Uwarunkowania dost pnoêci kredytu bankowego analiza polskiego rynku* Bank Lending Conditions and Lending Relationships Analysis of the Polish Market

Transkrypt

1 Bank i Kredyt czerwiec 2007 Rynki i Instytucje Makroekonomia Finansowe 47 Uwarunkowania dost pnoêci kredytu bankowego analiza polskiego rynku Bank Lending Conditions and Lending Relationships Analysis of the Polish Market Izabela Tymoczko, Małgorzata Pawłowska pierwsza wersja: 14 marca 2007 r., ostateczna wersja: 2 lipca 2007 r., akceptacja: 18 lipca 2007 r. Streszczenie Celem pracy jest próba identyfikacji czynników, które istotnie wpływają na dostępność i warunki kredytowania przedsiębiorstw przez banki. Wyniki analizy empirycznej wykazały, że w Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, większe trudności z pozyskaniem kredytu mają małe i średnie niż duże firmy. Ponadto wykazano istotną zależność dostępności kredytu bankowego od wieku firmy, płynności i rentowności oraz sytuacji w sektorze bankowym. Zaprezentowane w artykule wyniki empiryczne są rezultatem analizy danych jednostkowych pochodzących z ankiety NBP, a także danych statystyki bankowej. Abstract The aim of this paper is to identify those factors, which have a significant impact on access to credit and credit conditions for non-financial corporations. Empirical results have shown that in Poland, similarly to other European Union countries, small and medium sized enterprises (SMEs) encounter more difficulties and obstacles in the access to credit than large firms. Furthermore, the paper confirms the significant impact of the banking environment and the age, profitability and liquidity of a given firm on access to credit. The analysis presented in this paper is based on yearly data concerning non-financial corporations (F01 CSO), survey data gathered by the NBP, and the statistics of Polish commercial banks. Słowa kluczowe: dostępność kredytu, warunki kredytowania przedsiębiorstw, relacje z bankami Keywords: access to credit, credit market condition of the corporate sector, banking relationships JEL: G21, G30, E21 Niniejszy artykuł przedstawia osobiste poglądy autorek i nie reprezentuje stanowiska NBP. Narodowy Bank Polski, Departament Analiz Makroekonomicznych i Strukturalnych, Wydział Badań Przedsiębiorstw; malgorzata.pawlowska@mail.nbp.pl, izabela.tymoczko@mail.nbp.pl

2 48 Macroeconomics Financial Markets and Institution Bank i Kredyt czerwiec 2007 Wprowadzenie Rozwój zależy od możliwości pozyskania kapitału. W Polsce wiele przedsiębiorstw jako główne źródło kapitału zewnętrznego wykorzystuje kredyt bankowy. Dostępność kredytu bankowego jest różna w zależności od wielu czynników dotyczących przedsiębiorstw oraz obsługujących je banków. Jedną z cech, o której można powiedzieć, że różnicuje warunki pozyskiwania kredytu jest wielkość. Małe i średnie mimo swego znaczenia dla rozwoju gospodarczego napotykają wiele trudności w poszukiwaniu kapitału z powodu niedostatecznej ilości informacji przekazywanych do banków i jej asymetrii. Jednakże im lepsza kondycja ekonomiczna oraz więcej dostępnych informacji o przedsiębiorstwie, tym łatwiej pozyskać dodatkowe środki bankowe. Celem pracy jest określenie różnic w dostępie do kapitału bankowego i charakterze współpracy z bankami, nie tylko w zależności od wielkości podmiotu, ale również od innych cech. Spośród czynników determinujących dostępność kredytu przeanalizowano zarówno te, które charakteryzują (np. wiek firmy, jej wyniki finansowe, długość relacji z bankiem, liczba banków obsługujących dane przedsiębiorstwo), jak i cechy charakteryzujące sektor bankowy (m.in. wskaźnik koncentracji sektora bankowego, wskaźnik marży odsetkowej). Zaprezentowane w artykule wyniki empiryczne są rezultatem analizy danych jednostkowych pochodzących z ankiet NBP (zarówno z 2006 r., jak i wcześniejszych lat), a także danych statystyki bankowej. Artykuł składa się z trzech rozdziałów i zakończenia. W pierwszym rozdziale omówiono czynniki wpływające na dostępność kapitału bankowego dla przedsiębiorstw. W drugim rozdziale zaprezentowano analizę wyników badań ankietowych przeprowadzonych w celu identyfikacji relacji zachodzących między bankami a mi w Polsce. W trzecim rozdziale zaprezentowano modelowe ujęcie współpracy przedsiębiorstw z bankami. Na podstawie wyników modelu logitowego na danych panelowych zidentyfikowano czynniki istotnie wpływające na dostępność kredytu, zarówno leżące po stronie, jak również otoczenia bankowego. Badanie przeprowadzono w podziale na duże firmy oraz małe i średnie (), a także firmy młode i dojrzałe. Dodatkowo na danych przekrojowych przeprowadzono analizę czynników wpływających na odmowę kredytowania przez bank wiodący oraz czynników wpływających na skłonność przedsiębiorstw do korzystania z usług wielu banków. 1. Czynniki określające skłonność banków do finansowania przedsiębiorstw przegląd literatury Decyzja banku o kredytowaniu opiera się na ocenie wielu czynników. Petersen i Rajan (1994) wymieniają m.in.: skłonność kredytobiorcy do spłaty długu określoną na podstawie dotychczasowych doświadczeń banku (historii kredytowej podmiotu), możliwość spłaty długu przez kredytobiorcę (określoną na podstawie sytuacji ekonomicznej podmiotu), uwarunkowania makroekonomiczne (i sytuację lokalną) wpływające na prawdopodobieństwo spłaty długu, dostępne zabezpieczenia (majątek, jaki w razie niepowodzenia można przeznaczyć na spłatę zadłużenia), kapitały własne. Część informacji niezbędnych do podjęcia decyzji o kredytowaniu, bank może pozyskać dzięki utrzymywaniu długotrwałej, bliskiej współpracy (Petersen, Rajan 1994). Współpraca z bankiem ma różne formy w zależności od informacji, na podstawie których bank podejmuje decyzje o jego kredytowaniu. Może to być współpraca transakcyjna (transaction-oriented banking) 1 lub relacyjna (relationship banking). Relacje, jakie występują między kredytobiorcą i instytucją finansową różnią się w zależności od wielkości firm. Kredytowanie małych przedsiębiorstw jest inne od kredytowania dużych firm pod względem kosztu kredytu bankowego oraz kosztów pozyskania informacji o kredytobiorcy. Niedostateczna ilość informacji przekazywana bankom i ich asymetria powodują, że dostęp podmiotów sektora do kapitału może być ograniczany. Determinantą dostępności kredytu dla przedsiębiorstw jest również długość współpracy z bankiem, szczególnie jeśli dotyczy to współpracy o charakterze relacyjnym. Petersen i Rajan (1994) wykazali, że długoletnia współpraca wzmacnia skłonność banku do finansowania projektów znanych mu przedsiębiorstw. Współpraca nie musi dotyczyć kredytowania; może to być np. wieloletnie prowadzenie rachunków rozliczeniowych firmy. Wielu informacji o stanie dostarcza obserwacja zmian na rachunkach bieżących (wolumen obrotów, jakość i liczba kontrahen- 1 Transakcyjny charakter współpracy najczęściej przedstawiany jest jako technologia kredytowania przedsiębiorstw oparta na analizie twardych danych, które są łatwo dostępne i podlegają weryfikacji (Boot, Thakor 2000). Kredyt przyznawany jest na podstawie informacji pochodzących ze sprawozdań finansowych, oceny proponowanych zabezpieczeń i analizy wszelkich dostępnych informacji dotyczących kondycji ekonomicznej podmiotu. Transakcyjne finansowanie przedsięwzięcia przez bank przyrównywane jest do finansowania projektów za pośrednictwem rynku kapitałowego. Częściej sięgają po nie duże, o których informacje są jawne. Relacyjny charakter współpracy polega na gromadzeniu przez bank maksymalnie wielu informacji o przedsiębiorstwie, zarówno ogólnodostępnych, płynących z analizy sprawozdań finansowych, jak i pozyskiwanych tylko w wyniku dłuższej znajomości pracownika banku z właścicielami i pracownikami firmy. Na zakres informacji pozyskanych przez kredytobiorcę wpływają długość i intensywność współpracy z przedsiębiorstwem (Baas, Schrooten 2005, s. 21). Uważa się, że relacyjny charakter współpracy z mi jest najlepszym narzędziem redukcji zjawiska racjonowania kredytu dla dzięki zmniejszaniu ograniczeń informacyjnych charakteryzujących współpracę banku z mi (Berger, Udell 2002, s. F32).

