STARZEJĄCA SIĘ EUROPA. Wyzwania stojące przed europejskim sektorem usług dla seniorów

Transkrypt

1 STARZEJĄCA SIĘ EUROPA Wyzwania stojące przed europejskim sektorem usług dla seniorów

2 1

3 STARZEJĄCA SIĘ EUROPA: WYZWANIA STOJĄCE PRZED EUROPEJSKIM SEKTOREM USŁUG DLA SENIORÓW Projekt realizowany w ramach programu Leonardo da Vinci nr LLP-2007-DK-LMP Niniejszy raport został przygotowany przez zespól w składzie: Dania: Caesar Szwebs cs@amunordjylland.dk Niemcy: Jeanette Schmidt Jeanette.schmidt@leg-nrw.de Ulrich Burmeister ulrich.burmeister@leg-nrw.de Włochy: Francesca Scocchera f.scocchera@cooss.marche.it Claudio Sdogati c.sdogati@cooss.marche.it Elisabetta Piangerelli e.piangerelli@cooss.marche.it Diego Mancinelli d.mancinelli@cooss.marche.it Polska: Maria Bogowolska- Wepsięć maria.bogowolskawepsiec@umwd.pl Antoni Zwiefka azwiefka@umwd.pl Portugalia: Pedro Pires ppires@soprofor.pt Vanda Duarte vanda.duarte@soprofor.pt Wielka Brytania: Graham Smith graham.smith@strath.ac.uk PARTNERZY PROJEKTU: AMU Nordjylland International Department, Denmark LEG Arbeitsmarkt- und Strukturentwicklung GmbH, Germany Cooperativa Sociale COOSS MARCHE ONLUS, Italy Urząd Marszałkowski Woj. Dolnośląskiego, Wydział Zdrowia, Poland Sociedade Promotora de Formacao, Lda, SOPROFOR, Portugal University of Strathclyde, Senior Studies Institute, Scotland Wyłączenie odpowiedzialności Projekt jest współfinansowany przez Komisję Europejską. Niniejsza publikacja przedstawia jedynie poglądy autorów, w związku z czym Komicja nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek wykorzystanie informacji w niej zawartych. 2

4 Podziękowania Chcielibyśmy wyrazić naszą wdzięczność wobec tych wszystkich, którzy wspierali nas w naszej pracy badawczej. Chcielibyśmy im podziękować za ich pomoc, wsparcie, zainteresowanie i cenne uwagi. Austria: Katharina Meichenitsch, Institute for Social Policy, Department of Economics, Vienna University of Economics and Business Administration, Vienna Francja: Carole Finifter, Chargée de Direction, Responsable de Formation, Centre AFPA, Montpellier St Jean de Vedas Guy Beauthauville, Responsable Service Emploi, Pôle Emploi Services Hérault, Montpellier Sonia Arnaud, Conseillère technique, URIOPSS LR, Montpellier Jean Claude Ricourt, Responsable de Formation, Centre AFPA, Montpellier St Jean de Vedas Grecja Mata Kaloudaki, Research Centre of Women's Affairs, Athens Ioannis Athanasiou, Help at Home Programme, Athens Holandia: Frits Tjadens, VILANS, Expertise-center on long-term care, Utrecht Szwecja Hans Dahlin, Victum Kompetensutveckling, Helsingborg Wielka Brytania: The Age and Employment Network (TAEN), Dr Jo Valis, NHS Education, Scotland UE: Bettina Brenner, CEDEFOP - European Centre for the Development of Vocational Training, Thessaloniki, Greece 3

5 SPIS TREŚCI Podziękowania Wstęp Opis europejskiego sektora usług dla seniorów Cechy wspólne i różnice Obowiązki i różnorodność usług Trendy i strategie Dziesięć wyzwań dla starzejącej się Europy Zagwarantowanie odpowiedniej strategii rekrutacji i zatrzymania 18 (retencji) pracowników 3.2 Potrzeba opracowania nowych form współpracy Reagowanie na zmieniające się oczekiwania seniorów Zrównoważenie źródeł finansowania usług Warunki mieszkaniowe pozwalające zachować samodzielności Technologia wspierająca samodzielność Zmiany w zakresie kompetencji, edukacji i szkoleń Opieka długoterminowa i grupy specjalne Wyzwania związane z globalizacją i migracją Zmiana wizerunku sektora opieki Wybrane rozwiązania modelowe Lobbing na rzecz seniorów Zwalczanie nielegalnego zatrudnienia Zmiana wizerunku sektora i form zatrudnienia 34 Bibliografia

