ŁUBIN WĄSKOLISTNY GATUNEK NIEWYKORZYSTANYCH MOŻLIWOŚCI. Dr Stanisław Stawiński Hodowla Roślin Smolice Sp. z o.o. Grupa IHAR Oddział Przebędowo

Transkrypt

1 Dr Stanisław Stawiński Hodowla Roślin Smolice Sp. z o.o. Grupa IHAR Oddział Przebędowo ŁUBIN WĄSKOLISTNY GATUNEK NIEWYKORZYSTANYCH MOŻLIWOŚCI Łubin wąskolistny i żółty to dwa podstawowe gatunki uprawne łubinu w Polsce i Europie, które przy racjonalnym wykorzystaniu mogą się wzajemnie uzupełniać. Łubin żółty ze względu na nieco mniejsze wymagania glebowe wysiewany powinien być przede wszystkim na najsłabszych glebach, zaliczanych najczęściej do klasy bonitacyjnej VI lub słabej V; natomiast łubin wąskolistny ze względu na wyższe plonowanie, szybsze dojrzewanie i małą wrażliwość na antraknozę na pozostałych typach gleb. Wielu doświadczonych rolników znając już zalety i wady obydwóch gatunków wysiewa na słabszej części pola, w praktyce często bliżej lasu, łubin żółty, a na pozostałej, większej części łubin wąskolistny. Taki sposób zakładania plantacji ma oczywiście sens tylko w przypadkach, gdy powierzchnia każdej z nich będzie stosunkowo duża, co zapobiegnie rozdrabnianiu produkcji. Z agrotechnicznego punktu widzenia taki sposób uprawy nie spowoduje dodatkowych utrudnień, gdyż dobór pestycydów zalecanych do stosowania w obydwóch gatunkach jest bardzo zbliżony, a zasady uprawy także bardzo podobne. Podstawową zaletą łubinu wąskolistnego jest jego wyższe plonowanie, szybsze dojrzewanie i łatwiejszy omłot oraz zdecydowanie niższa wrażliwość na antraknozę łubinu niż łubinu żółtego co zmniejsza koszty uprawy, a tym samym powoduje, że cena nasion siewnych jest znacznie niższa. Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r. 29

2 Aktualnie (stan grudzień 2015) w rejestrze znajduje się 20 odmian łubinu wąskolistnego z tego w badaniach PDO w latach udział brało 19 odmian, a w roku odmian. Podzielić je można na trzy zasadnicze grupy: odmiany gorzkie (rozgałęziające się), odmiany słodkie (niskoalkaloidowe, rozgałęziające się) oraz odmiany słodkie o zredukowanych w różnym stopniu rozgałęzieniach (określane w COBORU jako samokończące). Podstawowe cechy odmian tego gatunku przedstawiono w tabeli nr 1. Tab. 1. Charakterystyka odmian łubinu wąskolistnego wg COBORU (stan listopad 2015 r.) Odmiana Rok rejestracji Plon nasion (dt/ha) Stabilność plonu relatywnego Zawartość białka Zawartość alkaloidów MTN (g) rozgałęziające się niskoalkaloidowe Wysokość roślin (cm) Okres wegetacji (dni) Tolerancja na fuzarium 1. Bojar ,9 5,3 30,3 0, Dalbor ,2 5,0 32,4 0, Graf ,6 4,2 32,2 0, Heros ,4 2,9 31,5 0, Kadryl ,1 0, Kalif ,5 3,4 30,4 0, Kurant ,3-31,6 0, Lazur ,0-30,2 0, Neptun ,3 2,3 32,8 0, Rumba ,5-32,5 0, Salsa ,8-31,9 0, Tango ,8 5,8 32,7 0, Wars ,3-30,8 0, Zeus ,4 3,7 31,8 0, samokończące niskoalkaloidowe 15. Boruta ,8 1,7 31,4 0, Regent ,2 4,6 31,1 0, Sonet ,2 5,5 29,7 0, rozgałęziające się gorzkie 18. Karo ,7 1, Oskar ,3 1, Plon nasion średnio z lat uzyskane w PDO. 2. Stabilność plonu relatywnego oznacza procentowe średnie odchylenie plonu relatywnego od średniego plonu relatywnego danej odmiany w latach w PDO. 3. Tolerancja na fuzarium określa procent roślin, które przeżyły na polu śmierci w Przebędowie. 4. Pozostałe cechy to średnie z lat z badań rejestrowych COBORU. 5. Brak danych plonu nasion oznacza, że odmiana nie uczestniczyła w PDO w roku Brak danych stabilności plonu relatywnego oznacza, że odmiana w badaniach PDO lub rejestrowych uczestniczyła w okresie krótszym niż pięć lat. 30 Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r.

