Prawo prywatne międzynarodowe. Maksymilian Pazdan Wydanie 15

Transkrypt

1

2 Prawo prywatne międzynarodowe Maksymilian Pazdan Wydanie 15 Warszawa 2012

3 Redaktor prowadzący: Grażyna Polkowska-Nowak Opracowanie redakcyjne: Małgorzata Nowak Opracowanie techniczne: Krzysztof Koziarek Projekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Tchórznicka Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Spis treści Objaśnienia skrótów Przedmowa do wydania piętnastego CZĘŚĆ OGÓLNA ROZDZIAŁ I. Wiadomości wstępne Pojęcie i zadania prawa prywatnego międzynarodowego I. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim II. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim III. Prawo prywatne międzynarodowe a inne dziedziny prawa Rozwój prawa prywatnego międzynarodowego I. Uwagi wstępne II. Szkoła statutowa III. Fryderyk Karol von Savigny ( ) IV. Nowa szkoła włoska V. Czasy nowsze i najnowsze VI. Polska nauka prawa prywatnego międzynarodowego Źródła prawa prywatnego międzynarodowego I. Akty prawa wewnętrznego II. Umowy międzynarodowe III. Europejskie prawo prywatne międzynarodowe IV. Prawo zwyczajowe ROZDZIAŁ II. Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego Budowa i rodzaje norm kolizyjnych I. Budowa normy kolizyjnej II. Rodzaje norm kolizyjnych Zakres normy kolizyjnej Łącznik normy kolizyjnej I. Uwagi ogólne II. Obywatelstwo III. Zamieszkanie (domicyl)

5 6 Spis treści IV. Pobyt zwykły i pobyt prosty V. Inne łączniki Wykładnia. Luki Zagadnienie kwalifikacji ROZDZIAŁ III. Oznaczenie i zastosowanie prawa właś ciwego Kwestia wstępna Odesłanie Niejednolite prawo Zmiana statutu Obejście prawa Klauzula porządku publicznego Przepisy wymuszające swoje zastosowanie Problemy związane z pojmowaniem i stosowaniem prawa właś ciwego I. Zasady ogólne II. Dopuszczalność stosowania obcego prawa publicznego III. Sposoby usuwania niektórych trudności w trakcie stosowania prawa właś ciwego A. Zabiegi kwalifikacyjne B. Dostosowanie C. Ocena równoważności (ekwiwalentności) pojęć lub instytucji prawnych D. Dostosowanie czynności prawnej do wymagań niewłaś ciwego prawa CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA ROZDZIAŁ IV. Osoby fizyczne i prawne Osoby fizyczne I. Prawo właś ciwe II. Zdolność prawna III. Uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu IV. Ubezwłasnowolnienie V. Zdolność do czynności prawnych VI. Wyjątek na rzecz prawa miejsca prowadzenia przedsiębiorstwa (art. 11 ust. 2 ustawy z 2011 r.) VII. Wyjątek na rzecz legis loci actus (art. 12 ustawy z 2011 r.) VIII. Szczególna zdolność do czynności prawnych (art. 11 ust. 3 ustawy z 2011 r.) IX. Zdolność wekslowa i czekowa X. Imię i nazwisko osoby fizycznej Osoby prawne I. Prawo właś ciwe II. Zakres zastosowania statutu personalnego III. Zmiana statutu IV. Wyjątek na rzecz prawa państwa, w którym przedsiębiorstwo jest prowadzone