6 CZĘŚĆ II (CD-ROM) Profile państw Austria Czechy Dania Anglia/Walia Finlandia Francja Niemcy Grecja Irlandia Włochy Litwa Holandia Norwegia Polska Portugalia Szkocja Słowacja Słowenia Hiszpania Szwecja 5

7 1. Wstęp Głównym celem niniejszego opracowania 1 jest dokonanie paneuropejskiej analizy sektora usług dla seniorów, obejmującej bieżące praktyki, wyzwania, jak również potencjalne szanse stojące przed omawianym sektorem w świetle zmian demograficznych i społecznych zachodzących w Europie 2. Przewiduje się, że owe zmiany, jak również wiele innych czynników, takich jak obciążenie budżetu państwa, wzrost kosztów utrzymania na emeryturze oraz brak wsparcia ze strony opieki zdrowotnej i społecznej, będą miały poważny wpływ na sektor usług dla seniorów w przyszłości. A zatem głównym wyzwaniem jest znalezienie potencjalnych rozwiązań umożliwiających zarówno jednostkom, jak i sektorowi usług dla seniorów, reakcję na te zmiany. Niniejsze opracowanie należy rozpatrywać w kontekście innej publikacji zatytułowanej Profile zawodowe w europejskim sektorze usług dla seniorów. 1 Opracowanie jest jedną z publikacji przygotowanych w ramach projektu programu Leonardo da Vinci nr LLP-2007-DK-LMP LMP 4 Leaf Clover Quality Model for Senior Service Sector ( 4-Listna Koniczyna: model jakości sektora usług dla seniorów ) realizowanego w latach Projekt promuje pozytywne podejście do wyzwań jako do potencjału rozwoju, patrz Komunikat Komisji: The demographic future of Europe from challenge to opportunity (DG EMPL 12 października 2006). Demographic Future (30-31 October 2006) Green Paper Confronting demographic change; a new solidarity between the generations (11/12 lipca 2007); DG REGIO: Regional policy responses to demographic challenges (25/26 stycznia 2007), 6

8 Typologia i oczekiwane zmiany 3, która przedstawia pełny obraz profili zawodowych istniejących obecnie w sektorze usług dla seniorów w Europie. Mamy nadzieję, że oba opracowania okażą się pomocne w przyszłej pracy i będą źródłem potencjalnych rozwiązań, które mogą pozytywnie wpłynąć na takie obszary, jak szkolenie i edukacja, rekrutacja oraz formy zatrudniania pracowników w tym sektorze. Zespół badawczy, który przygotował te raporty, zbadał szersze spektrum tematyczne istniejących projektów, badań oraz publikacji celem zdefiniowania przyszłych granic sektora usług dla seniorów. Niniejsze badanie obejmuje takie elementy jak opieka osobista, rozwój technologiczny, zdrowie i dobre samopoczucie, opieka w domu i odpowiednie warunki mieszkaniowe osób starszych. Ponadto, badacze odwiedzili i przeprowadzili wywiady w środowiskach akademickich i politycznych w podanych krajach. Niniejsza publikacja przedstawia cechy wspólne dla sektora usług dla seniorów w wybranych krajach europejskich, wraz z określeniem zakresu odpowiedzialności i różnorodności i świadczonych usług. Opisuje ona również wiele istniejących oraz przyszłych wyzwań, a następnie podaje szereg innowacyjnych rozwiązań wdrożonych w różnych krajach w Europie. Można je traktować jako rozwiązania modelowe w próbach sprostania niektórym z kluczowych wyzwań. Na końcu przedstawiona została pełna lista profili państw, a w nich bardziej szczegółowy opis badań przeprowadzonych w każdym z krajów wraz z różnymi danymi statystycznymi. Alborg- Glasgow- Ankona- Essen- Lizbona- Wrocław Wszystkie publikacje związane z projektem są dostępne do pobrania na stronie projektu 7

