- brak koordynacji działań między poszczególnymi organami administracji państwowej i nieskuteczna wymiana informacji między nimi,

Transkrypt

1 Miiniisterstwo Spraw Wewnętrznych ii Admiiniistracjjii Zagrożenie przestępczością gospodarczą w Polsce w 2001 r. Sprawozdanie WARSZAWA 2002

2 WSTĘP W ostatnich latach przestępczość gospodarcza ewoluuje w stronę nowych, nieznanych wcześniej form działań niezgodnych z prawem, takich jak proceder prania brudnych pieniędzy, uchylanie się od zobowiązań podatkowych i celnych, oszustwa podatkowe czy dokonywanie przemytu na wielką skalę. Wszelkiego rodzaju niekorzystne zjawiska i patologie występujące w sferze gospodarczej, stanowią istotne zagrożenie dla stabilności ekonomicznej państwa, a ich zwalczanie znajduje się w centrum uwagi służb podległych Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji, Ministrowi Finansów oraz Urzędu Ochrony Państwa. Według szacunków Policji rzeczywiste straty, ponoszone przez Skarb Państwa z tytułu działalności przestępczej, w sferze obrotu gospodarczego, przekraczają rocznie kwotę rzędu 5 miliardów złotych. Doświadczenia ostatnich lat wskazują, że jednymi z najgroźniejszych, dotychczas rozpoznanych zjawisk kryminalnych w zakresie obrotu gospodarczego, są m.in.: - wyłudzenia pośredniego podatku od towarów i usług VAT, dokonywane przede wszystkim poprzez fikcyjny eksport towarów i usług w oparciu o sfałszowane dokumenty oraz przez pozorowany obrót towarami i usługami o celowo zawyżonej cenie, pomiędzy podmiotami na rynku wewnętrznym - tzw. łańcuszki firm, - uszczuplenia podatku akcyzowego w związku z przemytem towarów, objętych wysokimi stawkami akcyzy - alkoholu, wyrobów tytoniowych i paliw, oraz uchylanie się od obowiązku podatkowego w zakresie akcyzy przez podmioty uczestniczące w procesie produkcji i obrotu wyrobami alkoholowymi. Do podstawowych determinantów niezadowalającej skuteczności aparatu administracji skarbowej w zwalczaniu tzw. szarej strefy gospodarczej przede wszystkim należy zaliczyć:

3 Zagrożenie przestępczością gospodarczą w Polsce w 2001 r. Departament Porządku Publicznego MSWiA - trudności z identyfikacją podatników (brak pełnej, jednolitej ewidencji podmiotów gospodarczych/przedsiębiorców i słabo rozwinięty system łączności między organami skarbowymi), - nieskuteczność w stosowaniu prawa (np. opodatkowanie w skali 75 %, które mogłoby być ważnym narzędziem w walce z szarą strefą wykorzystywane jest w znikomym stopniu), - brak koordynacji działań między poszczególnymi organami administracji państwowej i nieskuteczna wymiana informacji między nimi, - negatywny wizerunek pracowników organów skarbowych w oczach społeczeństwa (poprawa zaufania do urzędników skarbowych), - luki w prawie stwarzające możliwości rozwoju szarej strefy. Działania Policji i służb skarbowych skierowane przeciwko najgroźniejszym grupom przestępczym (zorganizowanym) systematycznie przynoszą bardzo wymierne efekty. Pomijając nawet przypadki, w których są ujawniane uszczuplenia należności podatkowych, wypracowywanie i ciągłe doskonalenie mechanizmów uniemożliwiających wyłudzenia znacznych środków finansowych z budżetu państwa, przynoszą realne korzyści w sferze finansów publicznych. Niezwykle istotne znaczenie dla ochrony interesów ekonomicznych państwa ma współpraca Policji oraz administracji celnej i skarbowej z Urzędem Ochrony Państwa. Poza bieżącą wymianą informacji, niejednokrotnie wartościowych pod względem operacyjnym, przybiera również formy bezpośredniego współdziałania (m.in. poprzez tworzenie grup zadaniowych zespołów roboczych), zarówno w zakresie czynności operacyjnych, jak i procesowych.

4 Zagrożenie przestępczością gospodarczą w Polsce w 2001 r. Departament Porządku Publicznego MSWiA Reasumując, na tym tle głównymi zagrożeniami w zakresie przestępczości gospodarczej są: - ciągła aktualność tradycyjnych przedmiotów przestępstw, zwłaszcza produkcja, dystrybucja i przemyt fałszywych znaków pieniężnych, znaków akcyzy i papierów wartościowych, przemyt papierosów, alkoholu i wyrobów przemysłowych, wyłudzenia nienależnego zwrotu podatku VAT, wyłudzenia bankowe, manipulacje giełdowe, - wykorzystywanie do działalności przestępczej na terytorium RP, również do prania brudnych pieniędzy, specjalnie utworzonych podmiotów, zarejestrowanych w tzw. rajach podatkowych, - angażowanie się do usług konsultingowych, pośrednictwa kredytowego, a także pośrednictwa w obrocie wierzytelnościami na rzecz dużych podmiotów sektora państwowego (w tym jednoosobowych spółek Skarbu Państwa), podmiotów o podejrzanej proweniencji, co bywa obserwowane także w obszarach gospodarki strategicznej dla interesów państwa, jak zakłady przemysłu zbrojeniowego lub podmioty uczestniczące w obrocie specjalnym, - aktywność inwestycyjna rodzimych lub zagranicznych ośrodków kapitałowych o nieokreślonym pochodzeniu, angażujących na terenie Polski znaczne środki finansowe o trudnym do ustalenia źródle, co w niektórych wypadkach może wskazywać na legalizowanie lub lokowanie środków płatniczych pochodzących z przestępstw, np. narkotykowych i związanych z eksploatacją prostytucji, - wykorzystywanie dla celów kryminalnych wszelkich luk w obowiązujących przepisach celnych i podatkowych, także dotyczących VAT u i podatku akcyzowego,

