Kapitał jako proces. Andrzej Matysiak. 1. Wprowadzenie. Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Transkrypt

1 Andrzej Matysiak Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Kapitał jako proces 1. Wprowadzenie Powszechnie akceptowany jest pogląd, że istnieją dobra, których jakość podlega weryfikacji dopiero w trakcie użytkowania (eksploatacji), a ich po d- ręcznikowym przykładem są urządzenia antywłamaniowe. Jeżeli zanikają włamania, użyteczność tych dóbr równa się zero. Identycznie można powiedzieć o kapitale rozumianym jako zasób dóbr fizycznych lub pieniężnych. W stanie spoczynku nie spełniają one żadnych funkcji, a ich wartość może być co najmniej tylko potencjalna. Ustalenie, jaki zasób jest potencjalnym kapitałem, zależy od jego możliwych zastosowań, a tego nie można wyprowadzić tylko z cech fizycznych zasobu. Są to, jak sądzę, wystarczające przesłanki do rezygnacji z zasobowych koncepcji kapitału na rzecz założenia, że kapitał w sensie ontologicznym jest procesem. Głównym zatem celem artykułu jest próba sformułowania modelu tego procesu dla kapitału finansowego i społecznego. W pierwszej części artykułu omówiono zasobowe koncepcje kapitału finansowego, a następnie objaśniono podstawowe cechy procesu tworzenia i wykorzystania kapitału finansowego i społecznego. W analizie tej podkreślono takie cechy tego procesu, jak jego niesamodzielność i niesamoistność bytową. W związku z tym przedstawiono jego zależność od systemu instytucjonalnego, a w szczególności od legalnego systemu praw własności. W końcowej części artykułu pokazano różnice pomiędzy kapitałem finansowym i kapitałem społecznym.

2 86 Andrzej Matysiak 2. Kapitał w teorii ekonomii Nie ma jak sądzę potrzeby uzasadniania tezy, że kapitał jest podstawową kategorią ekonomiczną obecną od dawna we wszystkich teoriach ekonomicznych. Pojęcie to, wzbogacone o odpowiedni przymiotnik, stało się ostatnio niezwykle popularne, aby nie powiedzieć modne, we wszystkich naukach społecznych. Ilustracją tej tezy niechaj będą następujące terminy objaśnione w pracy P. Sztompki, a mianowicie: kapitał kulturowy, kapitał społeczny, kapitał pomostowy, kapitał ufności, kapitał wiarygodności, kapitał wiążący, kapitał zaufania 1. Od dawna wielkim zainteresowaniem badaczy cieszy się kapitał ludzki, intelektualny oraz polityczny. Nie jest to pełna lista zastosowań tego terminu, ponieważ brakuje w niej dorobku nauk ekonomicznych w tej dziedzinie, jeśli pominiemy, rzecz jasna, kapitał ludzki, którego przynależność do nauk ekonomicznych nie jest kwestionowana. Powstaje w związku z tym pytanie: czy włączenie tego terminu do innych nauk społecznych jest uprawnione i odwrotnie czy włączenie kapitałów społecznych do nauk ekonomicznych jest dopuszczalne, jeżeli chcemy uniknąć zarzutu o redukcji wszelkich zjawisk do ekonomii? W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie należy ustalić, czy pojęcie kapitału ma ten sam sens bez względu na przymiotnik określający jego rodzaj (gat u- nek). Innymi słowy, chodzi o to, czy są to nowe, dotychczas nieznane lub nieistniejące odmiany (gatunki) kapitału, czy też sztucznie ze sobą powiązane pojęcia. Odpowiedź na tak sformułowany problem nie jest zadaniem łatwym, ponieważ w ekonomii toczy się od dawna spór o konceptualizację kapitału 2. W dyskusji tej J.R. Hicks wyróżnia koncepcję materialistyczną i funduszową kapitału. Materialistyczna koncepcja głosi, że kapitał w jakiejś gospodarce jest zasobem dóbr realnych, za pomocą których można w przyszłości wytwarzać nowe dobra (lub użyteczności) zasobem dóbr istniejących w gospodarce w danym momencie 3. W zbliżonej definicji kapitału, która jest obecna w podręcznikach ekonomii, zasób dóbr kapitałowych ogranicza się tylko do tych, które są rezultatem procesu produkcyjnego. Jest do dystynktywna cecha kapitału odróżniająca go od tzw. pierwotnych czynników produkcji, czyli pracy i ziemi 4. Można więc powiedzieć, że przytoczona definicja kapitału obejmuje tylko dobra, które są rezultatem akumulacji, a zatem wyraźnie zakreśla różnice pomiędzy tworzeniem kapitału 1 P. Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Znak, Kraków J.R. Hicks, Perspektywy ekonomii. Szkice z teorii pieniądza i teorii wzrostu, PWE, Warszawa 1988, s Ibidem, s P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s

3 Kapitał jako proces 87 i konsumpcją. Nie można tego powiedzieć o definicji kapitału, w której utożsamia się go ze wszystkim, co ma znaczenie ekonomiczne w produkcji. Definicja D. Deweya głosi, że kapitał obejmuje wszystko, co jest pożyteczne w produkcji, umiejętności ludzi, ich uczciwość w transakcjach, ścięte kwiaty, ziemię, surowce, drogi, mosty, budynki, maszyny, a nawet trwałość porządku społecznego 5. Definicja ta stwarza szerokie możliwości interpretacji kapitału, co byłoby jej zaletą, gdyby precyzyjnie określała sens słów pożyteczność w produkcji. Hipoteza, że każdy czynnik pożyteczny w produkcji jest kapitałem, jest niefalsyfikowalna, bo ma charakter tautologiczny. Należy przyjąć, że enumeracja czynników pożytecznych nie jest wyczerpująca, gdyż pomija takie czynniki, jak wiedza, zarządzanie itp. Obok koncepcji materialistycznej w teoriach ekonomicznych obecna jest, jak już wspomniałem, funduszowa koncepcja kapitału. Została ona, zdaniem J.R. Hicksa, zaczerpnięta z praktyki gospodarczej, a dokładnie z księgowości przedsiębiorstw, i dlatego nie miała ona teoretycznego uzasadnienia. Do funduszowców należał nie tylko Adam Smith, ale wszyscy (lub prawie wszyscy) brytyjscy ekonomiści klasyczni. Był nim również K. Marks, jak też W.S. Jevons 6. W koncepcji funduszowej maszyny i urządzenia przedsiębiorstwa są majątkiem (aktywa), a kapitał występuje po stronie pasywów. Z tej perspektywy kapitał jest funduszem ucieleśnionym w majątku 7. Stanowisko J.R. Hicksa wobec tych dwóch koncepcji nie jest do końca jasne. Z tekstu nie wynika jednoznacznie, czy kapitały te istnieją niejako niezależnie od siebie, czy są to tylko różne wymiary tego pojęcia. O ich tożsamości może świadczyć teza głosząca, że jeśli mierząc kapitał mamy na myśli jego wolumen, to kapitał oznacza dobra kapitałowe. Jeśli jednak myślimy o wartości, to kapitał nie oznacza już dóbr fizycznych. Jest to suma wartości, którą wygodnie będzie nazywać funduszem 8. Zaraz jednak dodaje, że fundusz może być ucieleśniony w dobrach fizycznych w różny sposób. Właśnie te dwa znaczenia kapitału realnego musimy rozróżniać. Wydaje się jednak, że bliższa jest mu funduszowa koncepcja kapitału, gdyż podziela on stanowisko F. Hayeka, który twierdzi, że ujmowanie kapitału w kategoriach rzeczowych jest niewłaściwe z ekonomicznego punktu widzenia, co ilustruje przykładem maszyny, która nie zużyta fizycznie traci swą wartość dlatego, że zanika popyt na produkty, które można za jej pomocą wytwarzać 9. Nie jest to jednak dowód w sporze o koncepcję kapitału. 5 D. Dewey, Modern Capital Theory, Columbia University Press, New York 1965, s , cyt. za: M. Noga, Państwo a inwestycje w gospodarce rynkowej, Dolnośląska Oficyna Wydawnicza, Wrocław 1994, s J.R. Hicks, op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s. 200.