6 Spis treści 7 V. Wyjątek na rzecz prawa miejsca dokonania czynności prawnej VI. Ułomne osoby prawne VII. Międzynarodowe osoby prawne VIII. Spółki europejskie, spółdzielnie europejskie Dobra osobiste osoby fizycznej i prawnej ROZDZIAŁ V. Czynności prawne. Przedstawicielstwo. Przedawnienie Dopuszczalność oraz dokonanie czynności prawnej Forma czynności prawnej I. Unormowania krajowe A. Artykuł 25 ustawy z 2011 r B. Prawo wekslowe i czekowe II. Unormowania konwencyjne i europejskie A. Konwencja wiedeńska o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów z 1980 r B. Konwencyjne unormowania kolizyjne C. Europejskie unormowania kolizyjne Wady oświadczenia woli Treść czynności prawnej jako przesłanka jej ważności Przedstawicielstwo I. Przedstawicielstwo ustawowe II. Pełnomocnictwo Przedawnienie ROZDZIAŁ VI. Zobowiązania Zobowiązania wynikające z czynności prawnych I. Uwagi ogólne II. Wybór statutu kontraktowego A. Uwagi wstępne B. Wybór prawa według Konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie właś ciwym dla zobowiązań umownych C. Wybór prawa według rozporządzenia Rzym I III. Poszukiwanie statutu kontraktowego w braku wyboru prawa A. Uwaga wstępna B. Stan prawny po wejściu w życie Konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie właś ciwym dla zobowiązań umownych C. Poszukiwanie prawa właś ciwego w braku wyboru prawa według rozporządzenia Rzym I D. Przepisy ustawy z 2011 r. uzupełniające rozporządzenie Rzym I IV. Umowy o pracę A. Uwagi wstępne B. Stan prawny po wejściu w życie Konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie właś ciwym dla zobowiązań umownych C. Umowa o pracę według rozporządzenia Rzym I V. Zobowiązania z jednostronnych czynności prawnych VI. Zobowiązania wekslowe i czekowe

7 8 Spis treści VII. Zakres zastosowania prawa właś ciwego dla stosunku zobowiązaniowego A. Rozważania ogólne B. Unormowanie Konwencji rzymskiej z 1980 r C. Zakres zastosowania statutu kontraktowego na tle rozporządzenia Rzym I Zobowiązania wynikające ze zdarzeń niebędących czynnościami prawnymi I. Stan prawny w okresie obowiązywania ustawy z 1965 r II. Unormowania konwencyjne III. Stan prawny po wejściu w życie rozporządzenia Rzym II A. Zasady ogólne B. Wybór prawa właś ciwego C. Prawo właś ciwe w braku wyboru prawa D. Zakres zastosowania prawa właś ciwego Zobowiązania związane ze stosunkami z innych dziedzin prawa cywilnego ROZDZIAŁ VII. Prawa rzeczowe. Posiadanie. Prawa własności intelektualnej Własność i inne prawa rzeczowe. Posiadanie I. Prawo właś ciwe II. Zagadnienia kwalifikacyjne A. Łącznik miejsca położenia przedmiotu prawa rzeczowego (lub posiadania) B. Pojęcie praw rzeczowych i posiadania III. Zakres statutu rzeczowego IV. Zmiana statutu rzeczowego Prawa własności intelektualnej I. Uwagi wstępne II. Unormowania ustawy z 2011 r III. Unormowania konwencyjne A. Prawo autorskie B. Własność przemysłowa ROZDZIAŁ VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze Materialne przesłanki zawarcia małżeństwa I. Prawo właś ciwe II. Zakres zastosowania prawa właś ciwego Forma zawarcia małżeństwa I. Prawo właś ciwe II. Zakres zastosowania prawa właś ciwego III. Małżeństwa konsularne Skutki braku możności lub niezachowania formy zawarcia małżeństwa I. Prawo właś ciwe II. Zakres zastosowania prawa właś ciwego Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami I. Prawo właś ciwe II. Zakres zastosowania prawa właś ciwego

8 Spis treści Rozwiązanie małżeństwa i separacja I. Prawo właś ciwe dla rozwiązania małżeństwa II. Zakres zastosowania statutu rozwiązania małżeństwa III. Separacja Pochodzenie dziecka. Odpowiedzialność rodzicielska I. Ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka A. Prawo właś ciwe B. Zakres zastosowania prawa właś ciwego II. Uznanie dziecka A. Prawo właś ciwe B. Zakres zastosowania statutu uznania III. Odpowiedzialność rodzicielska. Środki ochrony dziecka A. Uwagi wstępne B. Jurysdykcja C. Prawo właś ciwe IV. Unormowania w konwencjach bilateralnych Przysposobienie I. Prawo właś ciwe II. Stosunek normy z art. 57 do normy z art III. Zakres statutu adopcyjnego Alimentacja I. Prawo właś ciwe II. Zakres zastosowania prawa właś ciwego Opieka i kuratela ROZDZIAŁ IX. Sprawy spadkowe Statut spadkowy I. Prawo właś ciwe II. Zakres statutu spadkowego A. Przesłanki dziedziczenia B. Ustalenie zawartości spadku C. Powołanie do dziedziczenia D. Nabycie spadku oraz kwestie związane z nabyciem spadku E. Dział spadku Statut czynności prawnych mortis causa I. Prawo właś ciwe II. Zakres statutu czynności prawnych mortis causa Dziedziczenie gospodarstwa rolnego położonego w Polsce ROZDZIAŁ X. Problematyka kolizyjnoprawna mediacji i międzynarodowego arbitrażu handlowego Umowa o mediację I. Mediacja jako alternatywny sposób rozwiązywania sporów II. Regulacje mediacji III. Statut umowy o mediację Umowa o arbitraż (zapis na sąd polubowny)