3 Wysiew gorzkich łubinów ma uzasadnienie tylko w przypadku, gdy ze względu na zbyt dużą liczbę żerujących saren lub jeleni rośliny odmian słodkich są zbyt mocno przygryzane, co znacznie obniża plonowanie i przedłuża okres wegetacji. Całkowicie błędne jest przekonanie, że łubiny gorzkie mają mniejsze wymagania glebowe i wyżej plonują. Do uprawy na glebach najsłabszych predysponowany jest łubin żółty, w którym brak odmian gorzkich. Odmiany gorzkie (Oskar, Karo) nadają się tylko na przyoranie na zielony nawóz. Na cele paszowe, zarówno w postaci zielonki jak i suchych nasion są nieprzydatne, gdyż psują smak paszy, co nie oznacza, że są toksyczne dla zwierząt. Odmiany słodkie można podzielić na: wcześniej dojrzewające tj. Sonet, Regent, Neptun, Lazur; średniowczesne tj. Dalbor, Bojar, Zeus, Boruta, Salsa, Wars oraz nieco późniejsze tj. Graf, Kalif, Kadryl, Kurant, Rumba i najpóźniejsza odmiana Tango. Należy dodać, że na terenie całego kraju, z wyjątkiem pobrzeża Bałtyku i północnego pasa Warmii i Mazur oraz pogórza, bez problemu dojrzewają nawet odmiany określane jako późniejsze. Pewne problemy z uprawą odmian późnych na cele siewne mogą pojawić się w lata wilgotniejsze, gdyż ze względu na nadmierne rozgałęzianie się uwidacznia się duża zmienność maternalna skutkująca obniżeniem zdolności kiełkowania, a także może wystąpić porażenie przez wirusa mozaiki ogórka (CMV). Największą wysokość osiągają rośliny takich odmian późnych jak Kadryl, Tango, Rumba, Kurant. Na szczególną uwagę zasługuje pod tym względem odmiana Zeus, która należy do odmian wysokich, a przy tym jest średniowczesna i równomiernie dojrzewająca. Osiąga to przez unikalną cechę szybkopędności. Na uwagę zasługują też odmiany o drobniejszych nasionach, co zmniejsza normę wysiewu, tj. Heros, Graf, Dalbor i Regent. Szczególnie pod tym względem wyróżnia się odmiana Heros. Norma wysiewu tej odmiany w stosunku do odmian gruboziarnistych może być zmniejszona nawet o 50 kg. W przypadku uprawy łubinu na polach, gdzie występują fuzariozy, warto wysiać odmiany wysoce tolerancyjne na tę chorobę, tj. Kalif, Graf, Lazur, Heros, Wars, Dalbor. Obserwuje się, że w warunkach produkcyjnych już przeżywalność odmiany na poziomie większym niż 30% zapewnia bezproblemowy rozwój roślin na plantacji, oczywiście w przypadku wystąpienia infekcji. W przypadku odmian nierozgałęziających się (samokończących) Boruta, Regent, Sonet zwrócić warto uwagę na ich bardzo równomierne dojrzewanie i brak skłonności do przedłużania wegetacji, co jest istotne szczególnie w pasie przymorskim oraz w północnej części Warmii i Mazur. Ich wadą jest jednak wymóg większej obsady roślin (Regent 110/m 2, Boruta 120/m 2, Sonet 130/m 2 ), co podwyższa normę wysiewu. Ten aspekt jest często niezauważany przy uprawie, co skutkuje obniżeniem plonowania i często zwiększonym zachwaszczeniem plantacji. W tej grupie na uwagę zasługuje odmiana Regent, która przełamała ujemną korelację cechy samokończenia i plonowania, gdyż pod tym względem nie ustępuje odmianom roz- Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r. 31