5 Zagrożenie przestępczością gospodarczą w Polsce w 2001 r. Departament Porządku Publicznego MSWiA - podatność zakładów przemysłu zbrojeniowego lub podmiotów uczestniczących w obrocie specjalnym na podejmowanie kontaktów handlowych z mało wiarygodnymi partnerami lub niekoncesjonowanymi pośrednikami, co stwarza zagrożenia realizacją nielegalnych transakcji handlowych sprzętem specjalnym oraz towarami i technologiami podwójnego zastosowania, a także eksportu do krajów objętych embargiem. Na różnych szczeblach decyzyjnych administracji centralnej i samorządowej mogą wystąpić nieprawidłowości w wydatkowaniu finansów publicznych, będące wynikiem: zaciągania nadmiernych zobowiązań, niezgodnego z prawem dokonywania przesunięć pomiędzy poszczególnymi pozycjami budżetowymi, naruszania przepisów ustawy o zamówieniach publicznych, wykorzystywania przyznanych środków budżetowych niezgodnie z przeznaczeniem, niewłaściwego wydatkowania środków pochodzących z pomocy zagranicznej, nieprawidłowego nadzoru nad przydzielaniem i właściwym wykorzystaniem przyznanych środków finansowych przez dysponentów budżetowych. Biorąc pod uwagę wyżej wskazane zagrożenia, występujące w sferze gospodarki, można dojść do wniosku, że samodzielne działanie organów ścigania i innych służb mających na celu zwalczanie zjawisk kryminalnych nie przystaje do współczesnych wyzwań i niebezpieczeństw, jakie niesie ze sobą przestępczość zorganizowana i gospodarcza. Można zaobserwować wyraźną tendencję w zakresie zmiany zainteresowań zorganizowanych grup przestępczych, które oprócz angażowania się w tradycyjne obszary przestępczości (np. handel narkotykami, bronią itp.), coraz częściej inwestują swe zyski w sferę legalnego obrotu gospodarczego. Pozwala to nie tylko na legalizację zysków pochodzących z przestępstw, lecz również otwiera drogę do innych zachowań kryminalnych w sferze obrotu gospodarczego.

6 Zagrożenie przestępczością gospodarczą w Polsce w 2001 r. Departament Porządku Publicznego MSWiA Nie można również zapominać o tym, że zagrożenia przestępczością gospodarczą są stymulowane zarówno przez tradycyjne, jak i nowe czynniki kryminogenne, zwłaszcza patologie społeczne, fatalne warunki życia ludności, implikowane przede wszystkim stale wzrastającym bezrobociem. Na rozmiary tego rodzaju przestępczości wywierają także niemały wpływ tendencje ogólnoświatowe, wynikające m.in. z uruchomienia procesów globalizacyjnych, a co za tym idzie, koncentracji kapitału i odchodzenia od koncepcji dystrybucjonizmu (sprawiedliwego rozdziału) dóbr oraz wielokierunkowe migracje i zorganizowanie się świata przestępczego. Celem prezentowanego Sprawozdania jest określenie aktualnego stanu zagrożenia przestępczością gospodarczą w Polsce na początku XXI wieku. Ukazuje ono również panoramę różnorakich nieprawidłowości, zakłócających zdrowe mechanizmy działania gospodarki rynkowej. W Sprawozdaniu, oprócz charakterystyki przestępczości gospodarczej, omówienia zjawisk jej towarzyszących i zamieszczenia porównawczych danych statystycznych, przedstawiono także informacje dotyczące zwalczania przestępstw gospodarczych przez Policję i służby podległe Ministrowi Finansów. Można w nim także znaleźć prognozy dotyczące zagrożenia tego rodzaju przestępczością na najbliższe lata. Oprócz tego, ze względu na wagę problemu i znaczny wzrost zagrożenia przestępstwem prania pieniędzy w ostatnim czasie, w materiale zamieszczono również obszerną informację dotyczącą funkcjonowania Generalnego Inspektora Informacji Finansowej i jego udziału w zwalczaniu tego procederu. Sprawozdanie Zagrożenie przestępczością gospodarczą w Polsce w 2001 r. powstało w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji (Departamencie Porządku Publicznego) przy znacznym współudziale Komendy Głównej Policji (Biura Służby Kryminalnej) i Ministerstwa Finansów (Departamentów Kontroli Skarbowej i Departamentu Informacji Finansowej).