9 10 Spis treści 45. Umowa stron z mediatorem (mediatorami). Receptum arbitrii I. Umowa stron z mediatorem (mediatorami) II. Receptum arbitrii Prawo stosowane w międzynarodowym arbitrażu handlowym Aneks Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właś ciwego dla zobowiązań umownych Rzym I) (Dz.Urz. UE 2008 L 177/6; sprost. Dz.Urz. UE 2009 L 309/87) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 864/2007 z dnia 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właś ciwego dla zobowiązań pozaumownych (Rzym II) (Dz.Urz. UE 2007 L 199/40) Decyzja Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie zawarcia przez Wspólnotę Europejską Protokołu haskiego z dnia 23 listopada 2007 r. o prawie właś ciwym dla zobowiązań alimentacyjnych (2009/941/WE) (Dz.Urz. UE 2009 L 331/17) Konwencja o jurysdykcji, prawie właś ciwym, uznawaniu, wykonywaniu i współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej oraz środków ochrony dzieci, sporządzona w Hadze dnia 19 października 1996 r. (Dz.U. z 2010 r. Nr 172, poz. 1158) Skorowidz

10 Objaśnienia skrótów I. Źródła prawa ETS Europejski Trybunał Sprawiedliwości (obecnie: Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej TSUE) k.c.austr. Kodeks cywilny austriacki (ABGB) k.c.franc. Kodeks cywilny francuski k.c.hiszp. Kodeks cywilny hiszpański k.c.niem. Kodeks cywilny niemiecki z 1896 r. (BGB) k.c.; k.c.pol. ustawa z 23 maja 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.c.szwajc. Kodeks cywilny szwajcarski k.h. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.) k.m. ustawa z 18 września 2001 r. Kodeks morski (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 217, poz ze zm.) k.p. ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788) k.s.h. ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz ze zm.) Konstytucja Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i ze zm.) pr.a.s.c. ustawa z 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264) pr.czek. ustawa z 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.) pr.lotn. ustawa z 3 lipca 2002 r. Prawo lotnicze (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 933 ze zm.) pr.weksl. ustawa z 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.) przep. wprow. przepisy wprowadzające (do poszczególnych ustaw) rozporządzenie Rzym I rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właś ciwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) (Dz.Urz. UE 2008 L 177/6)

11 12 Objaśnienia skrótów rozporządzenie Rzym II rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 864/2007 z 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właś ciwego dla zobowiązań pozaumownych (Dz.Urz. UE 2007 L 199/40) TSUE Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej TWE/TFUE Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (obecnie: TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej; wersje skonsolidowane Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz.Urz. UE 2010 C 83/1) ustawa z 1926 r. ustawa z 2 sierpnia 1926 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 101, poz. 581 ze zm.) ustawa z 1965 r. ustawa z 12 listopada 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.) ustawa z 2011 r. ustawa z 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432) II. Wykaz skrótów tytułów opracowań najczęściej cytowanych Europeizacja pr.pryw. Europeizacja prawa prywatnego, red. M. Pazdan, W. Popiołek, E. Rott-Pietrzyk, M. Szpunar, Warszawa 2008, t. I i II J. Gołaczyński, Prawo 2008 J. Gołaczyński, Prawo prywatne międzynarodowe, lub 2011 Warszawa 2008 (wyd. II) oraz 2011 (wyd. III) J. Jakubowski 1984 J. Jakubowski, Prawo międzynarodowe prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 1984 J. Jakubowski, M. Tomaszewski, J. Jakubowski, M. Tomaszewski, A. Tynel, A.W. Wiśniew- A. Tynel, A.W. Wiśniewski 1983 ski, Zarys międzynarodowego prawa handlowego, Warszawa 1983 W. Ludwiczak 1990 lub 1996 W. Ludwiczak, Międzynarodowe prawo prywatne, wyd. IV, War szawa 1990 oraz wyd. V, Poznań 1996 (w oprac. K. Kru cza la ka) M. Pazdan, Prawo 2010 M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, wyd. 13, Warszawa 2010 K. Przybyłowski 1935 K. Przybyłowski, Prawo prywatne międzynarodowe. Część ogólna, Lwów 1935 K. Przybyłowski 1964 K. Przybyłowski, Kodyfikacyjne zagadnienia polskiego prawa międzynarodowego prywatnego, SC 1964, t. V, s K. Przybyłowski 1966 K. Przybyłowski, Nowe polskie unormowanie problematyki kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego, SC 1966, t. VIII, s Księga Całusa Studia i rozprawy. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Andrze jowi Całusowi, red. A. Janik, Warsza wa 2009 Księga Erecińskiego Aurea Praxis. Aurea Theoria. Księga Pamiątkowa ku czci Profesora Tadeusza Erecińskiego, t. I i II, red. J. Gudowski, K. Weitz, Warszawa 2011 Księga Okolskiego Prawo handlowe XXI wieku. Czas stabilizacji, ewolucji czy rewolucji. Księ ga jubileuszowa Profesora Józefa Okolskiego, red. M. Modrzejewska, War szawa 2010 Księga Oleszki Rozprawy z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Aleksandrowi Oleszce, red. A. Dańko-Roesler, J. Jacyszyn, M. Pazdan, W. Popiołek, Warszawa