4 Plantacja odmiany Boruta w okresie kwitnienia gałęziającym się. Przy uprawie odmiany Boruta należy uwzględnić, że powinna być wysiewana wcześniej, najlepiej pod koniec marca początek kwietnia, gdyż na opóźnienie siewu reaguje przedłużeniem wegetacji i zwiększeniem zielonej masy. Wielu rolników utożsamia pojęcie samokończenia z samodojrzewaniem, co jest błędem, gdyż odmiany rozgałęziające również samoistnie dojrzewają, wyjąwszy bardzo późne odmiany w lata bardzo chłodne na północy kraju. Zawartość białka w nasionach łubinu wąskolistnego waha się od 29% do 35% (w zależności od roku zbioru) i uzależniona jest od przebiegu pogody w okresie wegetacji oraz, najogólniej mówiąc, od stanu plantacji. Rośliny zabiedzone, porażone przez choroby kumulować będą mniej białka. Pewne znaczenie odgrywać będzie też dobór odmiany, gdyż różnice między nimi w zawartości białka sięgają 3%, a największą koncentracją charakteryzują się nasiona odmian: Neptun, Rumba, Tango, Dalbor, Graf. W hodowli łubinu wąskolistnego osiągnięto duży postęp jakościowy, obniżając znacznie zawartość alkaloidów w nasionach nowych odmian. Smakowitość paszy przygotowanej z udziałem nasion tak znacznie wysłodzonych jest nieporównywalnie lepsza niż tej, którą używano do testów żywieniowych wykonanych jeszcze kilkanaście, a często i więcej lat temu. Najlepszym dowodem, że nasiona łubinu mogą byś stosowane w żywieniu świń i drobiu są wyniki tuczu uzyskane w doświadczeniach żywieniowych prowadzonych pod kierunkiem prof. A. Rutkowskiego z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. W niektórych opracowaniach dotyczących wartości żywieniowej łubinów pojawiają się określenia typu toksyczność alkaloidów łubinowych, co jest całkowicie nieprawdziwym określeniem, gdyż w tym przypadku możemy mówić tylko o pogorszeniu smakowitości paszy i to tylko w przypadku użycia zagoryczonych nasion (zamieszki). Niemniej w hodowli odmian dąży się do maksymalnego zminimalizowania ich zawartości. Najnowsze i najsłodsze odmiany, takie jak: Wars, Regent, Lazur zawierają tylko 0,012-0,014% alkaloidów i w nasionach tych odmian nie wyczuwa się żadnego posmaku goryczki. Oczywiście odmiany z poziomem alkaloidów 0, ,031% również mogą być stosowane w żywieniu, gdyż jest to poziom niewspółmiernie niski w stosunku do form gorzkich. W przyszłości przewiduje się zejść z zawartością alkaloidów do zawartości śladowej, niemającej żadnego wpływu na smak nasion, być może z perspektywą szerszego wykorzystania w żywieniu człowieka. 32 Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r.

5 Plonowanie to zagadnienie najbardziej absorbujące uwagę rolnika i niestety w przypadku łubinu wąskolistnego, jak zresztą wszystkich gatunków z rodziny bobowatych najbardziej nieprzewidywalne. Stabilność plonu bobowatych jest niska i silnie uzależniona od ilości opadów i urodzajności gleby. Średnie plony odmian łubinu wąskolistnego w badaniach PDO w latach przekraczają 3 tony z hektara. W praktyce produkcyjnej plony wahają się od 1 tony w lata bardzo suche do 3,5 tony w lata bardzo korzystne. W doświadczeniach PDO w latach większość odmian plonowała w przedziale 30,8 dt/ha 34,5 dt/ha, czyli maksymalna różnica wyniosła 3,7 dt/ha. Jedynie dwie odmiany Sonet i Bojar znacząco in minus odbiegały od tego poziomu. Ze względu na małą stabilność plonu relatywnego, czyli bardzo duże wahania plonów relatywnych odmian w poszczególnych latach, a także ze względu na NIR na poziomie 2,4-3,1 dt/ha (doświadczenia rejestrowe COBORU ) przy ocenie plonowania odmian łubinu nie powinno przykładać się nadmiernej uwagi do różnic w plonach rzędu 1,0-2,5 dt/ha, gdyż są one statystycznie nieistotne. Średnie odchylenia od przeciętnego plonu relatywnego w wieloleciu u najmniej stabilnych odmian sięgały 5,3-5,8%. Przy tak dużych odchyleniach odmiana jednego roku może być zaliczona do odmian czołowych, a innego roku do odmian słabszych. Niestety w przeciwieństwie do zbóż taka jest specyfika plonowania łubinu. Z tego wypływa inny wniosek: trzeba z dużym dystansem podchodzić do pojawiających się czasami wśród handlowców i rolników opinii o rewelacyjności w plonowaniu niektórych odmian. Ważnym zagadnieniem związanym z uprawą łubinów, często zresztą pomijanym przy kalkulacji opłacalności uprawy, jest jego zdolność do produkcji azotu symbiotycznego, meliorowania gleby, pobierania z głębi gleby składników niedostępnych już dla korzeni zbóż, przerywania rozwoju szkodliwych dla zbóż patogenów odglebowych. Wszystko to powoduje, że plony zbóż zasianych po łubinie wzrastają beznakładowo o 4-7 dt/ha, a w skrajnych przypadkach nawet aż o 15 dt/ha. Przy kalkulacji opłacalności należy uwzględnić także fakt, że łubin nie wymaga nawożenia azotowego, a także to, że pozostawia po sobie do wykorzystania przez rośliny następcze kg czystego azotu symbiotycznego. Najważniejsze zasady uprawy łubinu wąskolistnego: Stanowisko po zbożach na glebach przepuszczalnych klasy IVa-V, z czteroletnią przerwą po uprawie innych strączkowych. Nawożenie: kg P 2 O 5 i kg K 2 O (najlepiej wg zasobności gleby), nie stosujemy nawożenia azotowego. Zalecana obsada dla odmian tradycyjnych to roślin/m 2 (90 roślin/m 2 na glebach lepszych oraz dla odmian wyższych), a dla odmian samokończących roślin/m 2 (Regent 110, Boruta 120, Sonet 130). Termin siewu: 20.III 15.IV, w rozstawie cm. W Polsce zachodniej i centralnej wskazany jest wysiew w III dekadzie marca. Najnowsze doświadczenia z lat wykazały, że przyspieszenie wysiewu z I dekady kwietnia na III dekadę marca skutkowało zwiększeniem plonu średnio aż o 28,4%. Konieczne zwalczanie chwastów wg zaleceń podanych na stronie Instytutu Ochrony Roślin lub Ministerstwa Rolnictwa. Łubiny wbrew niektórym utartym twierdzeniom nie są żadną konkurencją dla chwastów i zaniechanie ich zwalczania skutkuje często bardzo dużym spadkiem plonowania. Zbiór przy obrotach bębna /min. i szczelinie ok. 15 mm. Przy zbiorze zwrócić uwagę, aby motowidło nie powodowało osypywania się nasion ze strąków. Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r. 33