4 88 Andrzej Matysiak Przykład przywołany przez F. Hayeka nie rozstrzyga sporu dlatego, że odnosi się również do funduszowej koncepcji kapitału. Podzielam bowiem pogląd, że każdy kapitał jest społeczny 10, gdyż jego atrybuty są zdeterminowane przez czynniki zewnętrzne wobec produkcji, a popyt rynkowy jest tylko egzemplifikacją empiryczną tej tezy. Innymi słowy, zasób dóbr materialnych lub fundusz jest kapitałem tylko w określonym kontekście społecznym. Środowisko społeczne determinuje atrybuty kapitału dlatego, że nie jest on darem niebios tylko rezultatem produkcji i akumulacji. Społeczeństwo, które nie akumuluje, nie tworzy kapitału. Skłonność do akumulacji jest zdeterminowana również społecznie i zależy od wielu czynników, w tym od czynników kulturowych. Jest rzeczą również oczywistą, że proces tworzenia kapitału zależy od podziału korzyści z tytułu jego wykorzystania. Dostrzegają to w pewnym stopniu P.A. Samuelson i W.D. Nordhaus pisząc, że w państwie komunistycznym majątek produkcyjny jest własnością kolektywną, a nie prywatną 11. W państwach tych istniały zatem dobra kapitałowe, ale z całą pewnością nie istniał kapitał finansowy, ponieważ monetaryzacja gospodarki była tylko częściowa. W związku z tym powstaje pytanie: czy w tym kontekście społecznym istniały dobra kapitałowe? Pytanie to ma charakter retoryczny, gdyż twierdzę, że bez kapitału finansowego nie istnieje kapitał jako zasób dóbr fizycznych. Twierdzenie to zakłada, że kapitał finansowy jest nadrzędny wobec kapitału rzeczowego. Jego nadrzędność oznacza, że kapitał finansowy jest instrumentem transformacji dóbr fizycznych w kapitał. Bez niego zasób dóbr zaangażowanych w procesie produkcji jest tylko czynnikiem produkcji. Wątpliwe jest ponadto istnienie dóbr kapitałowych w rozmytym systemie praw własności, co jest zbyt delikatnym określeniem własności kolektywnej. 3. Ontologia kapitału W dotychczasowych rozważaniach omówiłem metodologiczne zastrzeżenia wobec istniejących koncepcji kapitału w literaturze ekonomicznej. Z dyskursu tego wynikał wniosek o konieczności poszukiwania społecznych atrybutów kapitału, jako zasobu określonych dóbr. Uzupełnienie tych koncepcji o wspomniany atrybuty nie zapewni jednak o ile jest to w ogóle możliwe lepszego poznania tej kategorii, ponieważ pierwotnym źródłem jej wad są założenia ontologiczne. Przyjmuje się, że kapitał jest zasobem, co oznacza, że generuje on określone korzyści, a każda definicja je zakłada, nawet wtedy, gdy jest w bezru- 10 H. Zboroń, Kapitał społeczny jako kategoria socjoekonomiczna [w:] Kapitał społeczny we wspólnotach, pod red. H. Januszka, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2005, s P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, op. cit., s. 100.