3 Bank i Kredyt czerwiec 2007 Rynki i Instytucje Makroekonomia Finansowe 49 tów itp.) czy depozytowych. Wieloletnia współpraca wpływa również korzystnie na cenę usług świadczonych przez bank. Boot i Thakor (2000) stwierdzili, że w badanej przez nich próbie małych przedsiębiorstw oprocentowanie kredytu spada wraz z długością okresu współpracy podmiotu z bankiem. Zmniejszają się również wymagania odnośnie do zabezpieczeń. Z drugiej strony zauważyli, że obniżanie ceny kredytu może następować w miarę długości trwania współpracy bez względu na ilość (zakres) informacji zebranych przez bank (tzw. without a learning component). Spadnie wówczas oprocentowanie kredytu dla podmiotów, które udowodniły, że są w stanie zrealizować projekt (bank nie poszerza swojej wiedzy o nowe elementy, ale analizuje te, które zawsze były przekazywane przez przedsiębiorstwo). Na zależność między długością współpracy z bankiem a oprocentowaniem może również wpływać stopień konkurencji w sektorze bankowym. Sharpe (1990), Greenbaum et al. (1989) oraz Petersem i Rajan (1995) stwierdzili, że oprocentowanie kredytu może rosnąć wraz z długością okresu współpracy podmiotu z bankiem. Zgodnie z tym podejściem banki rekompensują sobie wcześniejsze bardziej ryzykowne finansowanie nieznanych sobie firm. Zainteresowanie banków finansowaniem wcześniej niesprawdzonych przedsiębiorstw wynika z konieczności zabiegania o klienta i zwiększania portfela kredytowego. Na rynku skoncentrowanym banki mają tendencję do wygładzania stopy zwrotu z kredytowania jednego podmiotu. We wczesnym okresie jego życia dostarczają mu stosunkowo taniego kapitału, którego koszt z czasem rośnie. Wyjaśniano to również tym, że banki błędnie wyceniają kredyty i zbyt chętnie udzielają ich podmiotom młodym, nieznanym oraz zbyt restrykcyjnie oceniają podmioty dojrzałe o ugruntowanej pozycji. Innym wyjaśnieniem jest fakt, że banki na skoncentrowanym rynku liczą na przyszłe korzyści z kredytowania danej firmy i dlatego decydują się na dostarczanie relatywnie tańszego kapitału na początku jej funkcjonowania. Odmiennie zachowują się banki względem dojrzałych podmiotów na rynku konkurencyjnym (o niskim stopniu koncentracji) pobierają od nich niższą cenę za kredyt niż od dojrzałych podmiotów. Wyjaśnia to również, dlaczego dojrzałe firmy na skoncentrowanym rynku finansują inwestycje, opierając się raczej na wewnętrznych źródłach finansowania niż bankowych. Dlatego determinantą szeroko pojętej dostępności kredytu dla przedsiębiorstw jest stopień konkurencji na rynku usług bankowych. Przedsiębiorstwa młode, które pozyskują kredyty bankowe są bardziej zadłużone (relacja kredytu do sumy bilansowej) na rynku skoncentrowanym niż na rynku konkurencyjnym; odwrotna jest sytuacja firm dojrzałych. Boot i Thakor (2000), badając wpływ rosnącej konkurencji w sektorze bankowym, porównywali dwie metody współpracy banku z przedsiębiorstwem (transakcyjną i relacyjną). Stwierdzili, że niezależnie od metody współpracy z mi zyski banków ze zmniejszają się w miarę wzrostu konkurencji między nimi. Następuje to jednak niesymetrycznie. Współpraca relacyjna (ze względu na unikalny charakter informacji, którymi dysponują banki) pozwala ochronić zyski banku przed zagrożeniami związanymi z rosnącą konkurencją w sektorze. Ewentualne redukcje zysków dotyczą korzyści osiąganych z kredytowania sposobem transakcyjnym. Wraz ze wzrostem konkurencyjności w sektorze bankowym zwiększa się zainteresowanie banków kredytowaniem przedsiębiorstw wymagających podejścia relacyjnego indywidualnego, stwarzającego możliwość osiągania korzyści w wyniku posiadania unikalnych danych o przedsiębiorstwie. Na dostępność kredytu dla przedsiębiorstw wpływają również procesy łączenia i przejęć w sektorze bankowym. Analiza wpływu procesów konsolidacyjnych w systemie bankowym na dostępność kredytu dla małych i średnich przedsiębiorstw wykazała, że jeśli procesy te dotyczą dużych banków, to znacznie ograniczone zostaje finansowanie mniejszych przedsiębiorstw. Jeśli jednak łączą się małe banki, to efekt jest odwrotny: rośnie dostępność kredytu dla. Oznacza to, że duże banki chętnie pozbywają się małych kredytobiorców, z którymi współpraca opierała się na modelu relacyjnym, i decydują się na nawiązywanie współpracy typu transakcyjnego (Keeton 1996; Peek, Rosengreen 1998; Strahan, Weston 1998). Kolejną cechą różnicującą dostępność kredytów dla przedsiębiorstw jest liczba banków obsługujących przedsiębiorstwo (multiple banking). Berger i Udell (1995), a także Petersen i Rajan (1994), badając małe, stwierdzili, że rzadko współpracują z jednym bankiem. Liczba banków obsługujących podmiot jest funkcją wielkości. W powyższych badaniach liczba banków obsługujących duże podmioty wynosi od 1 do 6. Z kolei w próbie średnich przedsiębiorstw rozpiętość była znacznie większa: od 1 do 21, przy czym średnia liczba banków obsługujących wyniosła 5. Niska liczba banków kredytujących w przypadku jest uznawana za wskaźnik zażyłości współpracy banku z podmiotem i dzięki minimalizowaniu asymetrii informacji pozwala ograniczyć racjonowanie kredytu (Neuberger, Rathke 2006, s. 2). Wyniki badań Detragiache et al. (2000) dotyczących relacji z wieloma bankami (multiple banking) wykazują, że powielanie monitorowania i oceny scoringowej generuje koszty we wszystkich bankach obsługujących. Z drugiej strony niepowielanie oceny sytuacji ekonomicznej podmiotu i opieranie się jedynie na wynikach analizy innego banku może przynieść straty. Wiele czynników wskazuje, że dla utrzymywanie relacji z wieloma bankami jest drogie, przede wszystkim ze względu na koszty transakcyjne. Ponadto renegocjowanie umów kredytowych z wieloma bankami może być utrudnione. Do podobnych wniosków do-

4 50 Macroeconomics Financial Markets and Institution Bank i Kredyt czerwiec 2007 szedł Cole (1998), twierdząc, że duża liczba banków obsługujących przedsiębiorstwo wcale nie ułatwia mu dostępu do kapitału. 2. Analiza relacji przedsiębiorstw z bankami oraz dostępności kredytu wyniki badań ankietowych dla rynku polskiego W celu poznania uwarunkowań dostępności kredytu bankowego dla rynku polskiego w niniejszym rozdziale zaprezentowano analizę wyników badań ankietowych NBP dotyczących warunków pozyskania kredytu oraz przyczyn korzystania z usług wielu banków. Zaprezentowane wyniki empiryczne są rezultatem analizy danych jednostkowych pochodzących z ankiet NBP zarówno w postaci danych przekrojowych, jak również w postaci panelu 3. Analizę przeprowadzono na danych jednostkowych obejmujących lata , jak również na danych dotyczących jednego okresu 2005 r. (wyniki ankiety przeprowadzonej w 2006 r.) 4. Badania ankietowe przedsiębiorstw w NBP są prowadzone corocznie od 1996 r. i obejmują wiele zagadnień wykorzystywanych do oceny sektora przedsiębiorstw niefinansowych w Polsce 5. Ważną rolę w procesie pozyskiwania i ankietowania respondentów odgrywają również oddziały okręgowe NBP 6. Badanie ankietowe zrealizowane przez NBP w 2006 r. oprócz obszernej informacji o różnych aspektach działalności przedsiębiorstw 7 dostarczyło pogłębionych informacji, w porównaniu z wcześniejszymi latami, o zasadach finansowania i współpracy przedsiębiorstw z bankami 8. Pozwoliło na uzyskanie informacji o przyczynach odmowy kredytowania przez banki (bank lending relationship) oraz o relacjach przedsiębiorstw z wieloma bankami (multiple relationships), m.in. w zależności od wielkości i jego wieku. W badaniu wzięło udział ponad 750 przedsiębiorstw, reprezentujących wszystkie sekcje PKD (poza rybołówstwem, leśnictwem, rolnictwem i pośrednictwem finansowym), duże oraz z sektora Kredyt jako zewnętrzne źródło finansowania przedsiębiorstw Polskie w porównaniu z firmami w innych krajach europejskich są relatywnie nisko zadłużone. Jak pokazują badania, relacja kredytu dla przedsiębiorstw do PKB jest najniższa w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, które w 2004 r. weszły do UE, i ponad 5-krotnie niższa niż w starych krajach Unii (Kiss et al. 2006, s ). W Polsce kredyt bankowy jest trzecim co do ważności źródłem finansowania działalności przedsiębiorstw. W ostatnich dwóch latach około 20% pasywów ankietowanych przedsiębiorstw z sektora pochodzi z tego źródła, podczas gdy wśród dużych przedsiębiorstw wartość ta jest mniejsza. Podobnie jak w innych krajach europejskich istnieje generalna zasada, że im mniejsze jest przedsiębiorstwo, tym niższy wskaźnik kapitałów własnych 10, co wskazuje na wyższe zapotrzebowanie na kapitały obce. Od tej zasady są jednak pewne wyjątki (np. w Belgii i Francji obserwuje się odwrotną zależność European Commission 2003). Wykres 1. Kredyt jak źródło kapitału w przedsiębiorstwie % Pozostałe środki Kapitały własne Kredyty bankowe 2.2. Warunki kredytowania przedsiębiorstw 3 Badanie na zbiorach łączących dane przekrojowe z szeregami czasowymi. 4 Zestawienie danych wykorzystywanych w opracowaniu przedstawiono w tabeli 1 w załączniku 1. 5 Udział ankietowanych przedsiębiorstw jest dobrowolny i bezpłatny przy zachowaniu ochrony tajemnicy statystycznej badanych respondentów. 6 Corocznie wzory formularzy ankiety są przesyłane drogą elektroniczną do oddziałów okręgowych NBP. Oddziały rozsyłają formularze ankiety do współpracujących przedsiębiorstw. Wypełnione ankiety wracają do oddziałów, gdzie następuje ich weryfikacja. Po jej zakończeniu ankiety są elektronicznie przesyłane do Centrali NBP. 7 M.in. działalności inwestycyjnej, mechanizmów kształtowania cen, konkurencyjności. 8 Formularz z pytaniami ankiety z 2006 r. dotyczącymi kredytowania przedsiębiorstw znajduje się z załączniku 1. 9 Przedsiębiorstwa zatrudniające poniżej 249 osób. Z ankiety przeprowadzonej przez NBP wynika, że aby uzyskać krótkoterminowy kredyt bankowy, musiały mieć najczęściej 2 zabezpieczenia (tak zadeklarowało ponad 30% firm) lub 3 zabezpieczenia (ponad 25% przedsiębiorstw). Około 25% dużych firm w celu pozyskania kredytu miało zagwarantować 2 zabezpieczenia; tyle samo poproszono o 3 zabezpieczenia kredytu. Ponad 20% firm zarówno z sek- 10 Wskaźnik kapitałów własnych jako udział kapitałów własnych w sumie bilansowej.