9 2. Opis europejskiego sektora usług dla seniorów W celu podkreślenia zmienionych granic przyszłego sektora opieki społecznej, w niniejszym raporcie stosowany będzie termin sektor usług dla seniorów. Sektor usług dla seniorów wykracza poza tradycyjną opiekę społeczną podzielić go na 5 ogólne obszary: 4 i można Pozostałe usługi dla seniorów, np. wellness, turystyka, usługi dla firm, usługi dla gospodarstw domowych, itd. Sektor opieki społecznej 1. Podstawowy sektor opieki (np. opieka medyczna dla osób starszych przebywających w domach seniora) 2. Usługi związane z opieką i prowadzeniem domu (np. zajmowanie się domem, pomoc socjalna, sprzątanie). Sektor usług dla seniorów 3. Usługi oparte o inne podmioty (np. recepcjonista/dozorca w spółdzielni mieszkaniowej) 4 Angielska definicja opieki społecznej jest synonimem pojęcia opieka (DE: Pflege, DA: omsorg/pleje; PL: opieka; IT: cura; PT: cuidado) stosowanego w pozostałych krajach europejskich. Usługi świadczone w ramach opieki społecznej są skierowane do wszystkich grup wymagających specjalnej troski, na przykład dzieci i rodzin, osób niepełnosprawnych, osób starszych oraz osób uzależnionych. W niniejszym raporcie skupimy się na osobach starszych mieszkających w domu, które potrzebują wsparcia. Ponadto, raport dotyczy osób przebywających w domach opieki oraz zawodów niezbędnych w takich ośrodkach. Niniejsze opracowanie bada instytucję domu seniora jedynie jako jedną z opcji dostępnych w przyszłości dla osób starszych. 8

10 4. Usługi związane z obszarem zamieszkania (np. pracownicy opieki społecznej, pielęgniarki środowiskowe) 5. Usługi not for profit (wolontariusze) Obecnie, w większości krajów istnieje wyraźny podział pomiędzy opieką zdrowotną a opieką społeczną. Pierwszy typ opieki opiera się na świadczeniach wykonywanych przez wysoce wyspecjalizowany i wykształcony personel. Świadczenia te są ujednolicone i zazwyczaj opłacane z publicznego funduszu lub ubezpieczenia, (chociaż prywatne ubezpieczenie zdrowotne jest raczej rzadko spotykane w Europie). Natomiast jeżeli chodzi o opiekę społeczną, jest ona bardziej skupiona na kliencie, tj. pomaganiu osobom starszym w codziennym życiu. Można to zaobserwować w modelu domu seniora, zarówno w kontekście warunków mieszkaniowych, jak i samych usług. Należy jednakże dodać, iż w niektórych krajach, jeżeli chodzi o miejsca oferujące osobom starszym opiekę długoterminową, mamy do czynienia z niewyraźną granicą pomiędzy szpitalami (lub podobnymi im instytucjami) oraz opieką świadczoną w domach opieki (np. istniejące w wielu krajach specjalistyczne ośrodki dla osób chorych na Alzheimera lub francuskie l Hospitalisation a domicile (HAD)). Sektor opieki zdrowotnej (lekarze pierwszego kontaktu lekarze rodzinni, przychodnie rejonowe, szpitale, itd.) był istotny w tym badaniu jedynie w zakresie komunikacji oraz współpracy pomiędzy systemem podstawowej opieki zdrowotnej a instytucjami opieki społecznej lub domowym otoczeniem osób starszych (np. w przypadku telemedycyny). Pojęcie seniorzy powszechnie odnosi się do osób na emeryturze w wieku 65 lub 67+ lat. Może on być różny w zależności do wykonywanego zawodu. W niniejszym raporcie odbiorcy usług dla seniorów to seniorzy powyżej 60 roku życia, niezależnie od tego, czy nadal pracują, czy już przeszli na emeryturę. Cechą wspólną dla nich wszystkich jest fakt, iż zaczynają oni korzystać z bogatego wachlarza usług dostępnych dla seniorów, jak na przykład opcja przeprowadzki do specjalnie dla nich zaprojektowanych domów lub korzystanie ze specjalnej technologii pomagającej w opiece lub zapewniającej dobre samopoczucie. 9