7 Rozdział 1 CHARAKTERYSTYKA PRZESTĘPCZOŚCI GOSPODARCZEJ Obszary zagrożeń. Jednym z głównych kierunków działań Policji w 2001 r. w obszarze zapobiegania i zwalczania przestępczości gospodarczej było rozpoznawanie zagrożeń występujących w obrocie gospodarczym, które skutkują powstawaniem najpoważniejszych strat dla Skarbu Państwa. Największe straty w sferze obrotu towarowego i finansowego były spowodowane działaniem zorganizowanych, krajowych i międzynarodowych grup przestępczych. Zagrożenia w dziedzinie przestępczości gospodarczej występowały głównie:! w obrocie bankowym. Podobnie jak w latach ubiegłych, większość oszustw gospodarczych dotyczyła głównie kredytów konsumpcyjnych na zakup sprzętu AGD, RTV oraz samochodów w systemie sprzedaży komisowej. Wzrost liczby oszustw dokonywanych na szkodę banków odnotowano głównie w zakresie dwóch rodzajów usług bankowych: " przy udzielaniu kredytów konsumpcyjnych dla ludności (przede wszystkim gotówkowych na zakup towarów w placówkach handlowych), " przy zakładaniu i prowadzeniu rachunków oszczędnościoworozliczeniowych. Sprawcy tego rodzaju przestępstw, w zależności od stopnia zorganizowania, jak i wewnętrznej struktury grupy przestępczej, stosowali różne metody działań kryminalnych - najczęściej podczas zawierania umów o kredyty gotówkowe wykorzystywano sfałszowane (podrobione, bądź przerobione dokumenty 1

8 tożsamości) lub korzystano z pośrednictwa osób, wyszukiwanych wśród bezrobotnych (często bezdomnych), którym właściciele firm, zarejestrowanych na podstawie sfałszowanych dokumentów, wystawiali fałszywe zaświadczenia o zatrudnieniu i wysokości zarobków. W 2001 r. nastąpił także znaczny wzrost liczby fałszerstw dokumentów bankowych dotyczących poleceń przelewów krajowych i zagranicznych. Z problemem tym zetknęło się wiele banków na terenie całego kraju. Sprawcy tych przestępstw działali najczęściej w zorganizowanych grupach przestępczych. We wszystkich ujawnionych przypadkach stwierdzono, że fałszerstwo to polegało na podrobieniu całego dokumentu poleceń przelewów. Druki poleceń przelewu/wypłaty były nabywane w sklepach papierniczych, natomiast pieczęcie nagłówkowe, numery rachunków bankowych i podpisy były odwzorowywane z innych dokumentów, będących w obiegu pomiędzy bankiem, a określonymi podmiotami gospodarczymi, czy też instytucjami finansowymi. Fikcyjne polecenia przelewu były wprowadzane do banku najczęściej za pośrednictwem skorumpowanych pracowników, którzy przedkładali je do realizacji, a także ułatwiali zakładanie rachunków bankowych na fikcyjne osoby lub firmy. W ten sposób uzyskane pieniądze były deponowane na kontach podstawionych osób, a następnie wyprowadzane poza system bankowy. Prognozuje się, że pomimo dalszego zaostrzania procedur przy staraniu się o kredyty i gwarancje bankowe oraz realizacji czeków, działania sprawców przestępstw w obrocie bankowym będą w dalszym ciągu koncentrować się na wyłudzaniu pieniędzy na podstawie sfałszowanych poleceń przelewów oraz drobnych kredytów konsumenckich udzielanych na podstawie sfałszowanych dokumentów o zatrudnieniu i wysokości zarobków.! w działalności leasingowej. Rynek leasingowy, jako jedna z form obrotu kredytowego, był także przedmiotem działalności przestępczej. Zagrożenie przestępczością skierowaną przeciwko firmom leasingowym utrzymywało się na podobnym poziomie co w 2000 r. Firmy leasingowe w dalszym ciągu miały trudności z wypracowaniem skutecznego systemu weryfikacji nieuczciwych kontrahentów. Powyższy stan sprzyjał działalności kryminalnej prowadzonej na szkodę leasingodawców. 2

9 W dokonywaniu wyłudzeń na szkodę tych firm nadal znaczącą rolę odgrywały zorganizowane grupy przestępcze, które w wielu przypadkach działały jednocześnie na szkodę licznych podmiotów spoza tego sektora. Podobnie, jak i w latach ubiegłych, ujawniono przypadki współpracy pracowników firm leasingowych ze sprawcami wyłudzeń. Mechanizmy działalności kryminalnej nie uległy istotnym zmianom. Najczęściej sprawcy tych przestępstw, na podstawie sfałszowanych dokumentów, potwierdzali rzekomą wiarygodność podmiotów gospodarczych występujących w roli leasingobiorcy, czy dostawcy przedmiotu leasingu, wprowadzając w błąd firmy leasingowe, doprowadzali je do niekorzystnego rozporządzenia majątkiem. Odnotowano również pojedyncze przypadki popełnienia przestępstwa oszustwa za pomocą leasingu zwrotnego, gdzie przedmiotem transakcji były nieruchomości. Przewiduje się, że wprowadzane zabezpieczenia przed wyłudzeniami spowodują w 2002 r. spadek liczby przestępstw na szkodę sektora firm leasingowych. Jednak z uwagi na odnotowywaną hermetyczność firm leasingowych działających w obrębie sektora bankowego należy oczekiwać wzrostu ciemnej liczby popełnianych przestępstw.! na rynku gier losowych, zakładów wzajemnych i gier na automatach. Wprowadzona zmiana definicji automatu do gry 1 oraz zmiana przepisów karnych skarbowych 2 spowodowały znaczne ograniczenie nielegalnej działalności polegającej na prowadzeniu bez zezwolenia gier na automatach. Działania kontrolne urzędów kontroli skarbowej oraz Policji zniechęciły znaczną część podmiotów do zajmowania się tym procederem. Spośród około automatów, prawie wszystkie zostały przerobione w ten sposób, że nie wypłacały pieniędzy, bądź żetonów. Elementem znacznie utrudniającym Policji uzyskiwanie materiału dowodowego, było wprowadzenie przez znaczną część podmiotów prowadzących tego rodzaju działalność zasady zamiany wygranych punktów na pieniądze u osób z obsługi. 1 Ustawa z dnia 29 lipca 1992 r. o grach losowych, zakładach wzajemnych i grach na automatach (Dz.U. z 1998 r., Nr 102, poz. 650 z późn. zm.). 2 Ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (Dz.U. z 1999 r., Nr 83, poz. 930 z późn. zm.). 3