5 Bank i Kredyt czerwiec 2007 Rynki i Instytucje Makroekonomia Finansowe 51 Wykres 2. Rodzaje zabezpieczeń stosowanych przez banki w długoterminowych umowach kredytowych wśród przedsiębiorstw, które w 2005 r. korzystały z kredytu bankowego ,3 60,0 59,9 62,9 50, ,5 13,2 12,5 12,8 9,5 10,4 37,5 35,5 37,0 5,9 1,3 0 przedsiębiorstwbiorstwbiorstwbiorstwbiorstwbiorstwbiorstwa 27,6 16,0 Weksel Hipoteka Poręczenie spółki matki Poręczenie innego podmiotu Gwarancja bankowa Zastaw rejestrowy Przeniesienie własności na zabezpieczenie Kaucja pieniężna/ blokada Inne tora, jak i dużych twierdziło, że aby pozyskać kredyt bankowy, wystarczyło mieć jedno zabezpieczenie. Z kolei długoterminowe kredyty bankowe wśród dużych przedsiębiorstw najczęściej zabezpieczane były trzema formami zabezpieczeń, a wśród podmiotów sektora dwiema. Zasadniczo wśród polskich przedsiębiorstw dominującą formą zabezpieczenia kredytu bankowego (zarówno krótko-, jak i długoterminowego) jest hipoteka, weksel in blanco, zastaw rejestrowy oraz przeniesienie własności (rzeczy ruchomych lub papierów własnościowych). Banki z powodzeniem wykorzystują te formy zabezpieczeń w celu zagwarantowania sobie ewentualnego zwrotu zaangażowanych środków. Relatywnie rzadko wykorzystywane są poręczenia. Interesujące jest bardzo niskie wykorzystanie kaucji pieniężnych lub blokad rachunków bankowych w celu zabezpieczenia spłaty kredytu. Wynik ten jest zaskakujący, gdyż w ostatnio przeprowadzonych badaniach 11 ponad 40% ankietowanych przedsiębiorstw stwierdziło, że dysponuje środkami pieniężnymi przewyższającymi bieżące potrzeby firmy. Można się zatem spodziewać wyższego wykorzystania tego typu zabezpieczenia. 11 Badanie monitoringowe NBP Wstępna informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w I kwartale 2007 roku. Wykres 3. Rodzaje zabezpieczeń stosowanych przez banki w krótkoterminowych umowach kredytowych wśród przedsiębiorstw, które w 2005 r. korzystały z kredytu bankowego ,6 74,3 55,9 59,6 16,8 17,4 11,9 12,8 9,8 11,0 49,8 44,0 43,1 41,7 11,1 9,9 przedsiębiorstwbiorstwbiorstwbiorstwbiorstwbiorstwbiorstwa 34,9 18,6 Weksel Hipoteka Poręczenie spółki matki Poręczenie innego podmiotu Gwarancja bankowa Zastaw rejestrowy Przeniesienie własności na zabezpieczenie Kaucja pieniężna/ blokada Inne

6 52 Macroeconomics Financial Markets and Institution Bank i Kredyt czerwiec 2007 Tabela 1. Racjonowanie kredytu ze względu na branże kredytobiorcy Odmowa kredytowania mogła mieć związek z branżą kredytobiorcy Odmowa kredytowania nie miała związku z branżą kredytobiorcy Trudno powiedzieć ,0 18,3 25,7 41,7 25,0 33,3 52,8 20,2 27,0 35,7 28,6 35,7 44,3 21,4 34,3 32,0 40,0 28, ,3 57,1 28,6 26,1 26,1 47,8 Wykres 4. Wpływ trudności finansowych firmy w przeszłości na dostępność kredytu bankowego w 2005 r Sytuacja z przeszłości wpływa na obecny dostęp do kredytu Sytuacja z przeszłości nie ma obecnie wpływu na dostępność kredytu Wpływ widoczny jest w trudniejszym dostępie do kredytu Wpływ widoczny jest w ogólnie gorszych warunkach kredytowania Zdaniem ponad 50% przedsiębiorstw sektora (i około 45% dużych firm) problemy z wywiązywaniem się z postanowień umów kredytowych w przeszłości miały wpływ na możliwość pozyskania kredytu w latach późniejszych. zdecydowanie częściej twierdzą, że utrudnia to uzyskanie kredytu (firmy częściej spotykają się z odmową). Wśród małych i średnich przedsiębiorstw wcześniejsze problemy ze spłatą kredytu wiążą się z koniecznością ponoszenia wyższego oprocentowania, dostarczenia wyższych zabezpieczeń kredytu; rzadziej jest to odmowa udzielenia kredytu ze strony banku. Przedsiębiorstwa, które w ostatnich dwóch latach borykały się z trudnościami finansowymi, spotykały się z różnymi reakcjami ze strony banków bardzo rzadko banki nie podejmowały żadnych kroków w razie pojawienia się trudności finansowych w firmach. Wynikało to prawdopodobnie z kontynuowania prawidłowej obsługi zobowiązań kredytowych przez przedsiębiorstwo i uznania przez banki, że nie ma zagrożenia prawidłowej dalszej współpracy. Relatywnie rzadko instytucje finansowe decydowały się na restrukturyzację zadłużenia w celu Wykres 5. Działania banków w sytuacji trudności firmy w 2005 r. Dalsze kredytowanie, ale żądanie dodatkowego zabezbieczenia Dalsze kredytowanie uzależniono od dostarczenia dodatkowych informacji Dalsze kredytowanie i wydłużenie okresu spłaty Dalsze kredytowanie i udostępnienie dodatkowch środków % Przystąpiono do restrukturyzacji zadłużenia Dalsze kredytowanie, ale zmniejszenie dostępnej kwoty kredytu Brak reakcji banku