6 Wykorzystanie łubinu wąskolistnego w poplonach Większa dynamika wzrostu w wcześniejszych fazach rozwoju, wyższe plonowanie i szybsze dojrzewanie predysponują niektóre odmiany tego gatunku do wykorzystania w zasiewach poplonowych. Dodatkowe dopłaty obszarowe do poplonów, a także brak obornika w gospodarstwach nieprowadzących produkcji zwierzęcej zachęcają rolników do ich siewu. W praktyce ze względu na niskie koszty wysiewu, do tego celu najczęściej wykorzystuje się gorczycę. Wielu jednak rolników, szczególnie tych, którzy chcą poprawić wartość stanowiska, wykorzystuje w tym celu łubin. Gorczyca oprócz szeregu zalet ma jedną podstawową wadę jej wartość przedplonowa dla zbóż jest bardzo niska, a oprócz tego zaburza bilans azotu w glebie. Odwrotnie przedstawia się sytuacja z łubinem, którego wartość przedplonowa jest bardzo wysoka, a oprócz tego wnosi do gleby kg czystego azotu niewypłukiwanego do wód gruntowych i nieskażającego środowiska. Badania nad wartością przedplonową łubinu i gorczycy sianych w poplonie wskazują, że plony jęczmienia czy pszenicy jarej zasianych po łubinie wzrastają o 4,5-7 dt/ha, natomiast po gorczycy o 1-2 dt/ha. Jak już wspomniano wcześniej, czynnikiem zniechęcającym do uprawy łubinu w poplonach jest stosunkowo wysoki koszt nasion, a także większe prawdopodobieństwo słabych wschodów w przypadku wystąpienia w sierpniu suszy. Aby tego uniknąć zaleca się wykorzystać opracowaną w Hodowli Roślin Smolice Oddział Przebędowo tzw. uproszczoną metodę uprawy. Najogólniej sprowadza się ona do wykorzystania do tego celu nasion, uzyskanych z własnej plantacji. Nasiona o wilgotności 16-19% bezpośrednio z kombajnu wysiewa się rozrzutnikiem na ścierń i płytko talerzuje. Można też oczywiście wysiać je siewnikiem po dokonanej uprawce. W pierwszym przypadku ze względu na nierównomierność wysiewu i jego zróżnicowaną głębokość norma wysiewu wynosi około 250 kg/ha, natomiast w drugim przypadku można ją zmniejszyć do około 170 kg/ha. Istotne jest, aby wysiewać nasiona o podwyższonej wilgotności (pod warunkiem, że są w pełni dojrzałe), gdyż wówczas szybciej kiełkują i wzrasta szansa na szybkie wschody i uzyskanie większej zielonej masy. Ze względu na terminy siewu poplonu, do wykorzystania w wersji uproszczonej nadają się tylko odmiany łubinu wąskolistnego, a najlepiej żeby były to tzw. odmiany szybkopędne i tworzące dużą zieloną masę. Aktualnie zaleca się wysiewać odmiany Zeus, Boruta, Karo, Oskar. W przypadku odmiany Karo trzeba pamiętać, że wytwarza ona bardzo duże nasiona (MTN ponad 180 g) i w przypadku użycia do poplonów jej wysiew będzie o około kg większy niż pozostałych odmian. Zaletą odmian gorzkich jest to, że nie są przygryzane przez sarny i jelenie, a więc mogą być uprawiane na polach, na których żeruje duża liczba tych zwierząt. Natomiast zaletą słodkich odmian Zeus i Boruta jest to, że ich zielonkę o dużej zawartości białka można wykorzystać w żywieniu bydła. 34 Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r.