10 W 2002 r. zagrożenie nielegalną eksploatacją automatów do gier powinno utrzymać się na poziomie ubiegłorocznym. Tylko wprowadzenie bardziej radykalnych zmian przepisów ustawy z dnia 29 lipca 1992 r. o grach losowych, zakładach wzajemnych i grach na automatach może doprowadzić do znacznego ograniczenia tego procederu.! w sektorze ubezpieczeń. W 2001 r. w sferze ubezpieczeń majątkowych i osobowych nie odnotowano istotnych zmian dotyczących zagrożenia tego typu przestępczością, zarówno pod względem ilościowym, jak i powstania nowych mechanizmów działalności kryminalnej. W dalszym ciągu znaczne zagrożenie stanowiły wyłudzenia nienależnych odszkodowań komunikacyjnych, dokonywane na podstawie upozorowanych lub umyślnie spowodowanych kolizji drogowych. Najwięcej przypadków wyłudzeń komunikacyjnych i majątkowych dotyczyło: " fikcyjnych kolizji drogowych z udziałem trzech pojazdów, które były kilkakrotnie wykorzystywane w różnych konfiguracjach (bez dokonywania naprawy lub naprawiane tylko w niezbędnym zakresie umożliwiającym dalszą eksploatację) do kolejnych zdarzeń, a następnie zgłaszane w kilku zakładach ubezpieczeniowych, " sprowadzania z zagranicy uszkodzonych pojazdów (m.in. z USA) oraz luksusowych motocykli, które po zarejestrowaniu i ubezpieczeniu wykorzystywano w sfingowanych kolizjach drogowych. Przestępstw tych dokonywano przy współdziałaniu grup kryminalnych z pracownikami referatów komunikacji i zakładów ubezpieczeń. " fikcyjnych kradzieży luksusowych samochodów (w tym stanowiących własność banków i firm leasingowych), które faktycznie były wyprowadzane przez kurierów do krajów Europy Wschodniej, przy wykorzystaniu oryginalnych dowodów rejestracyjnych, " upozorowanych kolizji i kradzieży przy wykorzystaniu wraków samochodów kompletnie uszkodzonych lub spalonych, kupionych z ogłoszeń prasowych lub na przetargach organizowanych przez zakłady ubezpieczeniowe i organy skarbowe, " zawyżania kosztów napraw poprzez przedkładanie fałszywych rachunków na zakup części zamiennych i podzespołów, 4

11 " antydatowania polis ubezpieczeniowych, " zawyżania wartości ubezpieczonych obiektów i poświadczania nieprawdy przez agentów ubezpieczeniowych celem umożliwienia uzyskania kredytu lub większego odszkodowania, " przywłaszczania składek przez agentów ubezpieczeniowych za zawarte umowy ubezpieczeniowe, " pobierania odszkodowań z kilku zakładów ubezpieczeń za tę samą szkodę, " usiłowania i wyłudzania odszkodowań w związku z umyślnie powodowanymi pożarami, " upozorowania włamania do magazynów i kradzieży towarów, " zniszczenia pojazdu z winy samego właściciela, np. na skutek wypadku drogowego spowodowanego nadmierną prędkością i podstawienie fałszywego świadka, który wystąpił w charakterze rzekomego sprawcy, " zawyżania wartości ubezpieczanych samochodów, " wyłudzania ubezpieczenia Cargo na podstawie sfingowanej kolizji drogowej samochodu ciężarowego typu TIR, przewożącego ładunek o znacznej wartości, który uległ uszkodzeniu na skutek niewłaściwego załadunku i zabezpieczenia, " wyłudzania gwarancji ubezpieczeniowej zapłaty wierzytelności handlowych. Nowym zjawiskiem patologicznym jakie pojawiło się w 2001 r. w tym obszarze było skupowanie i wykorzystywanie do celów przestępczych wraków pojazdów oferowanych do sprzedaży w ogłoszeniach prasowych oraz luksusowych motocykli sprowadzanych w stanie uszkodzonym z zagranicy.! przy dystrybucji środków finansowych z funduszy celowych. Znaczne straty dla Skarbu Państwa powodowała przestępczość wymierzona w działalność funduszy celowych. W 2001 r. dominowały następujące mechanizmy działalności przestępczej: " usiłowania uzyskania nienależnych odszkodowań powypadkowych z tytułu wypadku przy pracy z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego przez osoby prowadzące gospodarstwa rolne, " wyłudzenia nienależnych świadczeń z tytułu dopłaty do wczasów z Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych ZUS, których dokonywano na podstawie sfałszowanych dokumentów, " wyłudzenia z ZUS nienależnych świadczeń - renty rodzinnej, 5