12 Objaśnienia skrótów 13 Księga Pazdana Księga Przybyłowskiego Księga Rajskiego Księga Skąpskiego Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, red. L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar, Kraków 2005 Rozprawy prawnicze. Księga dla uczczenia pracy naukowej Kazimierza Przybyłowskiego, Kraków Warszawa 1964 W kierunku europeizacji prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Jerzemu Rajskiemu, red. A. Brzozowski, W. Kocot, K. Michałowski, Warsza wa 2007 Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego. Księga pa miąt kowa ofiarowana Profesorowi Józefowi Skąpskiemu, red. A. Mączyński, M. Pazdan, A. Szpunar, Kra ków 1994 Księga Sobańskiego Valeat aequitas. Księga pamiątkowa ofiarowana Księ dzu Pro fe so rowi Remi giu szowi Sobańskiemu, red. M. Pazdan, Katowice 2000 Księga Sołtysińskiego Księga Sośniaka Księga Szurskiego Prawo prywatne czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, red. A. Nowicka, Poznań 2005 Studia Iuridica Silesiana, t. 5 dedykowany Profesorowi Mieczysławowi Sośniakowi, red. M. Pazdan, Katowice 1979 Międzynarodowy i krajowy arbitraż handlowy u progu XXI wieku. Księ ga pamiątkowa dedykowana doktorowi habilitowanemu Tadeuszowi Szurskiemu, red. A. Tynel, A. Szumański, S. Pieckowski, P. Nowaczyk, J. Poczobut, Warszawa 2008 M. Sośniak 1991 M. Sośniak, Prawo prywatne międzynarodowe, Katowi ce 1991 M. Sośniak, B. Walaszek, M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski, Mi ę d z y n a r o - E. Wierzbowski 1969 dowe prawo rodzinne, Wrocław Warszawa 1969 B. Walaszek, M. Sośniak 1973 B. Walaszek, M. Sośniak, Zarys prawa międzynarodowego prywatnego, Warszawa 1973 E. Wierzbowski 1971 E. Wierzbowski, Międzynarodowy obrót prawny w sprawach cywilnych, War szawa 1971 F. Zoll 1947 F. Zoll, Międzynarodowe prawo prywatne, Kraków 1947 III. Czasopisma ADR AICr At. AUL AUWP BMS Clunet DPC ECR EPS Gaz.Sąd.War. GSP ADR. Arbitraż i Mediacja Archivum Iuridicum Cracoviense Ateneum Acta Universitatis Lodziensis Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwości Journal de droit international, fondé par E. Clunet Droit Polonais Contemporain European Court Reports (Zbiory orzecznictwa Trybunału Euro pejskiego) Europejski Przegląd Sądowy Gazeta Sądowa Warszawska Gdańskie Studia Prawnicze