11 2.1. Cechy wspólne i różnice Pomimo różnic w polityce oraz ramach instytucjonalnych, usługi zdrowotne oraz socjalne we wszystkich europejskich państwach członkowskich stoją w obliczu podobnych wyzwań związanych ze starzeniem się społeczeństwa, zmieniającą się organizacją pracy i modelem rodzinnym, rozwojem technologicznym oraz finansami. Sytuacja jest jeszcze bardziej złożona ze względu na fakt, iż z jednej strony wzrośnie zapotrzebowanie na pracowników opieki społecznej (intensyfikacja rekrutacji i programów ukierunkowanych na zatrzymanie pracowników), a z drugiej strony będziemy mieli do czynienia z nowym profilem odbiorców usług sektora opieki, co oznacza wyższy stopień profesjonalizacji siły roboczej wskutek wzrostu oczekiwań dotyczących jakości. Nieformalna opieka W prawie wszystkich krajach objętych badaniem zaobserwowano bliską współzależność między osobami starszymi i nieformalną opieką. Jest ona szczególnie szeroko rozpowszechniona w krajach takich jak Irlandia, Słowenia i Włochy, gdzie mamy do czynienia z wysokim odsetkiem osób starszych, które wciąż mieszkają samodzielnie i korzystają z pomocy członków rodziny, bez większego wsparcia ze strony państwa. Jeżeli chodzi o koszty, praktyka ta pozwala samorządom/krajom zaoszczędzić ogromne kwoty, dlatego też należy ją wspierać i umożliwiać członkom rodziny dalsze zapewnianie opieki, szczególnie mając na uwadze obecny klimat gospodarczy. Edukacja Wymagania w zakresie wykształcenia osób pracujących w sektorze opieki społecznej różnią się w Europie w zależności od stanowiska. Na przykład w krajach skandynawskich od pracowników zatrudnionych w tym sektorze wymaga się jednego z dwóch obecnie istniejących profili kształcenia. Kwalifikacja ta ma charakter modularny i jest spójna z innymi systemami sektorowymi. Jednakże w innych krajach europejskich, takich jak Grecja i Polska, standardy dotyczące wykształcenia są dopiero wdrażane. W Wielkiej Brytanii i Irlandii kwalifikacje 10

12 pracowników opieki zostały ostatnio przeanalizowane w kontekście wprowadzonego systemu standardu kompetencji i jakości. Ogólnie rzecz biorąc, większość krajów jest na etapie analizowania istniejącego systemu kształcenia, mając na uwadze podwyższenie standardu jakości i profesjonalizmu w tym sektorze. Udział rządu/państw Większość polityk rządowych lub państwowych zachęca osoby starsze do pozostania w domu tak długo, jak jest to możliwe, stosując na przykład środki zapobiegawcze, takie jak opieka domowa. Wiele krajów sprywatyzowało instytucjonalne domy opieki, w których to rezydenci, a w niektórych przypadkach rodziny, muszą opłacać opiekę. Technologie wspomagające Wiele krajów już nadzoruje wprowadzanie i korzysta z technologii wspomagających. Wydaje się, iż w tej kwestii bardziej zaawansowane są kraje Europy Północnej niż Południowej, gdzie pewne obszary, takie jak zdrowie i bezpieczeństwo, kontrolowane są zdalnie, natomiast pozostałe, takie jak system otwierania drzwi aktywowany głosem, sterowane są lokalnie przez członków wspólnot mieszkaniowych. Rekrutacja i zatrzymanie pracowników We wszystkich krajach stwierdzono poważny brak wykwalifikowanych pracowników opieki. Jest to wyzwanie dla polityki rządowej dotyczącej pracowników migrujących, jak na przykład w Norwegii. Ponadto, analizowane są obecnie również polityki dotyczące innych grup, które normalnie nie byłyby brane pod uwagę w procesie rekrutacji, takie jak kandydaci płci męskiej oraz osoby zmieniające ścieżkę kariery zawodowej. Sytuacja ta stanowi wyzwanie dla systemu kształcenia opartego na zdobywaniu kompetencji, który teraz musi wziąć pod uwagę dotychczasowe osiągnięcia i umiejętności celem zatrudnienia większej liczby osób w tym sektorze Obszary odpowiedzialności i różnorodność usług Władze lokalne i organizacje społeczne to typowi dostawcy różnorakich usług umożliwiających osobom starszym jak najdłuższe pozostanie w domu, chociaż 11