12 zasiłku chorobowego, renty inwalidzkiej na podstawie sfałszowanego zaświadczenia lekarskiego, " wyłudzenia środków finansowych z Zakładowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych przez przedsiębiorców. Dokonywano ich poprzez fikcyjne wykazywanie realizacji prac i usług rehabilitacyjnych dla niepełnosprawnych pracowników, umów zleceń na wykonanie usług. " wyłudzenia zwrotu podatku VAT na podstawie nieprawdziwych danych o zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, przez osoby pozorujące prowadzenie działalności gospodarczej w ramach dwóch podmiotów gospodarczych o podobnej nazwie, posiadających status zakładu pracy chronionej, " wyłudzenia refundacji na utworzenie stanowiska pracy i wynagrodzenia dla osób niepełnosprawnych z PFRON oraz subwencji PFRON przeznaczonych na zapewnienie płynności finansowej i zrekompensowanie niższej wydajności pracy osób niepełnosprawnych. Nowym mechanizmem działania przestępnego, jaki ujawniono w tym obszarze, było wyłudzanie z powiatowych urzędów pracy (PUP), na podstawie sfałszowanych dokumentów (faktur zakupu sprzętu, fikcyjnych umów o zatrudnieniu), pożyczek z przeznaczeniem na utworzenie dodatkowych miejsc pracy oraz wyłudzenia z PFRON niskooprocentowanych pożyczek przeznaczonych na rozpoczęcie działalności gospodarczej przez osobę niepełnosprawną, dokonywanych na podstawie sfałszowanych faktur zakupu. Należy przewidywać, że w najbliższych latach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych będą wyłudzane, na podstawie sfałszowanych świadectw pracy i zaświadczeń o zatrudnieniu, nienależne emerytury i renty z tytułu niezdolności do pracy. Ponadto będą wyłudzane zasiłki chorobowe oraz zaniżane należności wobec ZUS na podstawie nieprawdziwych danych o zatrudnieniu i wysokości uposażenia. Na szkodę Funduszu Pracy będą popełniane przestępstwa polegające na wyłudzaniu świadczeń i zasiłków przedemerytalnych na podstawie sfałszowanych świadectw pracy dotyczących okresów zatrudnienia, uprawniających do pobierania zasiłku lub emerytury. Prognozuje się także, że wzrośnie zagrożenie spowodowane wyłudzeniami zasiłków dla osób bezrobotnych, dokonywanych na podstawie sfałszowanych świadectw pracy o zatrudnieniu przez okres ostatnich 12 miesięcy i zwolnień lekarskich wystawionych na 6

13 dzień, w którym bezrobotny ma się zgłosić w urzędzie pracy celem potwierdzenia gotowości do podjęcia pracy oraz uzyskania informacji o możliwości zatrudnienia lub szkolenia. Prognozuje się, że przez osoby bezrobotne będą wyłudzane także preferencyjne kredyty, przeznaczone na podjęcie działalności gospodarczej na własny rachunek. PFRON będzie najbardziej zagrożony wyłudzeniami refundacji kosztów poniesionych na tworzenie nowych miejsc pracy lub przystosowanie dla osób niepełnosprawnych już istniejących, refundacji kosztów wynagrodzeń i składek na ubezpieczenia społeczne za te osoby, wyłudzeniami bezzwrotnych i preferencyjnych pożyczek udzielanych osobom podejmującym działalność gospodarczą albo rolniczą. Dokonywane będzie bezzasadne obniżanie wpłaty na PFRON przez nabywców towarów i usług, poprzez fikcyjne zawyżanie wynagrodzeń pracowników zakładów pracy chronionej.! na rynku pracy. Mechanizmy działalności kryminalnej, występujące na rynku pracy są niezmienne od kilku lat. Najczęściej dokonywane są oszustwa związane z oferowaniem atrakcyjnej pracy za granicą. Od osób wyjeżdżających z Polski za granicę w poszukiwaniu zatrudnienia, członkowie grup przestępczych, w zamian za wskazanie fałszywego miejsca pracy, pobierali opłatę. Oszustw tych dokonywano przede wszystkim w Anglii, Szwecji, Niemczech, Hiszpanii, a w ostatnim okresie również w Finlandii. Ukazujące się w prasie oferty o możliwości podjęcia pracy zarobkowej w kraju lub za granicą wzbudzały duże zainteresowanie, które wynikało z tego, że znaczna część społeczeństwa w wieku produkcyjnym pozostaje bez pracy i środków finansowych niezbędnych do życia.! w przekształceniach własnościowych. W 2001 r. w procesie przekształceń własnościowych dominowały następujące mechanizmy działalności przestępczej, polegające na: " celowym doprowadzaniu do upadłości podmiotów gospodarczych poprzez zawieranie niekorzystnych transakcji z podmiotami zależnymi, " nierealizowaniu przez spółki pracownicze podstawowych postanowień umów przekazania majątku przedsiębiorstwa 7