13 14 Objaśnienia skrótów ICLQ IPRax JfO JPIL KPP KSP MoP MPP NJW NP NPN OSA OSN OSP Pal. PES PiP PP PPC PPG PPH PPHZ PPiA PPP PPPM PPWiP PrSp PS PSM PUG PwHZ PWOWI PWPMEiP PWS PYIL RCDIP Rec. des Cours RP RPEiS RPiE RZ SC SIS SP SPE St. et Doc. The International and Comparative Law Quarterly Praxis des Internationalen Privat- und Verfahrensrechts Jahrbuch für Ostrecht Journal of Private International Law Kwartalnik Prawa Prywatnego Krakowskie Studia Prawnicze Monitor Prawniczy Monitor Prawa Pracy Neue Juristische Wochenschrift Nowe Prawo Nowy Przegląd Notarialny Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna (także poprzednie nazwy) Orzecznictwo Sądów Polskich (poprzednio Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych ) Palestra Problemy Egzekucji Sądowej Państwo i Prawo Problemy Praworządności Polski Proces Cywilny Problemy Prawne Górnictwa Przegląd Prawa Handlowego Problemy Prawne Handlu Zagranicznego Przegląd Prawa i Administracji Problemy Prawa Przewozowego Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego Problemy Prawa Wynalazczego i Patentowego Prawo Spółek Przegląd Sądowy Przegląd Stosunków Międzynarodowych Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Prawo w Handlu Zagranicznym Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Wy nalazczości i Ochrony Włas ności Intelektualnej Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego Problemy Wymiaru Sprawiedliwości The Polish Yearbook of International Law Revue critique de droit international privé Recueil des Cours de l Académie de Droit International de la Haye Radca Prawny Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Ruch Prawniczy i Ekonomiczny Rabels Zeitschrift (oraz poprzednia nazwa Zeitschrift für ausländisches und internationales Privatrecht ) Studia Cywilistyczne Studia Iuridica Silesiana Studia Prawnicze Studia Prawno-Ekonomiczne Studia et Documenta

14 Objaśnienia skrótów 15 St. Iur. TiGM TP TPP ZfOR ZN IBPS ZNUJ ZNUMK Studia Iuridica Technika i Gospodarka Morska Themis Polska Transformacje Prawa Prywatnego Zeitschrift für Ostrecht Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Prawo Pełna informacja bibliograficzna o pozycjach powoływanych w przypisach w formie skróconej jest podana w literaturze do poszczególnych paragrafów.

15 Przedmowa do wydania piętnastego Do niedawna prawo prywatne międzynarodowe stanowiło składnik prawa wewnętrznego każdego państwa. Każde państwo miało więc własne prawo prywatne międzynarodowe. Osobliwością tego działu prawa było pojawianie się wśród jego źródeł aktów legislacji międzynarodowej. Liczba norm kolizyjnych pochodzenia konwencyjnego stopniowo się zwiększała. Obecnie w prawie prywatnym międzynarodowym państw członkowskich Unii Europejskiej trzeba wyróżnić dwie części składowe: europejskie i krajowe prawo prywatne międzynarodowe. Wśród źródeł prawa prywatnego międzynarodowego występują także dziś liczne konwencje. Taki stan istnieje również w Polsce. W podręczniku zostały objaśnione unormowania zarówno europejskiego, jak i krajowego prawa prywatnego międzynarodowego. Uwzględniono również najważniejsze kolizyjnoprawne regulacje konwencyjne. Nowa polska ustawa o prawie prywatnym międzynarodowym została uchwalona przez Sejm 4 lutego 2011 r. Weszła ona w życie 16 maja 2011 r. W obecnym wydaniu podręcznika jej postanowienia są omawiane we fragmentach poświęconych prawu krajowemu. W razie potrzeby bliższego zapoznania się z przepisami ustawy z 1965 r. mogą okazać się przydatne poprzednie wydania podręcznika. Przy ostatecznej redakcji podręcznika udzielili mi jak zwykle pomocy dr Witold Kurowski, dr Katarzyna Sznajder, dr Maciej Zachariasiewicz i dr Jacek Zrałek, za co składam im serdeczne podziękowania. Katowice, sierpień 2012 roku Maksymilian Pazdan