7 Bank i Kredyt czerwiec 2007 Rynki i Instytucje Makroekonomia Finansowe 53 Wykres 6. Skłonność przedsiębiorstw do akceptacji wyższego oprocentowania w celu pozyskania kredytu w 2005 r. 43,4 53,4 45,7 34,5 12,1 10, Brak zgody na wzrost oprocentowania Skłonność do akceptacji wyższego oprocentowania Brak zdania jak najszybszego odzyskania środków i wycofania się z finansowania danego podmiotu. O takim zachowaniu banków poinformowało niecałe 15% przedsiębiorstw sektora i niecałe 10% dużych firm. Wobec dużych firm banki najczęściej decydowały się na dalsze kredytowanie pod warunkiem dostarczenia dodatkowych zabezpieczeń spłaty kredytu lub dodatkowych informacji o przedsiębiorstwie w celu lepszego monitorowania jego sytuacji (ponad 50% dużych firm). W stosunku do małych i średnich przedsiębiorstw banki najczęściej uzależniały dalsze kredytowanie od dostarczenia dodatkowych informacji o firmie w celu poprawy monitorowania (ponad 20% firm) oraz decydowały się na zwiększenie dotychczasowej kwoty kredytu w celu zażegnania trudności finansowych (ponad 16% przedsiębiorstw). W obu grupach w niemal 15% przypadków banki wydłużały okres kredytowania, zmniejszając bieżące obciążenia firmy. Stanowisko banków względem przedsiębiorstw borykających się z trudnościami finansowymi w okresie współpracy służyło poprawie sytuacji firmy, przy jednoczesnym dbaniu o interesy banku. Przedsiębiorstwa z sektora rzadziej były skłonne zaakceptować wyższe oprocentowanie niż duże firmy (odpowiednio niecałe 35% i ponad 45%). Może to wynikać, po pierwsze, z niższej opłacalności inwestycji, w które angażują się te firmy. Po drugie małe i średnie porównują ewentualną podwyżkę oprocentowania z obecnym. Z reguły jest ono wyższe dla zarówno w przypadku kredytów długoterminowych, jak i krótkoterminowych 12. Z roku na rok wśród badanych przedsiębiorstw zmniejsza się odsetek podmiotów wiążących odmowę kredytowania z branżą, w której działają. Jeszcze w 2002 r. ponad połowa dużych przedsiębiorstw i ponad 40% wiązało negatywne rozpatrzenie wniosku kredytowego przez bank z rodzajem prowadzonej działalności. W 2005 r. o racjonowaniu kredytu przez banki przekonane było zaledwie co czwarte duże przed- 12 Porównanie wysokości oprocentowania kredytów długoterminowych i krótkoterminowych z punktu widzenia wielkości podmiotu przedstawiono w kwartalnym opracowaniu NBP np. Wstępna informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w I kwartale 2007 roku. Tabela 2. Odsetek przedsiębiorstw w badanej próbie przedsiębiorstw, którym odmówiono przyznania kredytu w wybranych latach w okresie Odmowne rozpatrzenie wniosku kredytowego 9,6 8,4 7,8 10,6 12,8 33,9 26,0 21,1 12,6 Tabela 3. Odrzucanie wniosków kredytowych przez bank prowadzący lub inny bank obsługujący przedsiębiorstwo w 2005 r. Odmowne rozpatrzenie wniosku Pozytywne rozpatrzenie wniosku 6,6 93,4 W banku wiodącym 12,5 87,5 W każdym banku, w którym się ubiegał o kredyt 10,2 89,8 17,5 82,5

8 54 Macroeconomics Financial Markets and Institution Bank i Kredyt czerwiec 2007 siębiorstwo (por. tabela 1). Znacznie wolniej zmniejsza się odsetek przedsiębiorstw z sektora przekonanych o wpływie branży na możliwość nieuzyskania kredytu bankowego Przyczyny odrzucania wniosków kredytowych Badanie Komisji Europejskiej dotyczące dostępności kredytu dla sektora w wybranych krajach europejskich wykazało, że, jeśli ubiegały się o dodatkowe finansowanie w banku dotychczas je obsługującym, to najczęściej je uzyskiwały (European Commission, 2003). Tylko w przypadku około 13% podmiotów wnioski były odrzucane. Głównymi powodami odmowy udzielenia kredytów były: niedostateczne zabezpieczenia kredytu, zbyt słabe wyniki gospodarcze podmiotu, niewystarczająca informacja, jaką przedsiębiorstwo dostarczyło do banku. W Polsce przeprowadzone przez NBP badania ankietowe było szersze niż badanie Komisji Europejskiej. Badania te pozwoliły nie tylko określić dostępność kredytu dla przedsiębiorstw, ale również porównać i określić różnice dostępności kredytu w zależności od wielkości przedsiębiorstw. Z badań ankietowych NBP wynika, że w latach zmieniał się odsetek przedsiębiorstw, którym odmawiano przyznania kredytu bankowego (por. tabela 2), przy czym w latach mogło to być skutkiem m.in. wysokiego udziału należności zagrożonych w sumie kredytów dla przedsiębiorstw i większej ostrożności banków przy rozpatrywaniu kolejnych wniosków kredytowych 13. Analiza wyników ankiet pozwala stwierdzić, że utrzymują się różnice między mi ma- 13 Udział kredytów o obniżonej wartości jest wynikiem pogorszenia koniunktury, gorszych wyników finansowych firm i większej liczby upadłości. Powoduje to, że banki ostrożniej udzielają nowych kredytów bankowych. łymi i średnimi a dużymi pod względem liczby odmów przyznania kredytu. Podmioty z sektora częściej spotykają się z odmową przyznania kredytu przez bank. Rzadziej odmawiają udzielenia kredytu banki wiodące (homebank) niż inne instytucje bankowe. Zależność ta utrzymuje się zarówno w stosunku do dużych przedsiębiorstw, jak i podmiotów sektora (por. tabela 3). Większa skłonność banków wiodących do przyznawania kredytów wynika z ich lepszej pozycji względem innych banków; lepszej znajomości, większego zasobu informacji, którymi dysponują, podejmując decyzje o zwiększeniu zaangażowania w danej firmie. Od kilku lat zdaniem zarówno, jak i dużych przedsiębiorstw najczęstszą przyczyną odrzucenia wniosku kredytowego przez bank jest niska niewystarczająca płynność. W badaniu przeprowadzonym w 2006 r. taką opinię wyraziło ponad 36% podmiotów z sektora i około 53% dużych firm. Ponad 20% przedsiębiorstw uważało z kolei, że niska rentowność jest dla banków podstawą nieudzielenia kredytu. Co interesujące, relatywnie niewielka grupa badanych firm twierdziła, że brak odpowiednich zabezpieczeń może być powodem nieuzyskania kredytu (por. wykres 7). Jest to wynik odmienny od tego, jaki uzyskano podczas badania przeprowadzonego w krajach UE-15, gdzie wykazano, że to właśnie brak dostatecznych zabezpieczeń jest zasadniczym powodem nieuzyskiwania kredytów bankowych. Należy zauważyć, że poziom zadłużenia polskich przedsiębiorstw jest na tyle niski, że brak kolejnych umów kredytowych może nie wynikać z braku zabezpieczenia Liczba banków obsługujących przedsiębiorstwo Interesujące badanie dotyczące liczby banków obsługujących sektor pt. SMEs and accountants: an international study of SMEs banking relationships przeprowadził Berry (2006). Wyniki tego badania wyka- Wykres 7. Przyczyny odrzucania wniosków kredytowych przez banki w 2005 r % Niska rentowność Niska płynność Niewystarczjące zabezpieczenia Brak biznesplanu Słabe perspektywy zbytu Niska ocena kadry zarządzającej Inna przyczyna

9 Bank i Kredyt czerwiec 2007 Rynki i Instytucje Makroekonomia Finansowe 55 Wykres 8. Liczba banków obsługujących przedsiębiorstwo z sektora porównanie międzynarodowe Przedsiębiorstwa % Liczba banków Źródło: Berry (2006, s. 16) oraz ankieta NBP. Polska UK Niemcy Hiszpania HongKong USA 4 i więcej zały, że w większości krajów im większe przedsiębiorstwo, tym częściej korzysta z wielu usług bankowych, począwszy od obsługi rachunków bankowych, a skończywszy na wykorzystywaniu kredytów bankowych. Badanie to wykazało ponadto, że najczęściej z usług jednego banku korzystają z sektora w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Może to wynikać z faktu, że są to systemy finansowe zorientowane rynkowo i znacznie częściej finansują się na rynku kapitałowym. Bank jest wówczas instytucją świadczącą typowe usługi pośredniczące (np. rozliczenia). Najczęściej współpracę z co najmniej czterema bankami utrzymują firmy hiszpańskie (por. Berry 2006). Na podstawie ankiety NBP z 2006 r. stwierdzono, że w Polsce duże zdecydowanie intensywniej współpracują z bankami niż podmioty sektora. Niemniej jednak wszystkie małe i średnie mają co najmniej jeden rachunek bankowy (obowiązek posiadania konta w momencie rozpoczęcia działalności obowiązek przekazywania składek ZUS przelewem bankowym) 14. Najwięcej, bo ponad 35% tej klasy przedsiębiorstw, ma co najmniej 2 rachunki, z których można dokonywać płatności bezgotówkowych. Jednocześnie około 40% przedsiębiorstw korzystających z kredytów bankowych twierdzi, że współpracuje z wieloma bankami. Około 50% przedsiębiorstw z sektora ma rachunki w dwóch bankach, a niecałe 10% deklaruje, że korzysta z usług czterech banków i więcej (por. wykres 10). zdecydowanie częściej korzystają z produktów większej liczby banków (ponad 36% tej klasy). Potwierdza to tezę Bergera i Udella (1995) oraz Petersena i Rajana (1994), że liczba banków współpracujących z przedsiębiorstwem jest funkcją wielkości podmiotu. Analiza okresu współpracy z bankiem pozwala stwierdzić, że im starszy podmiot, tym częściej utrzymuje długą współpracę z jednym bankiem. W badanej próbie widoczny jest wyższy odsetek dużych przedsiębiorstw (około 40% klasy), których współpraca z jednym bankiem trwa co najmniej 10 lat; niewiele mniejsza jest grupa podmiotów deklarujących współpracę z bankiem trwającą od 5 do 10 lat (por. wykres 11). Wśród przedsiębiorstw z sektora około 38% współpracuje z jednym bankiem od 5 do 10 lat, a około 31% od 2 do 5 lat Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887). 15 W badanej próbie z 2005 r. młode stanowią około 50% sektora i niecałe 30% dużych przedsiębiorstw. Wykres 9. Liczba banków obsługujących przedsiębiorstwo, liczba posiadanych rachunków bankowych w 2005 r. % % Korzystanie z usług wielu banków Jeden rachunek Trzy rachunki Korzystanie z usług jednego banku Dwa rachunki Cztery rachunki i więcej