13 sektor prywatny również odgrywa istotną rolę w zapewnianiu ośrodków długoterminowej opieki instytucjonalnej. W krajach europejskich istnieją wyraźne różnice w sposobach finansowania i świadczenia usług zdrowotnych i socjalnych. Wyodrębnić można dwa główne modele finansowania: Kraje, w których sektor opieki społecznej jest publiczny i usługa ta jest finansowana głównie z wpływów z podatków; oraz Kraje, w których istnieje system oparty na ubezpieczeniach lub usługi finansowane są ze środków prywatnych. Przyglądając się podziałowi pomiędzy opieką formalną i nieformalną, wyłania nam się bardziej kulturowo warunkowana mapa Europy. Obserwujemy tendencję klasyfikowania społeczeństw europejskich na bardziej i mniej dbające o rodzinę zgodnie z podziałem północ-południe, który odzwierciedla oczekiwania względem wsparcia od członków rodziny w porównaniu do pomocy od instytucji, gdzie, z jednej strony, mamy państwa skandynawskie i Holandię, a z drugiej Europę Południową, a kraje kontynentu europejskiego stanowią swego rodzaju mieszankę" obu systemów. Różnicę tę przedstawia poniższe tabela. W badaniu Eurobarometer 5 poproszono osoby poniżej 40 roku życia o wypowiedź na temat zapewnienia opieki ich rodzicom, gdy ci będą jej potrzebowali. 5 Eurobarometer Pytanie w badaniu brzmiało następująco: Załóżmy, że Pani/Pana rodzic jest w podeszłym wieku i mieszka sam. Jakie Pani/Pana zdaniem byłoby najlepsze rozwiązanie, gdyby nie mógł już on mieszkać dłużej sam? ; więcej informacji: Cecilia Tomassini, Older People, Family and living arrangements, in Focus on Older People Office for National Statistics (UK) 2007; Evert Pommer a.o., Comparing Care. The care of the elderly in ten eu-countries, The Netherlands Institute for Social Research, Haga, 2007, str

14 Portugalia Włochy Niemcy Wielka Brytania Holandia Szwecja 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Rodzic powinien przenieść się do domu swego dziecka Należy przeprowadzić się bliżej siebie Rodzic powinien pozostać w domu i przyjmować wizyty Dziecko powinno wprowadzić się do domu rodzica Rodzic powinien przenieść się do domu opieki Zależy/Nie wiem Większość badań pokazuje, iż pomimo zmian w mentalności i presji na rynku pracy, opieka nieformalna nie zmniejszy się. Zmieni się jej charakter, tzn. zaobserwujemy większą współpracę pomiędzy nieformalnymi opiekunami a wyspecjalizowanymi pracownikami formalnego systemu opieki, w zależności od natury wymaganej opieki. 6 Szerszy wachlarz usług dla osób starszych dostępnych w rejonie powoli będzie zmieniał tradycyjny sposób myślenia o obowiązkach Trendy i strategie W Europie obserwujemy podobne trendy, na przykład, poszukiwanie rozwiązań w zakresie finansowania celem zapewnienia odpowiednich warunków mieszkaniowych lub wsparcia finansowego dla nieformalnych opiekunów, zachęcając ich do kontynuowania swojej pracy. W niektórych przypadkach różnice regionalne są 6 Project OASIS ( ), Old age and autonomy: the role of service systems and intergenerational family, solidarity. Haifa: Center for Research and Study of Aging K. Glaser a.o, Revisiting convergence and divergence: support for older people in Europe, Eur. I. Ageing (2004) 13

15 oczywiste, na przykład kraje skandynawskie wydają się być bardziej otwarte i postępowe, jeżeli chodzi o stosowanie technologii wspomagających, natomiast kraje Europy Zachodniej i Południowej podejmują kroki ukierunkowane na wzmocnienie opieki ze strony rodziny. Istnieje kilka nowych i nietradycyjnych strategii zwiększenia wydajności publicznych usług medycznych i zmniejszenia ciężaru, jaki odczują, gdy za kilka lat szara fala nadciągnie na dobre. W Europie obserwujemy zróżnicowany stan i strukturę systemu opieki społecznej obejmującego wsparcie dla osób starszych, z wyraźnym podziałem pomiędzy Europą Północną z jednej strony i krajami Europy Południowej i Wschodniej z drugiej. Systemy opieki społecznej można z grubsza podzielić na 3 grupy: 1. System opieki społecznej z długą tradycją i zróżnicowanymi usługami, zazwyczaj opłacany z góry z podatków, przykłady: kraje skandynawskie 2. Model mieszany, w przypadku którego dobrze rozwinięta struktura jest zarówno publicznym, jak i prywatnym obowiązkiem; proces rekrutacji i edukacji zdefiniowano ogólnikowo i pozostawiono siłom wolnego rynku; przykłady: Wielka Brytania, Irlandia i Niemcy 3. Kraje, które przykładają mniej wagi do kwestii systemu opieki społecznej; przykłady Polska, Portugalia i Grecja W pierwszej grupie krajów widzimy wyraźną tendencję reformowania systemu w zakresie jakości usług oraz otwartości i elastyczności systemu rekrutacji i edukacji umożliwiających łatwiejsze włączanie nowych grup do rynku pracy. Jako przykład można przytoczyć reformę systemu opieki społecznej w Danii, która rozpoczęła się w roku W drugiej grupie mamy do czynienia z wyraźną tendencją profesjonalizacji sektora opieki społecznej. W Wielkiej Brytanii i Irlandii przyjęto akty prawne zakładające podwyższenie standardu kształcenia pracowników opieki poprzez wprowadzenie minimalnego poziomu kwalifikacji takich pracowników. Inne kraje, takie jak Włochy, są w trakcie wprowadzania zmian ukierunkowanych na zwiększenie profesjonalizacji sektora opieki. 14