16 Część OGÓLNA Rozdział I Wiadomości wstępne 1. Pojęcie i zadania prawa prywatnego międzynarodowego Literatura: K. Przybyłowski 1935, 1; W. Ludwiczak, Między normą kolizyjną a prawem jednolitym, RPiE 1958, nr 1; K. Przybyłowski, Zagadnienie definicji prawa międzynarodowego prywatnego, Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego 1958, 13; A.J. Jakubowski, Funkcje i zakres prawa prywatnego międzynarodowego, PiP 1966, nr 11; H. Trammer, Zasięg obowiązywania prawa prywatnego międzynarodowego, PiP 1966, nr 12; J. Skąpski, Unification des règles des conflits de lois et unification du droit interne, AICr 1968, vol. I; J. Jakubowski, Nowe drogi rozwoju międzynarodowego prawa prywatnego, PiP 1975, nr 12; M. Sośniak, Considérations sur l étendue et l objet du droit international privé, PYIL 1983, vol. XII; S. Sołtysiński, Recenzja z pierwszego wydania niniejszego podręcznika, PiP 1988, nr 11; A. Mączyński, Wskazanie kilku praw przez normę kolizyjną prawa prywatnego, w: Księga Skąpskiego, s ; M. Pazdan, O niektórych osobliwościach poszukiwania prawa właś ciwego, w: Księga Sobańskiego, s I. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim Międzynarodowy ruch osobowy oraz międzynarodowy obrót gospodarczy to główne źródła częstego występowania w dzisiejszych czasach sytuacji życiowych (stosunków) powiązanych z więcej niż jednym obszarem prawnym (obszarem prawnym więcej niż jednego państwa). Sytuacje (stosunki) tego rodzaju bywają nazywane sytuacjami (stosunkami) międzynarodowymi lub sytuacjami (stosunkami) z elementem obcym (zagranicznym). 1 Przykłady: obywatelka polska zawiera związek małżeński z obywatelem francuskim; obywatel polski w czasie pobytu w Bułgarii powoduje wypadek samochodowy, w wyniku którego szkody doznaje obywatel turecki mający miejsce zamieszkania w Niemczech; polska spółka zawiera umowę o budowę kompletnego obiektu przemysłowego z inwestorem marokańskim. W takich wypadkach pojawia się pytanie: jakie prawo (prawo jakiego państwa) zastosować?

17 20 Rozdział I. Wiadomości wstępne 2 Odpowiedzi na to pytanie udzielają specjalnie w tym celu sformułowane normy, tzw. normy kolizyjne. Normy te rozgraniczają sfery działania systemów prawnych w przestrzeni przez określenie ich właś ciwości (kompetencji). Są więc normami dotyczącymi stosowania norm merytorycznych (normami o normach) i stąd w nauce prawa prywatnego międzynarodowego określa się je czasem mianem norm kompetencyjnych. Kształtują wszak kompetencję sądu do orzekania według treści norm wchodzących w skład takiego albo innego systemu prawnego. Innymi słowy, określają, jakie prawo (prawo jakiego państwa) powinno stanowić podstawę rozstrzygnięcia danej sprawy. Ustanawiają zarazem obowiązek stosowania przy ocenie sprawy, o którą chodzi norm należących do takiego lub innego systemu prawnego. Takie właśnie normy kolizyjne wchodzą w skład prawa prywatnego międzynarodowego. Prawo prywatne międzynarodowe w swej kolizyjnej części obejmuje przeto ogół norm rozgraniczających w stosunkach z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy sfery działania systemów prawnych różnych państw przez określenie, które z nich należy stosować. Objaśnienie to nawiązuje do wypowiedzi K. Przybyłowskiego 1935, s. 2: Prawem prywatnym międzynarodowym jest ogół norm rozgraniczających w stosunkach prywatnoprawnych sfery działania praw różnych państw, a to przez określenie, które z nich należy zastosować. Por. też B. Walaszek, M. Sośniak 1973, s. 8. Dla tak rozumianego pojęcia tego prawa przyjmujemy nazwę: prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim. Stwierdzenie to zapowiada, że możliwe jest również szerokie ujęcie pojęcia prawa prywatnego międzynarodowego, o czym niżej. 3 W przeszłości prawo prywatne międzynarodowe stanowiło część prawa wewnętrznego każdego państwa. Każde państwo miało więc własne prawo prywatne międzynarodowe. Obecnie w państwach członkowskich Unii Europejskiej należy wyróżnić dwa składniki: europejskie i krajowe prawo prywatne międzynarodowe. Dotyczy to także naszego państwa i obowiązującego u nas prawa prywatnego międzynarodowego. Normy krajowego prawa prywatnego międzynarodowego poszczególnych państw zostały ukształtowane pod wpływem różnych czynników, zachodzą więc między nimi niekiedy dość znaczne różnice. Temu zróżnicowaniu starano się zapobiec, podejmując wysiłki zmierzające do ujednolicenia norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego, m.in. w drodze umów międzynarodowych 1, przede wszystkim wielostronnych, obejmujących większą liczbę państw lub pewne ich grupy, oraz umów dwustronnych. Mieliśmy więc do czynienia ze zjawiskiem umiędzynarodowienia do pewnego stopnia omawianej dziedziny prawa. Konwencje, których uczestnikiem jest Polska, zostaną wymienione w 3 niniejszego rozdziału. Trzeba też wspomnieć, że po zmianie (mocą Traktatu Amsterdamskiego) brzmienia art. 65 TWE (obecnie art. 81 TFUE) pojawiły się nowe możliwości dla ustawodawcy unijnego. W zakresie niezbędnym do zapewnienia należytego funkcjonowania rynku wewnętrznego ustawodawca ten może podejmować działania unifikacyjne obejmu- 1 Duże zasługi w dziele unifikacji norm kolizyjnych w skali międzynarodowej ma Konferencja Haska Prawa Prywatnego Międzynarodowego. Por. A. Zieliński, Haska Konferencja Prawa Prywatnego Międzynarodowego, PiP 1982, nr 11, s. 61 i n.