5 Kapitał jako proces 89 chu. Główną cechą kapitału jest ruch, działanie, krążenie, a nie istnienie. Zasób dóbr pożytecznych społecznie jest jak wiadomo majątkiem z odpowiednim przymiotnikiem, a nie kapitałem. Majątek produkcyjny można co najwyżej traktować tylko jako potencjalny kapitał. We współczesnej gospodarce dobra kapitałowe, a ściślej, majątek jest bardziej mobilny niż kiedyś, ale teza o krążeniu kapitału była obecna w praktyce gospodarczej i w teoriach ekonomicznych od stuleci. Nie oznacza to jednak, że kapitałem są tylko fundusze pieniężne, gdyż depozyt bankowy jest lokatą majątkową (lub potencjalnym kapitałem), a nie kapitałem finansowym z punktu widzenia jego właściciela. Lokata majątkowa generuje określone dochody dla jej właściciela, ale nie jest ona kapitałem wtedy, gdy odsetki przeznacza on na zakup dóbr konsumpcyjnych. W świetle tych przesłanek założenie o substancjonalnym charakterze kapitału wydaje się nieuprawnione. Powstaje zatem pytanie: jakim bytem jest kapitał, skoro podważam założenie przyjmujące, że jest zasób określonych dóbr? Zakładam, że kapitał jest procesem, czyli sekwencją określonych zdarzeń kinetycznych. Innymi słowy, są to pewne powtarzane w określonej kolejności zdarzenia rozciągnięte w czasie, których skutkiem są określone efekty. Każda zmiana dotyczy określonej rzeczy, co oznacza, że nie ma zmian samych w sobie. W związku z tym należy stwierdzić, że proces nie jest bytem samodzielnym. Przedmiot istnieje samodzielnie, jeżeli nie wymaga z istoty swej istnienia żadnego innego przedmiotu, z którym musiałby (...) współistnieć w obrębie jednej i tej samej całości. Innymi słowy, jeżeli jego istnienie nie jest (...) koniecznym współistnieniem w obrębie jednej całości z jakimś innym przedmiotem 12. Nie można mieć żadnych złudzeń, że kapitał jest bytem niesamodzielnym, ponieważ istnieje tylko w obrębie określonej całości z czymś innym. Tym czymś innym tylko przykładowo są rzeczy i pieniądze, które są podłożem tego procesu. Innym słowy, podłożem są procesy materialne, rzeczy i pieniądze. Nie można zatem twierdzić, że kapitał jest sumą pieniędzy dlatego, że bez zastosowania czynników materialnych nie ma efektów i podobnie same rzeczy z natury swej nie są kapitałem. Kapitał nie jest również kategorią samoistną, gdyż coś istnieje samoistnie (jest bytowo autonomiczne), jeżeli w sobie ma swój fundament bytowy. Ma zaś w sobie taki fundament, jeżeli samo w sobie jest immanentnie określone 13. Tej cechy nie mają procesy społeczne, gdyż ich byt jest określony przez czynniki wobec niego zewnętrzne. Rzecz ma swój fundament bytowy, ponieważ jest on zdeterminowany przez właściwości materialne, ale nie można tego powiedzieć o pieniądzu. Jego fundament bytowy jest poza nim, czyli w systemie, który determinuje jego sens i funkcje. Z rozważań tych wynika wniosek, że kapitał ist- 12 R. Ingarden, Spór o istnienie świata, t. 1, PWN, Warszawa 1960, s Ibidem, s

6 90 Andrzej Matysiak nieje tylko w ściśle określonych warunkach, czyli jest zależny od określonego systemu. Nie oznacza to, rzecz jasna, że kapitał istnieje tylko w systemie rynkowym, gdyż teza taka byłaby obciążona błędem ahistoryzmu. Twierdzę tylko, że proces ten jest zdeterminowany przez system społeczno-ekonomiczny i dlatego nie można sformułować uniwersalnej teorii kapitału. Procesową koncepcję kapitału w gospodarce rynkowej zakłada niejako implicite K. Marks 14. Marksowska teoria kapitału zawiera ważne założenie ontologiczne głoszące, że źródłem nowej wartości jest tylko praca, co odrzuca ekonomia głównego nurtu. Akceptacja pierwszego założenia nie wymaga jednak uznania drugiego aksjomatu i tym samym marksowskiej teorii kapitału (dokładniej mówiąc wszystkich jej twierdzeń). K. Marks jest niekonsekwentny, ponieważ definiuje kapitał jako sumę wartości