16 Trzecia grupa krajów przyjmuje podejście systematyczne. Składa się na nie: rozwinięcie istniejących i przygotowanie nowych koncepcji opieki domowej i opieki zapewnianej w domach seniora, w tym omówienie kwestii dotyczącej funduszy standaryzacja usług w miejscach pracy (opis stanowiska i kompetencji, podstawowe systemy jakości i monitoringu) standaryzacja podejścia do edukacji i szkoleń, w tym opracowanie plików dotyczących kluczowych kompetencji, realizacja kursów przygotowujących do pracy w tym sektorze. Procesy te obserwujemy w Polsce i Portugalii. Obserwujemy gwałtowne zainteresowanie wiodących firm technologicznych technologią wspomagającą i telemedycyną 8. Robotyka i technologia czujników mogą okazać się istotnym czynnikiem umożliwiającym zmniejszenie ogromnego problemu braku personelu medycznego i opieki. Technologia komunikacyjna może połączyć personel i użytkowników, a także poprawić jakość współpracy pomiędzy różnymi poziomami sektora służby zdrowia i opieki. Zastosowanie technologii należy postrzegać, jako rozwiązanie pozwalające na inteligentniejszą i bardziej wydajną pracę. Jej zadaniem jest wspierać; nie zastąpi ona człowieka na żadnej płaszczyźnie. Istota opieki opiera się na elementach interpersonalnych, a technologia wspomagająca zapewni dodatkową pomoc w sytuacjach, gdy opieka może okazać się bardziej wymagająca i czasochłonna, a liczba pracowników służby zdrowia lub opieki jest niewystarczająca lub takich pracowników brakuje 9. Jako konkretny przykład można w tym miejscu przytoczyć polityczne porozumienie w Danii w zakresie wprowadzenia w tym kraju technologii odciążających pracowników. Inicjatywa jest współfinansowana z funduszu ABT, gdzie w latach przeznaczono na wdrożenie rozwiązań technologicznych, w szczególności na sektor opieki nad osobami starszymi. 8 Patrz na przykład rezultaty 9th Conference of the Advancement of Assistive Technology in Europe (9. Konferencji na rzecz rozwoju technologii wspierających w Europie), San Sebastian, 3-5 października Systematyczny pogląd na rozwiązania technologiczne można znaleźć w innej publikacji tego projektu, a mianowicie: Technologie wspierające i uczenie się przez całe źycie, patrz 15

17 Kolejnym elementem opieki, który nabierze na znaczeniu, jest wpływ klienta. Starsze osoby powinny mieć możliwość wyboru dostawców. Przewiduje się zintensyfikowanie interakcji na wszystkich poziomach świadczenia tych usług. Wszystkie te zmiany zwiększają potrzebę zapewnienia odpowiedniej komunikacji pomiędzy operatorami zapewniającymi opiekę nad osobami starszymi. Na przykład, istnieje potrzeba zapewnienia szerszego dostępu do baz danych. Dotyczy to zarówno dostawców działających z ramienia miasta, jak i dostawców z sektora prywatnego. Odpowiednie informacje będą musiały również być dostępne dla firm transportowych, administratorów i krewnych. Będzie to wymagało bezpiecznych i łatwo dostępnych rozwiązań informatycznych. Pozostanie osób starszych w domach oznacza większe zapotrzebowanie na usługi dostępne 24 godziny na dobę, siedem dni w tygodniu. W większości krajów, tego typu rozwiązania są na etapie wdrażania i stanowią zrównoważone połączenie profesjonalnej, wszechstronnej opieki domowej oraz technologii informacyjnej ułatwiającej samoopiekę w domu. Technologia informacyjna pomaga ludziom pozostać w kontakcie z ich dostawcami usług, a personelowi pracować najwydajniej jak to możliwe. 16