14 państwowego w odpłatne użytkowanie, " fikcyjnym inwestowaniu, wynikającym z umów prywatyzacyjnych, " zbywaniu udziałów w spółkach zależnych po znacznie zaniżonych cenach, " korupcji i fałszowaniu dokumentów, " działaniu na szkodę prywatyzowanych firm, podmiotów sprawujących zarząd komisaryczny oraz nadzór właścicielski. Podobnie, jak i w latach ubiegłych, Policja prowadziła w tym zakresie nieznaczną liczbę spraw operacyjnych i procesowych. Należy zaznaczyć, że uzyskanie przez Policję informacji dotyczących wyżej wymienionych form przestępczości, pozwalających na wszczęcie postępowań przygotowawczych, jest niezmiernie trudne ze względu na hermetyczność uczestników procesu przekształceń własnościowych.! w rolnictwie i przetwórstwie rolno-spożywczym. Zagrożenie przestępczością w obszarze rolnictwa utrzymywało się na podobnym poziomie, jaki odnotowywano w latach ubiegłych. Ujawniane patologie były najczęściej związane z: " interwencyjnym skupem zbóż, " przetwórstwem mięsa i buraków cukrowych, " obrotem produktami rolnymi, nawozami sztucznymi i materiałami paszowymi. Najpowszechniej występującym mechanizmem przestępczym było wyłudzanie towarów od producentów rolnych, w związku z zakupem na przedłużony termin płatności. Efekty prowadzonego rozpoznania wskazują, że zagrożenie przestępczością towarzyszącą interwencyjnemu skupowi zbóż, tzn. wyłudzaniem dopłat do skupu zbóż i dopłat do kredytów skupowych, zmalało w porównaniu z ubiegłymi latami. Było to głównie spowodowane wprowadzeniem w życie skuteczniejszych przepisów w tym zakresie. Coraz częściej były ujawniane patologie związane z przekształceniami własnościowymi majątku należącego do Skarbu Państwa, a pozostającego w dyspozycji Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Ujawniane były również przypadki działania na szkodę spółek prawa handlowego w postaci wyprowadzania mienia i środków finansowych, sprzedaży towarów po zaniżonych cenach, 8

15 niekorzystnej dla podmiotów gospodarczych wyprzedaży składników majątku. W 2002 r. zagrożenie przestępczością w sektorze rolno-spożywczym pozostanie na zbliżonym poziomie. Można spodziewać się pojawienia wzrostu tego rodzaju przestępczości w związku z dystrybucją środków pomocowych z Unii Europejskiej. Jest to jednak uzależnione od terminu wdrożenia w Polsce programów strukturalnych.! w obrocie cukrem. Istniejące regulacje prawne stanowią nadal istotny czynnik kryminogenny dla powstawania różnego rodzaju nieprawidłowości na rynku cukrowym. W 2001 r. stwierdzono występowanie w tym obszarze następujących mechanizmów przestępczych: " fikcyjnego eksportu cukru, zakupionego po preferencyjnych cenach z tzw. kwoty "C", na podstawie dokumentów celnych, poświadczających nieprawdę (w wielu przypadkach poświadczenia wywozu towaru za granicę dokonywali skorumpowani funkcjonariusze celni), " sprzedaży przez cukrownie odbiorcom cukru poniżej ceny minimalnej, " wprowadzania do obrotu handlowego cukru przez firmy, które otrzymały go z cukrowni bezpłatnie na cele reklamowe.! w działalności kas chorych. Zagrożenia dla funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej występowały najczęściej w związku z działalnością świadczeniodawców, czyli szpitali i klinik, publicznych i prywatnych zakładów opieki zdrowotnej oraz gabinetów lekarskich, z którymi kasy chorych podpisały kontrakty. Ujawniane były także różnego rodzaju nieprawidłowości wynikające z refundacji cen leków. Czynności operacyjne prowadzone przez Policję pozwoliły na wyodrębnienie kilku mechanizmów działalności kryminalnej spotykanej w tym zakresie: a) w działalności placówek służby zdrowia: 9

16 " rejestrowanie tzw. martwych dusz, w celu wyłudzania nienależnych środków finansowych z kas chorych, " wyłudzanie opłat od ubezpieczonych za świadczenia refundowane w systemie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego, " wyłudzanie środków finansowych w związku z hospitalizacją pacjentów. b) w związku z refundacją leków: " wyłudzanie leków w oparciu o sfałszowaną receptę, wystawianą najczęściej na inwalidów wojennych, " wyłudzanie kosztów refundacji przez lekarzy, działających bardzo często w porozumieniu z farmaceutami. Należy się spodziewać, że wyżej wymienione zjawiska będą występowały także w 2002 r. Natomiast z uwagi na fakt, iż proceder wyłudzania leków oraz kosztów refundacji może przynosić wysokie dochody, przy niewielkim prawdopodobieństwie wykrycia, mogą zainteresować się nim zorganizowane grupy przestępcze, które będą działały pod szyldem legalnych firm.! przy przemycie w obrocie towarowym z zagranicą. W obszarze tym dominowały uszczuplenia celne i podatkowe przy imporcie, w oparciu o występujące już wcześniej mechanizmy, polegające na wykorzystywaniu sfałszowanej dokumentacji: " z zaniżoną ilością towaru, " ze wskazaną zaniżoną wartością zakupu, " wystawionej dla fikcyjnego odbiorcy, albo firmy utworzonej celowo przez podstawione osoby. Przedmiotem przemytu były głównie wyroby tekstylne, sprzęt elektroniczny i artykuły spożywcze. W 2001 r. Komenda Stołeczna Policji w Warszawie i Komenda Wojewódzka Policji w Radomiu ujawniły kanał przemytniczy z Chin i Turcji, przez Niemcy, znacznych ilości tekstyliów, rozprowadzanych następnie na terenie Polski centralnej. Rozpracowana w ramach 4 spraw operacyjnych, koordynowanych na etapie realizacji przez powołany zespół Komendy Głównej Policji Głównego Urzędu Ceł, zorganizowana grupa przestępcza, składała się z Wietnamczyków i Chińczyków, którzy korzystali z pomocy skorumpowanych polskich celników. Podejrzewa się także, że grupa ta wykorzystywała prowadzony obrót towarowy i finansowy do procederu prania brudnych pieniędzy, i ta wersja 10