18 1. Pojęcie i zadania prawa prywatnego międzynarodowego 21 jące normy określające właś ciwość sądu oraz właś ciwość prawa. Traktat Lizboński tendencję tę wzmocnił. O pierwszych krokach podjętych na tej drodze będzie mowa w 3, pkt III niniejszego rozdziału. Po 1 maja 2004 r. przedsięwzięcia te są doniosłe także dla Polski. Organ każdego państwa stosuje przede wszystkim normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego obowiązujące w danym państwie (w jego siedzibie). Mogą to być normy pochodzenia czysto krajowego lub międzynarodowego. Kwestia stosunku krajowych norm kolizyjnych do norm pochodzenia międzynarodowego (w tym także norm prawa unijnego) zostanie wyjaśniona w dalszych rozważaniach. Normy kolizyjne obcego prawa prywatnego międzynarodowego mogą być stosowane jedynie na podstawie i w granicach dopuszczonych przez normy kolizyjne obowiązujące w danym państwie. Rolę taką odgrywają normy o odesłaniu. Nie wszystkie normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego rozumianego wąsko skonstruowane są identycznie i spełniają takie same funkcje. Oprócz norm, za których pośrednictwem następuje wskazanie prawa właś ciwego (por. np. art ustawy z 2011 r.), istnieją normy powołane do wypełniania jedynie różnych funkcji pomocniczych (por. np. art. 5, 6, 7, 8 ustawy z 2011 r.). Ich rola jest zresztą znaczna. Oddziałują one na funkcjonowanie mechanizmu kolizyjnoprawnego, którego główne instrumenty stanowią normy należące do pierwszej grupy. Uzupełniają i wzbogacają ten mechanizm. 4 5 Przepisy prawa prywatnego międzynarodowego ujmowanego wąsko są w przeważającej mierze przepisami bezwzględnie wiążącymi (iuris cogentis). Wola stron może stanowić podstawę wskazania prawa właś ciwego jedynie w przypadkach przewidzianych w ustawie z 2011 r. (por. art. 4 ust. 1, art. 52, 64 ust. 1 ustawy z 2011 r.) lub w innych przepisach (por. art. 3 rozporządzenia Rzym I i art. 14 rozporządzenia Rzym II). Sporna jest w nauce rola tzw. elementu obcego (zagranicznego) przy wytyczaniu zasięgu norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego. Stosunek z elementem obcym to taki stosunek, który nie jest w całości zamknięty w obrębie jednego państwa (państwa, w którym dokonywana jest jego ocena). Powiązanie z obcym obszarem prawnym może nastąpić za pośrednictwem różnych czynników, np. obywatelstwa, miejsca zamieszkania lub siedziby przynajmniej jednej strony danego stosunku, miejsca zdarzenia będącego jego źródłem (np. miejsca zawarcia umowy), miejsca położenia przedmiotu prawa. Niektórzy sądzą, że zasięgiem norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego należy objąć jedynie stosunki z elementem obcym, czyli tzw. stosunki międzynarodowe 2, inni uważają, że wszelkie stosunki, a więc także te, które powiązane są wyłącznie z własnym obszarem prawnym 3 (z obszarem prawnym państwa, o którego normy kolizyjne chodzi). 2 Tak W. Ludwiczak 1990, s ; E. Wierzbowski 1971, s. 11; J. Jakubowski 1984, s. 8; S. Sołtysiński w recenzji z pierwszego wydania niniejszego podręcznika, PiP 1988, nr 11, s Tak w szczególności K. Przybyłowski 1935, s. 2 i 3; tenże, Zagadnienie definicji, s. 70. Podobnie H. Trammer, Zasięg obowiązywania, s. 866 i n.; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, s. 8 i 9; M. Sośniak 1991, s. 7.