18 3. Dziesięć wyzwań dla starzejącej się Europy Wyzwania stojące przed europejskim sektorem usług dla seniorów można podsumować w następujący sposób: 1. Niedobór personelu a rosnące wymagania ze strony użytkowników usług oraz ich zróżnicowanie 2. Wprowadzenie nowych programów politycznych oraz strategii rozwoju z myślą o profesjonalizacji i standaryzacji sektora 3. Długoterminowa opieka oraz opieka nad grupami specjalnej troski, jeżeli chodzi o zużycie zasobów, systemy jakości i bardziej zaawansowane formy komunikacji pomiędzy podstawowym sektorem opieki medycznej i instytucjami opieki społecznej. 4. Zróżnicowanie i rozszerzenie granic zawodowych w sektorze usług dla osób starszych zgodnie ze zmieniającymi się modelami społecznymi, stwarzającymi potrzebę współpracy między sektorami i organizacjami. W kolejnych częściach przedstawione zostały różne wyzwania powszechnie stojące przed większością badanych krajów europejskich. Ma to na celu opracowanie programu przygotowania strategii na poziomie lokalnym, krajowym i europejskim. 17

19 3.1. Zagwarantowanie odpowiedniej strategii rekrutacji i zatrzymania (retencji) pracowników Starzenie się populacji europejskiej wpływa na rekrutację na stanowiska w sektorze usług medycznych i socjalnych. Sektor ten będzie musiał rywalizować z innymi sektorami o kurczące się zasoby zdolnych, w szczególności młodszych ludzi. Dla przykładu, instytuty badań gospodarczych szacują, iż w Niemczech, do roku 2015, zapotrzebowanie na zawody związane z opieką nad osobami starszymi wzrośnie do około 2 milionów. Mimo że braki te są coraz bliższe, istnieje jedynie kilka lokalnych i ogólnokrajowych strategii rekrutacji zapobiegających rozwojowi tej sytuacji. Rekrutacja nowych grup Politycy i decydenci są świadomi, iż jedną z opcji opracowania strategii rekrutacyjnych jest zidentyfikowanie nietradycyjnych grup i wykorzystanie ukrytego rynku pracy. Niektóre rozwiązania proponują wykorzystanie wykwalifikowanych pracowników migrujących lub stworzenie miejsc pracy przyjaznych dla seniorów, w których osoby starsze byłyby nakłaniane do jak najdłuższej aktywności zawodowej, w szczególności osoby przechodzące na wcześniejszą emeryturę. Kolejną możliwością jest zachęcanie do pracy w tym sektorze osób myślących o zmianie ścieżki kariery zawodowej z innych branż, poszukujących nowych możliwości zatrudnienia lub bezrobotnych dorosłych pragnących ponownie wejść na rynek pracy, ale nieposiadających doświadczenia w zakresie opieki. W obu tych grupach może pojawić się większa liczba mężczyzn zainteresowanych podjęciem pracy w tym w znacznej mierze kobiecym 10 sektorze. Ukryty problem Głównym problemem w obliczu, którego staje wiele krajów, jest tzw. czarny rynek pracy, nielegalni pracownicy, którzy pracują w tym sektorze częściowo, by rozwiązać problemy braków personalnych w tym sektorze i często za znacznie niższe stawki niż pracownicy zatrudnieni legalnie. Mówi się, iż w krajach takich jak Francja, Niemcy i Włochy prawie 50% zadań związanych z opieką wykonywanych 10 Porównaj 2 duńskie projekty Equal: SOS-mx Social and health sector mainstreaming laboratory oraz Mpowerment2men oba mające na celu opracowanie strategii zainteresowania mężczyzn pracą w sektorze opieki społecznej. 18

