanie części przypisuje się całości poprzez części. Mówimy bowiem: człowiek widzi poprzez oko, maca ręką; ale mówimy tak w innym sensie niż: rzecz ciepła ogrzewa poprzez ciepło, bo właściwie mówiąc ciepło w żaden sposób nie ogrzewa. Można więc wyrazić się: dusza myśli, tak jak się mówi: oko widzi. Właściwym jednak wyrażeniem jest: człowiek myśli poprzez duszę. Na 3. Czynność myśli potrzebuje ciała nie jako narządu, poprzez który jej czynność by się dokonywała, ale z racji przedmiotu [dostarczanego przez ciało]; ono bowiem dostarcza wyobrażeń, które tak się mają do myśli, jak barwa do wzroku. Atoli z powodu takiej potrzeby ciała myśl nie traci samoistności; gdyby tak było, wówczas i zwierzę nie byłoby bytem samoistnym, skoro do czucia (ad sentiendum) potrzebuje postrzegalnych rzeczy zewnętrznych. Św. Tomasz z Akwinu: Suma Teologiczna. T. VI. Veritas. Londyn s (tłum. P. Bełch) ISTOTA DUSZY CZŁOWIEKA Artykuł 4 CZY SAMA DUSZA JEST CZŁOWIEKIEM? Zdaje się, że sama dusza jest człowiekiem, bo: 1. Św. Paweł pisze: Chociaż niszczeje nasz człowiek zewnętrzny, to jednak ten, który jest wewnątrz, odnawia się iż dnia na dzień" 1. Lecz tym, co jest wewnątrz człowieka, jest dusza. A więc dusza to człowiek wewnętrzny. 2. Dusza ludzika jest substancją. Nie jest jednak substancją ogólną. Jest więc substancją partykularną, jednostkową. A zatem jest hipostazą lub osobą oczywiście osobą ludzką. A więc dusza jest człowiekiem, gdyż osoba ludzka to człowiek. Wbrew temu Augustyn wyraża się z uznaniem o Warronie za to, że za człowieka nie miał ani samej duszy, ani też samego ciała, lecz duszę wraz z ciałem".

20 Odpowiedź: Zdanie dusza jest człowiekiem można rozumieć w dwojaki sposób; najpierw tak: Człowiek ogólnie wzięty jest duszą; natomiast ten oto człowiek, np. Sokrates, nie jest duszą, ale jestestwem złożonym z duszy i ciała. Mówię o tym dlatego, że niektórzy w pojęciu gatunku umieszczają samą tylko formę, a materię uważają za część jednostki, nie zaś gatunku. Ale to nie może być prawdą. Do natury bowiem gatunku należy to, co zawiera określenie. Otóż w określeniu rzeczy materialnych czy naturalnych występuje, nie sama tylko forma, ale forma wraz z materią. Zatem materia jest częścią gatunku tychże rzeczy; ale nie materia ilościowo oznaczona, stanowiąca o jednostkowieniu, lecz materia wspólna. Weźmy np. człowieka: Jak do istoty tego oto człowieka należy to, że składa się z tej oto duszy, z tego oto ciała i z tych oto kości, tak do istoty człowieka w ogóle należy to, że składa się z duszy i ciała i kości. Cokolwiek bowiem stanowi wspólną i istotną treść wszystkich jednostek danego gatunku, to musi też wchodzić w istotę tegoż gatunku' 1. Po drugie, zdanie to można tak rozumieć: Ta oto dusza jest tym oto człowiekiem. Zdanie takie dałoby się wtedy utrzymać, gdyby się przyjęło, że dusza zmysłowa [ma i] spełnia czynności sobie tylko właściwe bez udziału ciała; w takim bowiem razie wszystkie czynności przypisywane człowiekowi przysługiwałyby samej tylko duszy. Tym zaś jest każda rzecz, co w niej] spełnia czynności tejże rzeczy. Stąd też i człowiek byłby tym, co [w nim] spełnia czynności człowieka. Aliści dopiero co wykazaliśmy, że czucie (sentire) nie jest czynnością samej tylko duszy, ale jedną z czynności całego człowieka choć nie jest ono właściwą człowiekowi jako takiemu. Jasno z tego wynika, że człowiek nie jest samą duszą tylko, ale jestestwem złożonym z duszy i ciała. Co do Platona, to on mógł twierdzić", że człowiek jest duszą posługującą się ciałem, gdyż uważał czucie za czynność właściwą samej tylko duszy. Na. 1. Według Filozofa, tym przede wszystkim każda rzecz wydaje sio być, co w niej jest naczelne. Np. dzieła dokonane przez głowę państwa przypisuje się całemu państwu. W ten też sposób człowiekiem nazywa się niekiedy to, co w nim jest naczelne: czasem więc zgodnie z prawdą mianem tym określa się jego część umysłową duszy i ta zwie się 'człowiek wewnętrzny', czasem zaś stosownie do zapatrywań tych, co uznają jedynie rzeczy postrzegalne mianem tym określa się część zmysłową duszy wraz z ciałem i ta zwie się 'człowiek zewnętrzny'. Na 2. Nie każda substancja, jednostkowa jest hipostazą lub osobą, ale tylko ta, która ma zupełną naturę gatunku. Stąd to za hipotezę lub osobę nie mogą uchodzić ani ręka, ani noga, ani też dusza, skoro jest częścią gatunku człowiek.