10 56 Macroeconomics Financial Markets and Institution Bank i Kredyt czerwiec 2007 Wykres 10. Liczba banków obsługujących rachunki bezgotówkowe przedsiębiorstw w 2005 r. w podziale na : duże i z sektora oraz firmy młode i dojrzałe 14,4 49,7 26,9 9,0 Młode 10,9 40,1 27,7 21,3 6,4 28,8 28,2 36,6 Dojrzałe 7,6 32,6 27,2 32,6 % % Jeden bank Dwa banki Trzy banki Cztery banki i więcej Jeden bank Dwa banki Trzy banki Cztery banki i więcej Uwaga: podziału na młode i dojrzałe dokonano na podstawie pracy Petersena i Rajana (1995), w której przedsiębiorstwo młode zostało zdefiniowane jako przedsiębiorstwo liczące mniej niż dziesięć lat. Wykres 11. Długość współpracy z bankiem w 2005 r. w podziale na : duże i z sektora oraz ze wzglądu na wiek firmy do 5 lat od 5 do 10 lat od 10 do 20 lat do 2 lat od 2 do 5 od 5 do 10 powyżej 10 lat % od 20 do 50 lat ponad 50 lat % do 2 lat od 2 do 5 od 5 do 10 powyżej 10 lat 2.5. Przyczyny korzystania z usług wielu banków Dla przedsiębiorstw z sektora głównym powodem współpracy z większą liczbą banków (multiple relationship) była możliwość uzyskania lepszych warunków kredytowania oraz łatwiejsze renegocjowanie dotychczasowych umów kredytowych. Potwierdza się zatem formułowana w literaturze teza, że banki chętniej finansują, które już współpracują z innymi bankami. W przypadku około 10% bank odmówił dalszego kredytowania, zmuszając przedsiębiorstwo do poszukiwania innego źródła kapitału obcego. podmioty rzadziej zmieniają bank z powodu otrzymania lepszych warunków w innym banku. Częściej natomiast odnoszą korzyści w wyniku renegocjowania warunków dotychczasowych umów, jeśli korzystają z usług wielu banków. Niecałe 20% dużych przedsiębiorstw musiało korzystać z usług więcej niż jednego banku, ponieważ ich potrzeby kredytowe były zbyt duże, aby mogły być zaspokojone przez jeden bank. Przepisy Prawa bankowego ograniczają możliwości kredytowania dużych przedsięwzięć przekraczających limit koncentracji wierzytelności 16. Rozwiązaniem w takiej sytuacji jest korzystanie z usług wielu banków, co ogranicza ryzyko pojedynczego banku i gwarantuje przedsiębiorstwu dostęp do odpowiedniej ilości kapitału. Zarówno wśród przedsiębiorstw dużych, jak i istnieje pewna grupa pod- 16 Dz.U. z 29 sierpnia 1997 r., nr 140, poz. 939 z późn. zm.

11 Bank i Kredyt czerwiec 2007 Rynki i Instytucje Makroekonomia Finansowe 57 Wykres 12 Przyczyny korzystania z usług wielu banków w zależności od wielkości w 2005 r. Inny bank zaproponował lepsze warunki Korzystanie z wielu banków ułatwia renegocjacje dotychczasowych umów Potrzeby kredytowe były większe niż możliwości banku Dotychczas kredytujący bank odmówił dalszego kredytowania Inne (w tym ponad 2/3 dywersyfikacja źródeł kapitału) % Mniejsze kredyty są łatwiej dostępne Wykres 13. Relacje z bankiem dominująca forma obsługi przedsiębiorstw (w%) miotów, która współpracuje z wieloma bankami w celu dywersyfikacji źródeł kapitału. W obu klasach współpraca przedsiębiorstw z bankami opiera się głównie na kontaktach przedsiębiorstw z jednym doradcą klienta (pracownik banku odpowiedzialny za utrzymywanie kontaktu z firmą). W ten sposób z bankami współpracuje ponad 78% dużych przedsiębiorstw i około 60% z sektora. Można zatem przypuszczać, że w stosunku do tej części przedsiębiorstw współpraca ma charakter relacyjny. Znajomość firmy przez pracownika i utrzymywanie bliskich kontaktów wspomagają ocenę firmy i mogą ułatwiać uzyskanie przez przedsiębiorstwo kredytu. Niewielka grupa przedsiębiorstw w obu klasach twierdzi, że podejście banku do ich spraw jest zindywidualizowane, ale zmieniają się osoby prowadzące sprawy w banku. Około 30% przedsiębiorstw z sektora uważa, że kontakt z bankiem i negocjowanie warunków współpracy są właściwie niemożliwe, ponieważ rola pracowników znających firmę jest minimalna, natomiast w ocenie dominują procedury formalne (por. wykres 13). Analizując dane dotyczące dostępności kredytu dla polskich przedsiębiorstw i ich współpracy z bankami, można stwierdzić, że występują tu wszelkie światowe tendencje. podmioty częściej niż małe i średnie firmy korzystają z usług większej liczby banków, co można wyjaśniać relatywnie większym zapotrzebowaniem na specjalistyczne produkty bankowe. Sektor wciąż jeszcze boryka się z mniejszą dostępnością kredytu i gorszymi warunkami kredytowania swojej działalności, częściej wiąże nieuzyskanie kredytu z branżą, w której działa. Należy jednak zauważyć, że niezależnie od wielkości brak wystarczającej płynności i niska rentowność pozostają głównymi przyczynami odrzucania wniosków kredytowych przez banki. Zachodzi również zależność, że im lepszy kontakt z bankiem, tym rzadziej firmy (zarówno duże, jak i mniejsze) spotykają się z odmową finansowania. Dominują procedury formalne Rola pracowników jest istotna, ale nie są to stale ci sami pracownicy Rola opiekunów firmy jest istotna Inne Źródło: ankieta NBP (badanie z 2004 r.). 3. Dostępność kredytu dla przedsiębiorstw - wyniki modeli binarnych Analiza wyników badań ankietowych przeprowadzona w drugim rozdziale pozwoliła na postawienie następujących hipotez badawczych. Po pierwsze, sektor ma mniejszy dostęp do kredytu i gorsze warunki kredytowania niż duże. Po drugie, duże podmioty częściej niż małe i średnie firmy korzystają z większej liczby banków. Po trzecie, niezależnie od wielkości