17 będzie stanowić kierunek dalszych czynności operacyjnorozpoznawczych i procesowych. Czynności operacyjno-rozpoznawcze dotyczące przemytu, stwierdzonego na podstawie faktur z zaniżoną wartością zakupu na fikcyjne firmy, towarów m.in. sprzętu elektronicznego i owoców cytrusowych, realizowały także Komendy Wojewódzkie Policji w Gorzowie Wlkp., Olsztynie i Opolu. Ponadto Komenda Wojewódzka Policji w Szczecinie zrealizowała podobną, do wyżej wymienionych, sprawę dotyczącą fikcyjnego eksportu cukru i korupcji funkcjonariuszy celnych.! przy przemycie w ruchu osobowym. Ujawnione w 2001 r. czyny kryminalne świadczą o występującym zagrożeniu: " przemytem złotej biżuterii do Polski z Turcji i Włoch, " wywozem z Polski, bez wymaganego zezwolenia, wartości dewizowych na zakup towaru za granicą, " przemytem i nielegalnym obrotem dewizami, z wykorzystaniem kantorów (podejrzenie prania brudnych pieniędzy ). Niskie ceny przy zakupie biżuterii za granicą i jej masowy przemyt do Polski, spowodowały m.in. bankructwo małych pracowni złotniczych. Sporadycznie ponadto ujawniano: " nielegalny wywóz z Polski antyków i dzieł sztuki do krajów Europy Zachodniej, " przywóz do Polski ikon z krajów Europy Wschodniej. Z uwagi na położenie geograficzne i uwarunkowania historyczne, należy się spodziewać, że Polska nadal będzie stanowić zarówno rynek zaopatrzenia w antyki i dzieła sztuki, jak też kraj tranzytowy dla tego rodzaju przedmiotów przemycanych z Europy Wschodniej.! przy przemycie i nielegalnym obrocie towarami akcyzowymi - alkoholem, wyrobami tytoniowymi i paliwami. Brak zmian zasad polityki fiskalnej Państwa, w zakresie stawek podatku akcyzowego na alkohol i papierosy, spowodował dalszy napływ na polski rynek nielegalnych towarów z zagranicy, w tym zwłaszcza spirytusu i wyrobów spirytusowych. Zagrożenie przemytem i nielegalnym wprowadzaniem do obrotu tych wyrobów dotyczyło obszaru całego kraju. Dominującym mechanizmem był 11

18 przemyt niekonfekcjonowanego spirytusu w beczkach, transportem samochodowym, na podstawie sfałszowanej dokumentacji celnoprzewozowej, wystawionej na inny towar. Ujawnioną, nową postacią, pod jaką był przemycany spirytus, jest forma o konsystencji galarety, wykazywana w dokumentach jako środek czyszczący. Wyrób wódki z przemyconego spirytusu odbywa się nadal w nielegalnych rozlewniach, położonych na obrzeżach dużych aglomeracji miejskich, zapewniających rynek zbytu. Komenda Wojewódzka Policji w Radomiu, Rzeszowie i Gorzowie Wlkp. w ramach prowadzonych spraw, ujawniły natomiast, nowy mechanizm kryminalny w obrocie wyrobami tytoniowymi, polegający na fikcyjnym eksporcie papierosów, zakupionych na przetargach w urzędach celnych i skarbowych. Grupy kryminalne pozorowały wysyłkę papierosów (wskazując w dokumentach celnych nieistniejących odbiorców na terenie Wspólnoty Niepodległych Państw i krajów bałkańskich), które faktycznie pozostawały na terenie polskiego obszaru celnego. Aktualnie analizowane są przypadki, uzasadniające podejrzenie nabywania przez firmy wyrobów tytoniowych od organów likwidacyjnych, celem przeprowadzenia przez wszystkie komendy wojewódzkie Policji czynności operacyjnych pod kątem ujawnienia jeszcze innych przypadków fikcyjnego eksportu. W oparciu o informacje, wynikające z działalności terenowych jednostek Policji i udziału przedstawicieli Komendy Głównej Policji w pracach międzyresortowych zespołów problemowych, zasygnalizowano Kierownictwom Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministerstwa Sprawiedliwości potrzebę wprowadzenia rozwiązań w zakresie stosowania obowiązujących przepisów prawa, mających na celu poprawę efektywności zwalczania przestępstw w obrocie alkoholem i wyrobami tytoniowymi. W obszarze zagrożeń, związanych z obrotem paliwami występowały nadal: " przemyt oleju napędowego na podstawie sfałszowanej dokumentacji, wystawionej na olej opałowy - ze Słowacji, Czech i Niemiec, " wprowadzanie do obrotu, przez rafinerie, olejów nielegalnego pochodzenia - pod pozorem odzyskiwania olejów smarowych przepracowanych oraz wyłudzanie przez rafinerie ulg podatkowych z tytułu pozorowanego uszlachetniania zużytych olejów. Obok opisanych mechanizmów przestępczych ujawniona została 12