19 22 Rozdział I. Wiadomości wstępne Trafny wydaje się ostatni punkt widzenia. Przeciwko zacieśnianiu zasięgu norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego do sytuacji z elementem obcym przemawia budowa norm kolizyjnych. Z punktu widzenia każdej wziętej z osobna normy kolizyjnej znaczenie ma tylko to powiązanie stosunków objętych zakresem normy z obszarem danego państwa, które zostało podniesione do rangi łącznika. Inne powiązania owych stosunków są zupełnie obojętne. Pozbawione znaczenia jest więc to, czy te inne powiązania dotyczą tego samego państwa, co powiązanie przewidziane w łączniku, czy też odnoszą się do innych państw. Norma kolizyjna swoje kolizyjnoprawne funkcje, polegające na rozgraniczaniu sfer działania praw różnych państw w przestrzeni, spełnia także wtedy, gdy ze względu na całkowite powiązanie stanu faktycznego z polskim obszarem prawnym (m.in. za pośrednictwem kryterium stanowiącego jej łącznik) przewiduje właś ciwość prawa polskiego. Przykład: Jeśli więc oboje nupturienci są w chwili zawarcia małżeństwa obywatelami polskimi, ich możność zawarcia małżeństwa na podstawie normy kolizyjnej z art. 48 ustawy z 2011 r. powinna być oceniona według prawa polskiego. Norma z art. 48 ustawy z 2011 r. działa zarówno wtedy, gdy powiązanie rozpatrywanego stanu faktycznego z obcymi obszarami prawnymi zachodzi (np. przez miejsce urodzenia lub miejsce zwykłego pobytu jednego z nupturientów), jak i wówczas, gdy go brak. Odmienne stanowisko zmuszałoby urzędnika stanu cywilnego lub sędziego do wstępnych ustaleń przed zastosowaniem art. 48 ustawy z 2011 r. czy w rozpatrywanej sprawie występują jakieś (ale jakie?) elementy obce, wiążące ją z obszarem prawnym innego państwa. Inna rzecz, iż występowanie w stanie faktycznym elementu obcego powinno stanowić sygnał, że nieodzowne jest rozważenie pytania, jakie prawo jest w danym wypadku właś ciwe. Jeżeli stan faktyczny powiązany jest wyłącznie z polskim obszarem prawnym, z góry można założyć (bez zaglądania do ustawy kolizyjnej), że właściwe jest prawo polskie. II. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim 6 Ostatnio coraz bardziej upowszechnia się przekonanie, że tradycyjna koncepcja prawa prywatnego międzynarodowego, w myśl której dziedzina ta obejmuje jedynie normy kolizyjne, przestała w sposób adekwatny odzwierciedlać rzeczywistość i jej tendencje rozwojowe. W jej miejsce wysuwany jest postulat, by do prawa prywatnego międzynarodowego zaliczać także niektóre zespoły norm merytorycznych. Solidaryzując się zasadniczo z tym poglądem, dostrzegam jednak konieczność wprowadzenia odpowiednich rozróżnień terminologicznych. Przemawiają za tym różnice, jakie zachodzą między normami merytorycznymi prawa prywatnego międzynarodowego a normami kolizyjnymi należącymi do tej dziedziny prawa. Z tych też względów celowe wydaje się wprowadzenie, oprócz pojęcia prawa prywatnego międzynarodowego w znaczeniu ścisłym, nadto jeszcze pojęcia prawa prywatnego międzynarodowego w znaczeniu szerokim. To ostatnie pojęcie traktować zaś można jako pojęcie nadrzędne w stosunku do pojęcia pierwszego. 7 Wychodząc z tych założeń, przyjmuję, że prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim obejmuje prawo prywatne międzynarodowe w zna-