12 58 Macroeconomics Financial Markets and Institution Bank i Kredyt czerwiec 2007 i wieku brak wystarczającej płynności i niska rentowność pozostają głównymi przyczynami odrzucania wniosków kredytowych przez banki. W celu weryfikacji wniosków i hipotez sformułowanych na podstawie analizy wyników badań ankietowych, dotyczących zarówno czynników decydujących o odmowie udzielenia kredytu (bank lending relationship), jak również o korzystaniu firmy z usług kilku banków (multiple relationship), przeprowadzono badanie ilościowe z wykorzystaniem modeli binarnych na danych z ankiet NBP i danych punktowych ze statystyki bankowej. W pierwszej kolejności zaprezentowano wyniki badania panelowego 17. Jego celem było wyodrębnienie istotnych czynników wpływających na odrzucenie wniosków kredytowych, zarówno po stronie firm ubiegających się o kredyt, jak również po stronie kredytujących banków. Następnie przedstawiono wyniki dwóch badań przekrojowych 18 : pierwsze badanie dotyczy przyczyn odrzucenia wniosku kredytowego przez bank wiodący, drugie dotyczy relacji firm z wieloma bankami Przyczyny odmowy kredytowania przedsiębiorstw przez banki - wyniki panelowego modelu logitowego Opis badania Aby zbadać determinanty odmowy udzielenia kredytu przedsiębiorstwu, przeprowadzono badanie panelowe, wykorzystując probabilistyczny model typu logit. Badanie pozwoliło na identyfikację czynników istotnie wpływających na odmowę kredytu, leżących zarówno po stronie (poprzez zbadanie zmiennych określających cechy przedsiębiorstw (firm controls variables)), jak i po stronie banków (poprzez przetestowanie istotności zmiennych charakteryzujących sytuację w sektorze bankowym (bank controls variables)). Modele probabilistyczne stosuje się wtedy, gdy zmienna objaśniana ma charakter jakościowy. W szczególności modele typu logit są wykorzystywane w takim przypadku, gdy zmienna objaśniana jest dychotomiczna, tzn. przyjmuje dwie wartości: 1 lub 0. W niniejszym badaniu za zmienną objaśnianą przyjęto dychotomiczną zmienną określającą zdarzenie polegające na odmowie udzielenia kredytu przedsiębiorstwu i przez bank w okresie t. Dla każdego i w okresie t w analizowanym panelu danych zmienna objaśniana (OD) przyjmuje wartość 1, kiedy przedsiębiorstwo spotkało się z odmową udzielenia kredytu w ciągu 12 miesięcy z prawdopodobieństwem p i. Zmienna objaśniana 17 Badania panelowe dostarczają więcej informacji o danym zjawisku niż badanie przekrojowe, ponieważ umożliwiają weryfikację sekwencyjnych informacji o konkretnych jednostkach dla wielu okresów. 18 Dane dotyczące przyczyn odrzucenia wniosku kredytowego przez bank wiodący oraz relacji firm z wieloma bankami są dostępne w ankiecie NBP tylko dla jednego okresu (co umożliwia jedynie badanie przekrojowe). Badanie takie zostało przeprowadzone w 2006 r. (zob. rozdział 2.). przyjmuje natomiast wartość 0 w przypadku zajścia zdarzenia przeciwnego przedsiębiorstwo nie spotkało się z odmową udzielenia kredytu w przeciągu 12 miesięcy z prawdopodobieństwem 1 p i. Postać analityczną szacowanego modelu logitowego prezentuje równanie (1) 19. (1) gdzie: a i indywidualne efekty losowe, e it czysty wskaźnik losowy, firmcontrols zmienne charakteryzujące sektor przedsiębiorstw, bankcontrols zmienne charakteryzujące sektor bankowy Dane zastosowane w analizie panelowej Dane zastosowane w badaniu panelowym to indywidualne dane przedsiębiorstw z ankiet NBP oraz dane ze statystyki bankowej, obejmujące lata W szacowanym modelu jako zmienną objaśnianą przyjęto zmienną binarną (OD), określającą relację z bankami: OD = 1, gdy przedsiębiorstwo spotkało się z odmową kredytu w ciągu 12 miesięcy z prawdopodobieństwem p i, OD = 0 w przeciwnym przypadku. Jako zmienne objaśniające (firmcontrols) przyjęto: wskaźnik rentowności netto, szacowany jako iloraz wyniku netto do przychodów i-tego (rent), wskaźnik charakteryzujący sytuację finansową firmy, szacowany jako środki pieniężne do aktywów ogółem i-tego (pl) 21, wielkość firmy szacowaną, jako logarytm wielkości aktywów i-tego (lak), wiek, szacowany jako logarytm wieku i-tego (age), wielkość dźwigni finansowej, szacowanej jako iloraz sumy kredytów długoterminowych do krótkoterminowych do aktywów ogółem i-tego (levar), zmienne binarne określające formę własności i-tego : w1 = 1, gdy przedsiębiorstwo stanowi własność publiczną, w1 = 0 w przeciwnym przypadku, w2 = 1, gdy przedsiębiorstwo stanowi własność prywatną polską, w1 = 0 w przeciwnym przypadku, w3 = 1, gdy przedsiębiorstwo stanowi własność zagraniczną, w1 = 0 w przeciwnym przypadku, 19 Bardziej szczegółowy opis modelu logit znajduje się w załączniku Por: Degryse et al. (2005, s. 20). 21 Należy zauważyć, że wskaźnik ten skonstruowano w celu przybliżenia płynności firmy ze względu na brak w ankiecie NBP danych dotyczących zobowiązań.

13 Bank i Kredyt czerwiec 2007 Rynki i Instytucje Makroekonomia Finansowe 59 Tabela 4. Wyniki estymacji modelu panelowego w podziale na: i duże Reg. 1 Reg. 2 Reg. 1 Reg. 2 współczynnik p> z współczynnik p> z współczynnik p> z współczynnik p> z lakt -0,043 0,801-0,043 0,801-0,285 0,005-0,285 0,005 age -0,017 0,957-0,017 0,957-0,051 0,727-0,051 0,727 Rent -0,017 0,056-0,017 0,056-0,023 0,010-0,023 0,010 pl -0,084 0,006-0,084 0,006-0,159 0,000-0,149 0,000 ROA -0,031 0, ,068 0, HHI -0,027 0, ,095 0, NIM - - 0,001 0, ,081 0,002 NPL ,004 0, ,001 0,000 levar -0,004 0,400-0,004 0,400-0,001 0,899-0,001 0,899 W1-23,4 0,936-23,3 0,999 0,911 0,009 0,911 0,002 W3-0,907 0,148-0,907 0,179-0,532 0,178-0,532 0,178 stała 25,7 0,562 7,23 0,569-79,92 0,001-26,22 0,002 Liczba obserwacji Liczba grup Uwaga: zmienna istotna, przy poziomie istotności 1%, zmienna istotna, przy poziomie istotności 5%, zmienna istotna, przy poziomie istotności 10%. Źródło: obliczenia własne za pomocą programu STATA 9. zmienne ze statystyki bankowej (bankcontrols) jako miary charakteryzujące sytuację w sektorze bankowym: zwrot z aktywów sektora dla bankowego w okresie t (ROA) 22, 22 Szacowany jako wynik netto do aktywów sektora bankowego w danym roku. wskaźnik złych kredytów (nonperforming loans) w okresie t (NPL) 23, koncentracja aktywów sektora bankowego w okresie t (HHI) 24, 23 Szacowany jako udział należności zagrożonych w aktywach. 24 HHI jest definiowany jako suma kwadratów udziałów w rynku poszczególnych banków komercyjnych odpowiednio w aktywach w danym roku. Tabela 5. Wyniki estymacji modelu panelowego w podziale na: młode i dojrzałe młode dojrzałe Reg. 1 Reg. 2 Reg. 1 Reg. 2 współczynnik p> z współczynnik p> z współczynnik p> z współczynnik p> z lakt -0,016 0,881-0,016 0,881-0,263 0,013-0,246 0,013 age -0,168 0,542-0,168 0,542-0,103 0,600-0,003 0,986 rent -0,047 0,001-0,047 0,001-0,016 0,006-0,015 0,007 pl -0,089 0,001-0,089 0,001-0,159 0,000-0,138 0,000 ROA 0,026 0, ,045 0, HHI 0,041 0, ,066 0, NIM - - 0,004 0, ,056 0,038 NPL - - 0,001 0, ,001 0,000 levar 0,001 0,823 0,001 0,823-0,01 0,291-0,01 0,291 W1-0,765 0,263-0,765 0,263 0,841 0,041 0,841 0,041 W3 0,914 0,044-0,914 0,044-0,255 0,544-0,255 0,544 stała -43,97 0,235-15,4 0,226-55,26 0,023-18,1 0,035 Liczba obserwacji Liczba grup Uwaga: zmienna istotna, przy poziomie istotności 1%, zmienna istotna, przy poziomie istotności 5%, zmienna istotna, przy poziomie istotności 10%. Źródło: obliczenia własne za pomocą programu STATA 9.