20 jest przez nielegalnych pracowników. Sytuacja jest jeszcze gorsza, gdyż pozostałych, legalnie zatrudnionych pracowników zmusza się do przyjęcia niższych stawek. Firmy działające zgodnie z prawem stają w obliczu wyzwania oferowania konkurencyjnych pensji potencjalnym pracownikom, jako że pracownicy zatrudniani legalnie często domagają się wyższych stawek. Jedynym ich atutem z perspektywy klienta jest odpowiednio przeszkolony personel oraz wyższy standard usług. Wielu lokalnie i ogólnokrajowo działających polityków oskarża się o przymykanie oka na ten problem, gdyż nielegalna siła robocza w tym sektorze pomaga im częściowo rozwiązać dotkliwe problemy związane z siłą roboczą. Istnieją odstępstwa od tej reguły. Region Trentino w północnych Włoszech pilotował projekt realizowany w ramach programu Equal dotyczący amnestii (pozwolenia na pracę) oraz szkolenia nielegalnych pracowników w sektorze opieki 11. Starzejąca się siła robocza Jeżeli chodzi o profil wiekowy głównych zawodów w sektorze opieki społecznej, to jest on podobny w większości krajów. Statystyki pokazują, iż prawie 30% pracowników będzie miało możliwość przejść na wcześniejszą emeryturę. Należy przygotować politykę zatrzymania pracowników celem zwiększenia atrakcyjności miejsc pracy dla starszych pracowników (powyżej 50. roku życia). Obecnie inicjatywy polityczne skupione są na podwyższeniu wieku emerytalnego, w ten sposób zmniejszając atrakcyjność wcześniejszej emerytury pod względem finansowym. Polityki i strategie powinny jednocześnie zachęcać młodszych pracowników do dłuższej aktywności zawodowej. Średnia długość pracy w sektorze usług społecznych wynosi cztery lata, co skutkuje stosunkowo dużą rotacją personelu. Wiele miejsc pracy dostosowało się do tego problemu, jednakże istnieje potrzeba przeanalizowania strategii zatrzymania pracowników celem zrealizowania jej założeń, co pomogłoby również obniżyć koszty związane z rekrutacją. Kolejnym rozwiązaniem jest przejście kobiet, mających problem z pogodzeniem życia rodzinnego z zawodowym, z systemu pracy na pół etatu na pełen etat. W tym 11 Projekt Equal Promo Care - La promozione delle donne immigrate nei servizi di cura, koordynowany przez Federazione Trentina delle Cooperative SCARL 19

21 wypadku należy zapewnić większą elastyczność organizacyjną w celu spełnienia specjalnych potrzeb tej grupy. 12 Istnieje potrzeba dostosowania istniejących modeli edukacyjnych zarówno do potrzeb starszych, jak i młodszych pracowników. Na przykład, wielu starszych kandydatów może posiadać bogate doświadczenie zawodowe i umiejętności, ale brakuje im konkretnych kwalifikacji związanych z tą branżą. Zdobyte umiejętności mogą okazać się przydatne na danym stanowisku, jednakże brak formalnych kwalifikacji może przyczynić się do tego, że pracodawca uzna, iż nie nadają się do tej pracy. W celu zwiększenia elastyczności systemu kształcenia, trzeba rozważyć uwzględnienie kwalifikacji zawodowych i życiowych, jak również możliwość realizowania krótszych modułów edukacyjnych, wypełniających zidentyfikowane luki w kwalifikacjach Nowe formy współpracy Istnieją już osady i wsie głównie zamieszkiwane przez dane narodowości, które formułują nowe, inne wymagania dotyczące lokalnych usług opieki zdrowotnej i społecznej. Obecny model świadczenia usług opieki zdrowotnej i społecznej opiera się na prostej relacji pomiędzy dostawcą a użytkownikiem. Personel działający na rynku, gdzie potrzeby są coraz bardziej zróżnicowane i wiążą się z różnymi branżami i miejscami pracy, nie jest w stanie reagować w tym prostym modelu organizacji pracy. Nie jest to jedynie kwestia rozszerzenia ich zakresu obowiązków i kompetencji; jest to kwestia nowej współpracy i form organizacji, w które zaangażowane zostaną podmioty z formalnego i nieformalnego systemu opieki oraz innych sektorów (np. wellness, profilaktyka, turystyka) oraz kwestia skoordynowania prac. W większości krajów, w szczególności w tych ze słabo rozwiniętym sektorem formalnej opieki społecznej, podstawowym rozwiązaniem umożliwiającym odciążenie sektora podstawowego (np. szpitali) jest zorganizowanie wspólnego modelu współpracy pomiędzy szpitalami, lekarzami rodzinnymi oraz instytucjami opieki domowej i opieki społecznej. W tym przypadku, platforma komunikacyjna ma krytyczne znaczenie, gdyż byłaby ona miejscem wymiany istotnych informacji o pacjencie pomiędzy systemami i instytucjami (np. unifikacja 12 Patrz Eurobarometer 2006 dot. możliwych rozwiązań przyszłego problemu związanego z brakiem personelu w wyniku starzenia się ludności badanie przeprowadzone w 25 krajach UE, w Europe s Demographic Future: Facts and Figures, Commission Staff Working Document, Bruksela 2007, str