19 nowa postać przemytu paliw dokonywanego przez załogi kutrów żeglugi śródlądowej. W wyniku czynności podjętych przez Komendę Wojewódzką Policji w Gorzowie Wlkp. i Szczecinie, ustalono, że załogi te podczas pobytu w portach niemieckich tankują do celowo opróżnionych zbiorników jednorazowo od 3 do 5 tys. litrów paliwa, które po przypłynięciu do Polski jest przepompowywane do autocystern i sprzedawane stacjom paliwowym. Wykorzystywana jest tu zarówno niższa cena paliwa w Niemczech, jak i przysługująca armatorowi możliwość nieopodatkowanego przywozu paliwa w ilości ograniczonej pojemnością zbiornika. Podobnie jak w przypadku wyrobów spirytusowych i tytoniowych, na poziom zagrożenia przestępczością w obrocie paliwami ma wpływ utrzymywanie wysokich stawek akcyzy, kształtujących na rynku krajowym znacznie wyższą cenę paliwa, niż w państwach sąsiednich. Jednostki Policji starają się sprostać przejawom tego zagrożenia, które mogłoby zostać ograniczone nie tylko na skutek właściwej polityki fiskalnej Państwa, ale także skuteczniejszego zapobiegania przemytowi przez służby celne, a oszustwom w krajowym obrocie paliwami - przez organy skarbowe.! przy przemycie pojazdów samochodowych. W tym obszarze działalność kryminalna przybierała głównie następujące postacie: " sprowadzania, w sposób zorganizowany, samochodów drogich marek z Europy Zachodniej, Kanady i USA na podstawie sfałszowanych dokumentów, wskazujących zaniżoną wartość zakupu, co skutkowało uszczupleniem należności celnych i podatkowych, " sprowadzania samochodów, objętych zakazem importu, wyprodukowanych więcej niż 6 lat przed momentem dokonania odprawy celnej. W 2001 r. ujawniono m.in., że od kilku lat corocznie przemycane były do Polski ciężarówki marki Mercedes z wpisanym w dokumentach zaniżonym rocznikiem produkcji. Przemytnicy wykorzystywali tu okoliczność, że producent tych samochodów stosował skomplikowany zapis numeru VIN, utrudniający identyfikację roku produkcji pojazdu. Ponadto Komenda Wojewódzka Policji w Radomiu ujawniła 13

20 przestępstwo działania na szkodę firm sprzedających importowane samochody przez dealerów, którzy nadużywali stosowania upustów cenowych, przysługujących przy sprzedaży hurtowej. Zagrożenie oszustwami przy imporcie i obrocie samochodami nie maleje, a jego istotną przyczyną jest niedoskonałość przepisów prawa oraz brak weryfikacji, przez organy administracji celnej i samorządowej, dokumentacji przedkładanej przy odprawie celnej, czy rejestracji pojazdów. Skuteczna praca Policji w poprzednich latach i uświadomienie ustawodawcy konieczności zmian przepisów celnych, spowodowały natomiast całkowite zmarginalizowanie zjawiska przemytu pojazdów w ramach mienia przesiedleńczego, co winno stanowić przykład doprowadzenia przez Policję do kompleksowego rozwiązania tego szkodliwego procederu w skali całego kraju.! przy wyłudzeniach podatku od towarów i usług (VAT). Zagrożenie tymi przestępstwami utrzymywało się nadal na wysokim poziomie. Obok występujących wcześniej postaci wyłudzeń, takich jak: " wyłudzanie zwrotu podatku VAT przez pozorowanie eksportu towarów i usług o celowo zawyżonej wartości, trudnej do oszacowania (np. programy komputerowe, kamienie szlachetne), " wyłudzanie zwrotu VAT przez zawyżanie wartości obrotu towarami i usługami pomiędzy podmiotami na rynku krajowym (tzw. łańcuszki firm), z wykorzystaniem firm, celowo zakładanych przez podstawione lub fikcyjne osoby, " zaniżanie podatku należnego VAT przez podmioty gospodarcze, poprzez podwyższanie kosztów działalności w oparciu o sfałszowane dokumenty księgowe na fikcyjny zakup towarów lub usług od nieistniejących firm, ujawniono także: " unikanie opodatkowania poprzez nielegalne wykorzystanie, w obrocie pomiędzy firmami na rynku krajowym, podmiotów, którym przysługuje zwolnienie z VAT, takich jak zakłady doskonalenia zawodowego czy szkoły, " zorganizowany proceder wyłudzania podatku VAT, polegający na obrocie samochodami osobowymi, fikcyjnie przerobionymi na ciężarowe, pomiędzy firmami dealerskimi, leasingowymi a nabywcami - podmiotami gospodarczymi, będącymi płatnikami VAT i podatku dochodowego od osób fizycznych. 14