14 60 Macroeconomics Financial Markets and Institution Bank i Kredyt czerwiec 2007 wskaźnik marży odsetkowej sektora bankowego w okresie t (NIM) Wyniki modelu W celu zbadania zależności odmowy udzielenia kredytu od wielkości firmy, wieku firmy i od sytuacji w sektorze bankowym badanie panelowe zostało przeprowadzone na dwóch zbiorach zmiennych 26, w podziale na następujące grupy przedsiębiorstw: i duże 27 oraz dojrzałe i młode 28. Wyniki oszacowanego modelu panelowego typu logit na podstawie równania 1 wykazały, że w przypadku dużych przedsiębiorstw prawdopodobieństwo odmowy kredytowania maleje 29 dla następujących czynników określających sytuację ubiegającego się o kredyt (firmcontrols): wraz ze wzrostem (lakt), poprawą rentowności (rent) oraz poprawą płynności (pl). Ponadto prawdopodobieństwo odmowy udzielenia kredytu przez bank jest większe dla państwowego niż prywatnego polskiego 30. Wyniki badania dotyczące sytuacji w sektorze bankowym (bankscontrols) wykazały, że prawdopodobieństwo odmowy kredytowania przez bank rośnie wraz ze spadkiem konkurencji w sektorze bankowym (zarówno mierzonej wskaźnikiem koncentracji HHI (w regresji 1), jak również wskaźnikiem marży odsetkowej NIM (w regresji 2)). Dodatnio na zmienną OD wpływały: poprawa rentowności w sektorze bankowym mierzonej wskaźnikiem rentowności ROA (w regresji 1) oraz wzrost należności zagrożonych w aktywach NPL (w regresji 2) 31. Zmienne określające wiek (age) oraz poziom zadłużenia (levar) okazały się nieistotne dla odmowy udzielenia kredytu dużym przedsiębiorstwom. Wyniki oszacowanego modelu wykazały, że dla przedsiębiorstw z grupy prawdopodobieństwo odmowy kre- dytowania maleje wraz z poprawą ich rentowności oraz płynności 32. Pozostałe estymowane zmienne okazały się nieistotne dla odmowy kredytowania w tej grupie (por. tabela 5). Wyniki analizy panelowej dla przedsiębiorstw dojrzałych okazały się zbliżone do wyników otrzymanych dla przedsiębiorstw dużych. Również wyniki dla przedsiębiorstw młodych są podobne do wyników otrzymanych dla przedsiębiorstw z grupy (por. tabela 2). W grupie przedsiębiorstw dojrzałych, tak jak w grupie dużych przedsiębiorstw, o odmowie kredytowania decydują głównie: wielkość (lakt), słaba rentowność (rent) oraz słaba sytuacja finansowa (pl) 33. Otrzymane wyniki badania panelowego dla polskich przedsiębiorstw są zgodne literaturą dotyczącą tego obszaru badawczego. Karceski et al. (2000) oraz Degryse et al. (2005) na podstawie swoich badań wykazali, że oprócz wielkości firmy ważnym czynnikiem wpływającym na relacje z bankami jest rentowność. Wyniki przeprowadzonych przez nich badań wykazały, że małe firmy mają mniej stabilne relacje z bankami niż duże oraz że spadek rentowności firmy zwiększa prawdopodobieństwo odmowy kredytu przez bank. Wyniki analizy panelowej wykazały również, że istotnym czynnikiem wpływającym na relacje firm z bankami (bank lending relationships) jest sytuacja w sektorze bankowym. Otrzymane wyniki są zgodne z literaturą dotyczącą tego zjawiska w gospodarkach dojrzałych. Petersen i Rajan (1995) oraz Boot i Thakor (2000) wykazali, że lepsza sytuacja w sektorze bankowym oraz mniejsza konkurencja między bankami wpływały na zwiększenie prawdopodobieństwa odmowy kredytowania przez banki. Ważnym czynnikiem wpływającym na odmowę kredytu jest również udział należności zagrożonych w aktywach (por. Degryse et al. 2005) Czynniki determinujące odmowę kredytu przez bank wiodący - wyniki modelu przekrojowego logit 25 Wskaźnik marży odsetkowej netto jest szacowany jako iloraz dochodów odsetkowych netto i przeciętnego stanu aktywów sektora bankowego w danym roku. 26 W regresji 1 jako zmienne charakteryzujące sytuację w sektorze bankowych zastosowano HHI i ROA; w regresji 2 zastosowano NIM i NPL (w celu uniknięcia współliniowości). 27 Przedsiębiorstwa duże to zatrudniające powyżej 249 pracowników; to zatrudniające poniżej 249 pracowników (zob. przypis 8). W badanym panelu danych 20% stanowią z grupy ; 80% to duże. 28 Podziału dokonano zgodnie z pracą Petersen i Rajan (1995, s. 432), w której przedsiębiorstwo młode zostało zdefiniowane jako przedsiębiorstwo liczące mniej niż dziesięć lat (por. rozdz. 2.4). W badanym panelu danych obejmujących lata młode stanowią 32%, a dojrzałe 68%. Przedsiębiorstwa poniżej 5 lat stanowią 10% próby, natomiast poniżej 3 lat 5%. 29 Ujemna wartość estymowanego współczynnika. 30 Dodatnia wartość estymowanego współczynnika w1. 31 Należy zauważyć, że przyczyny dodatniej zależności są inne niż w przypadku wskaźnika ROA, ponieważ wzrost należności zagrożonych w aktywach (określający osłabienie sytuacji w sektorze bankowym) wpływa również na odmowę udzielenia przedsiębiorstwu kredytu ze względu na możliwość jego niespłacenia. W celu stwierdzenia, jakie czynniki decydują o odmowie kredytu przedsiębiorstwu przez bank wiodący, przeprowadzono badanie przekrojowe, wykorzystując dane z ankiety NBP. Jako zmienną objaśnianą przyjęto zmienną binarną (ODW), która ma wartość 1, gdy przedsiębiorstwo spotkało się z odmową kredytu od banku wiodącego w ciągu 12 miesięcy z prawdopodobieństwem p i. Zmienna objaśniana przyjmuje wartość 0, gdy zaszło zdarzenie przeciwne: przedsiębiorstwo nie spotkało się z odmową kredytu od banku wiodącego w ciągu 12 miesięcy z prawdopodobieństwem 1 p i. Postać analityczną modelu logitowego przyjętego w badaniu prezentuje równanie Ujemna wartość estymowanego współczynnika przy zmiennej (rent) oraz (pl). 33 Korelacja między zmiennymi w modelu znajduje się w tabeli 2 w załączniku 2.

15 Bank i Kredyt czerwiec 2007 Rynki i Instytucje Makroekonomia Finansowe Relacje przedsiębiorstw z wieloma bankami - wyniki modelu (2) przekrojowego logit gdzie: e it czysty wskaźnik losowy, firmcontrols zmienne charakteryzujące sektor przedsiębiorstw 34. Wyniki analizy panelowej wykazały, że prawdopodobieństwo odmowy udzielenia przedsiębiorstwu kredytu przez bank wiodący w ciągu 12 miesięcy maleje wraz ze wzrostem (lakt), poprawą rentowności (rent) oraz poprawą sytuacji finansowej (pl). Prawdopodobieństwo odmowy kredytowania państwowego przez bank wiodący jest większe niż prywatnego polskiego 35. Zmienne określające dźwignię finansową (levar) oraz wiek firmy (age) okazały się nieistotne dla zdarzenia polegającego odmowie przyznania kredytu przez bank wiodący. Wyniki estymacji modelu przekrojowego prezentuje tabela Wyniki badania przekrojowego dotyczące odmowy kredytowania przez bank wiodący potwierdziły wcześniejsze wnioski z analizy ankiet NBP 37. Na podstawie wyników badania panelowego można stwierdzić, że główną przyczyną odmowy są słaba sytuacja finansowa firmy (brak płynności) i niska rentowność. 34 W modelu jako zmienne objaśniające przyjęto takie zmienne dotyczące przedsiębiorstw, jak w modelu panelowym (por. dane zastosowane w analizie panelowej firmcontrols, podrozdział 3.1). 35 Dodatnia wartość estymowanego współczynnika przy zmiennej w1. 36 Korelacja między zmiennymi w modelu znajduje się w tabeli 3 w załączniku Por. podrozdział 2.5. W celu stwierdzenia istotności zmiennych determinujących kredytowanie w kilku bankach (multiple ralationships) przeprowadzono badanie przekrojowe również typu logit. Jako zmienną objaśnianą przyjęto zmienną binarną (MR), która ma wartość 1, kiedy zaszło zdarzenie oznaczające tzw. sukces: przedsiębiorstwo korzysta z usług więcej niż jednego banku z prawdopodobieństwem p i, oraz przyjmuje wartość 0, gdy zaszło zdarzenie przeciwne: przedsiębiorstwo nie korzysta z usług więcej niż jednego banku z z prawdopodobieństwem 1 p i. Postać analityczną modelu logitowego przyjętego w badaniu prezentuje równanie 3: (3) gdzie: e i czysty wskaźnik losowy, firmcontrols zmienne charakteryzujące sektor przedsiębiorstw 38. Wyniki analizy wykazały, że prawdopodobieństwo zdarzenia, polegającego na tym, że przedsiębiorstwo korzysta z usług więcej niż jednego banku, rośnie wraz ze wzrostem (lakt) oraz wzrostem zadłużenia (levar). Również pogarszanie sytuacji finansowej firmy istotnie wpływa na korzystanie z usług wielu banków (ujemna wartość współczynnika przy zmiennej pl). Prawdopodobieństwo, że przedsiębiorstwo zagraniczne korzysta z usług więcej niż jednego banku, jest mniejsze niż w przypadku prywatnego 38 W modelu jako zmienne objaśniające przyjęto takie zmienne dotyczące przedsiębiorstw, jak w badaniu odmowy udzielenia kredytu przez bank wiodący. Tabela 6. Wyniki estymacji modelu przekrojowego logit - dotyczące odmowy kredytów Tabela 7. Wyniki estymacji modelu przekrojowego logit - dotyczące relacji z wieloma bankami Odw Współczynnik p> z lakt -0,216 0,085 age -0,106 0,623 renn -0,039 0,029 pl -0,102 0,022 levar -0,008 0,443 W1 1,33 0,01 W3 0,012 0,986 stała 0,128 0,925 Liczba obserwacji 554 R 2 0,1353 Uwaga: zmienna istotna, przy poziomie istotności 1%, zmienna istotna, przy poziomie istotności 5%, zmienna istotna, przy poziomie istotności 10%. Źródło: obliczenia własne za pomocą programu STATA 9. mr Współczynnik p> z lakt 0,391 0,000 age 0,108 0,297 renn -0,004 0,261 pl -0,040 0,009 levar 0,020 0,001 W1-0,405 0,186 W3-1,135 0,000 stała -4,25 0,000 Liczba obserwacji 521 R 2 0,1446 Uwaga: zmienna istotna, przy poziomie istotności 1%, zmienna istotna, przy poziomie istotności 5%, zmienna istotna, przy poziomie istotności 10%.. Źródło: obliczenia własne za pomocą programu STATA 9.

16 62 Macroeconomics Financial Markets and Institution Bank i Kredyt czerwiec 2007 polskiego, o czym świadczy ujemna wartość estymowanego współczynnika dla zmiennej (w3). Wynik ten może oznaczać, że zagraniczne częściej budują sobie relacje z jednym bankiem niż prywatne polskie. Zmienne określające rentowność (rent) oraz wiek (age) okazały się nieistotne dla korzystania z usług więcej niż jednego banku. Wyniki estymacji modelu przekrojowego prezentuje tabela 7. Wyniki badania przekrojowego są potwierdzeniem wniosków zaprezentowanych we wcześniejszej części artykułu 39, dotyczących czynników wpływających na korzystanie przez firmę z usług większej liczby banków. W tym przypadku wielkość podmiotu jest jednym z ważniejszych atutów firmy, która zaciągnęła kredyty w więcej niż jednym banku. Zakończenie Dokonany w artykule przegląd czynników wpływających na dostępność kredytu bankowego dla przedsiębiorstw pozwala sformułować następujące wnioski: Przede wszystkim można stwierdzić, że w Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, większe trudności z pozyskaniem kredytu mają małe i średnie niż duże firmy. Należy przy tym zaznaczyć, że w ostatnich kilku latach w obu badanych grupach przedsiębiorstw zmniejszała się licza negatywnych rozpatrzeń wniosków kredytowych. Głównymi przyczynami odmowy udzielenia kredytu przedsiębiorstwom z obu grup są brak odpowiedniej płynności i niska rentowność. Wynik ten potwierdziły przeprowadzone badania ilościowe. Z badania panelowego i przekrojowego wynika, że wraz z pogorszeniem się sytuacji finansowej firmy oraz spadkiem rentowności zwiększało się prawdopodobieństwo od- 39 Por. podrozdział 2.5. mowy kredytowania zarówno przez bank wiodący, jak i inny bank. Wynik ten jest odmienny od wyników badań przedsiębiorstw w UE-15, gdzie wykazano, że zasadniczym powodem nieuzyskiwania kredytów bankowych jest brak dostatecznych zabezpieczeń (wydaje się, że w Polsce problem zabezpieczeń nie ma tak dużego znaczenia). Postępowanie banków względem przedsiębiorstw borykających się z trudnościami finansowymi w okresie współpracy służyło poprawie sytuacji firmy; jednocześnie banki chroniły swoje interesy. Wobec dużych firm banki najczęściej decydowały się na dalsze kredytowanie pod warunkiem dostarczenia dodatkowych zabezpieczeń spłaty kredytu lub dodatkowych informacji o przedsiębiorstwie w celu lepszego monitorowania jego sytuacji. W stosunku do małych i średnich przedsiębiorstw banki uzależniały dalsze kredytowanie od dostarczenia dodatkowej informacji o firmie, w celu poprawy procesu monitorowania, lub decydowały się na zwiększenie dotychczasowej kwoty kredytu w celu zażegnania trudności finansowych. Dla relacji firm z bankami (bank lending relationship) istotna jest sytuacja w sektorze bankowym. Wyniki analizy panelowej wykazały, zgodnie z literaturą dotyczącą tego obszaru badawczego, że lepsza sytuacja w sektorze bankowym oraz mniejsza konkurencja między bankami (polegająca na większej koncentracji aktywów i większym wskaźniku marży odsetkowej) wpływały na zwiększenie prawdopodobieństwa odmowy kredytowania przez bank. Wyniki analizy dotyczącej relacji przedsiębiorstw z wieloma bankami (multiple ralationships) wykazały, że duże podmioty częściej niż małe i średnie firmy korzystają z większej liczby banków. Hipotezę tę potwierdziły również wyniki badania logitowego, które wykazało, że prawdopodobieństwo korzystania przez przedsiębiorstwo z usług więcej niż jednego banku rośnie wraz ze wzrostem oraz wraz ze wzrostem zadłużenia.

17 Bank i Kredyt czerwiec 2007 Rynki i Instytucje Makroekonomia Finansowe 63 Bibliografia Agresti A. (2002), Categorical Data Analysis, Wiley-Interscience, John Wiley & Sons, INC., Publication, New Jersey. Baas T., Schrooten M. (2005), Relationship banking and SMEs. A theoretical analysis, Discussion Paper, Series A, No. 470, Hitotsubashi University Kunitachi, Tokyo. Berger A.N., Udell G.F. (1995), Universal banking and the future of small-business lending, Working Paper, No , The Wharton Financial Institution Center, University of Pennsylvania. Berger A.N., Udell G.F. (2002), Small business credit availability and relationship lending: The importance of bank organizational structure, Economic Journal, Vol. 112, No. 477, s. F32 F53. Berry A. (2006), Banks, SMEs and accountants: An international study of SMEs banking relationships, University of Brighton Business School, London. Boot A.W.A., Thakor A.V. (2000), Can relationship Banking Survive Competition?, Journal of Finance, Vol. 55, No. 2, s Ciecieląg J., Tomaszewski A. (2003), Ekonometryczna Analiza Danych Panelowych, Uniwersyet Warszawski, Wydział Nauk Ekonomicznych, Warszawa. Cole R.A. (1998), The importance of relationships to the availability of credit, Journal of Banking and Finance, Vol. 22, No. 6 8, s Degryse H., Masschelein N., Mitchell J. (2005), SMEs and bank lending relationships The Impact of Mergers, materiały z konferencji DIW Berlin, 3 4 czerwca 2005, Berlin. Detragiache E., Garella P., Guiso L. (2000), Multiple versus Single Banking Relationships: Theory and Evidence, Journal of Finance, Vol. 55, No. 3, s European Commission (2003), Observatory of European SMEs. SMEs and access to finance, Enterprise Publication, No. 2, Brussels. Greenbaum S.I., Kanatas G., Venezia I. (1989), Equilibrium loan pricing under the bank-client relationship, Journal of Banking and Finance, Vol. 13, No. 2, s Karceski J., Ongena S., Smith D. C. (2004), The Impact of Bank Consolidation on Commercial Borrower Welfare, Journal of Finance, Vol. 60, No. 4, s Keeton W.R. (1996), Do bank mergers reduce lending to businesses and farmers? New evidence from Tenth District states, Economic Review of Federal Reserve Bank of Kansas City, No. 81, s Kiss G., Nagy M., Vonnak B. (2006), Credit Growth in Central and Eastern Europe: Trend, Cycle or Boom?, Workshop on Consumption and Credit in Countries with Developing Credit Market, Florence. Neuberger D., Rathke S. (2006), Microenterprises and Multiple Bank Relationships: Evidence from a Survey Among Professional, materiał z konferencji International Conference on Financing of SMEs in Developed Countries, 4 5 kwietnia, University of Warwick. Peek J., Rosengreen E. (1998), The Evolution of Small Business Lending, New England Economic Review, Federal Reserve Bank of Boston. Petersen M.A., Rajan R.G. (1994), The Benefits of Lending Relationships: Evidence from Small Business Data, The Journal of Finance, Vol. 49, No. 1, s Petersen M. A., Rajan R. G. (1995), The Effect of Credit Competition on Lending Relationships, Quarterly Journal of Economics, Vol. 110, No. 2, s Sharpe, S.A. (1990), Asymmetric Information, Bank Lending, and Implicit Contracts: a Stylised Model of Customer Relationships, Journal of Finance, Vol. 45, No. 4, s Strahan P.E., Weston J.P. (1998), Small business lending and the changing structure of the banking industry, Journal of Banking and Finance, Vol. 22, No. 6, August 1998, s

18 64 Macroeconomics Financial Markets and Institution Bank i Kredyt czerwiec 2007 Załącznik 1 Formularz ankiety NBP dotyczący kredytowania przedsiębiorstw

19 Bank i Kredyt czerwiec 2007 Rynki i Instytucje Makroekonomia Finansowe 65

20 66 Macroeconomics Financial Markets and Institution Bank i Kredyt czerwiec 2007 Tabela 1. Zestawienie zakresu danych wykorzystanych w badaniu Źródło Okres, którego dotyczą dane Ankieta roczna NBP z 1996 r. dane jednostkowe za 1995 r. Ankieta roczna NBP z 1997 r. dane jednostkowe za 1996 r. Ankieta roczna NBP z 1998 r. dane jednostkowe za 1997 r. Ankieta roczna NBP z 1999 r. dane jednostkowe za 1998 r. Ankieta roczna NBP z 2000 r. dane jednostkowe za 1999 r. Ankieta roczna NBP z 2001 r. dane jednostkowe za 2000 r. Ankieta roczna NBP z 2002 r. dane jednostkowe za 2001 r. Ankieta roczna NBP z 2003 r. dane jednostkowe za 2002 r. Ankieta roczna NBP z 2004 r. dane jednostkowe za 2003 r. Ankieta roczna NBP z 2005 r. dane jednostkowe za 2004 r. Ankieta roczna NBP z 2006 r. dane jednostkowe za 2005 r. Dane ze statystyki bankowej dane zbiorcze obejmujące lata Źródło: opracowanie własne.