przynoszącej wartość dodatkową. Jest to zatem koncepcja funduszowa kapitału, która wynika logicznie z teorii wartości dodatkowej. Marksowska koncepcja kapitału, jako procesu, ma następującą symboliczną formułę: P-T-P 1 (gdzie P oznacza pieniądz, T towar, P 1 pieniądz powiększony o zysk). Jest to najbardziej ogólna charakterystyka procesu, który obrazuje metamorfozę pieniądza w towary, by ponownie stał się pieniądzem. Kapitałem nie jest natomiast proces przebiegający według schematu: T 1 -P-T 2 (gdzie T 1 siła robocza, P wynagrodzenie siły roboczej, płaca, T 2 towary konsumpcyjne), gdyż różnica pomiędzy nimi nie sprowadza się wyłącznie do kierunku ruchu 15. W ruchu T-P-T pieniądz zostaje przekształcony zdaniem A. Giddensa w wartość użytkową, czyli w konsumpcję, a w formule kapitałowej nie zostanie wydany. Ponowienie ruchu pieniądza w tym procesie zależy od tego, czy w następnym cyklu korzyści pieniężne będą większe, co symbolicznie można zapisać: P-T-P 1. Można więc powiedzieć, że w procesie kapitałowym stosowany jest rachunek rentowności, a w drugim rachunek użyteczności 16. Zmiany zachodzące w procesie kapitałowym polegają na przekształceniu pieniądza w rzeczy i ponownie w postać pieniężną. Rzeczy te można pojmować jako dobra materialne, które w modelu o niższym poziomie abstrakcji mogą mieć formę środków produkcji, transportu itp. Innymi słowy, konkretyzacja towarów w tej formule umożliwia wyodrębnienie różnych odmian dóbr kapitałowych. Procesowe ujęcie kapitału uwalnia nas od poszukiwania społecznych atrybutów dóbr, ponieważ w tym modelu odróżnienie to ma charakter analityczny, a nie ontologiczny. W modelu tym zmiany formy kapitału odbywają się za pośrednictwem wymiany towarowo-pieniężnej, co lakonicznie wyraża się w zadaniu: kupno w celu 14 K. Marks, Kapitał, t. 1, KiW, Warszawa A. Giddens, Stanowienie społeczeństwa, Zysk i S-ka, Poznań 2003, s M. Weber, Gospodarka i społeczeństwo, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 65.

7 Kapitał jako proces 91 sprzedaży z zyskiem. Konkretyzacja tego modelu ujawnia, że obok wymiany zachodzi również konieczność zarządzania np. pracą, produkcją, pieniędzmi, a nawet rynkiem. Jak już wspomniałem, kapitał nie jest bytem samodzielnym i dlatego jego istnienie jest zależne od zakresu utowarowienia gospodarki i jej monetaryzacji, co jest twierdzeniem analitycznym wynikającym z założenia, że proces kapitałowy składa się z aktów wymiany. Wszelkie zatem ograniczenia niepieniężne w dostępie do rzadkich zasobów ograniczają ilościowe i jakościowe wymiary tego procesu. Taki sam efekt wywołuje publiczny charakter dóbr, gdyż ich produkcja nie zapewnia korzyści pieniężnych dla ich wytwórców. Mówiąc dokładniej, korzyści pieniężne z produkcji dóbr nie są uzależnione od efektów dla ich użytkowników. Dzieje się tak dlatego, że ich produkcja nie jest skomercjalizowana, w związku z tym w dziedzinach tych nie działa kapitał finansowy. Przykładem tego we współczesnej gospodarce są takie dziedziny, jak: nauka, oświata i ochrona zdrowia, które są w minimalnym stopniu skomercjalizowane. Pozostawmy bez odpowiedzi pytanie: czy włączenie tych sektorów do gospodarki rynkowej jest celowe? Czy produkcja dóbr publicznych lepiej służy dobrobytowi społecznemu, czy też efektywniejszym rozwiązaniem jest kapitał finansowy? Rozumowanie przez analogię jest jak wiadomo zawodne, a ponadto odpowiedź na to pytanie wymaga głębszej analizy znaczenia praw własności w procesie kapitałowym. Zdaniem H. De Soto tajemnica kapitału znajduje się w legalnym systemie własności. W swojej książce dowodzi on, że proces, przetwarzający zasoby w kapitał (...) jest skryty w tysiącach rozwiązań legislacynych, w statutach, regulacjach oraz w instytucjach zarządzających tym systemem 17. Formalny system własności to elektrownia wodna kapitału. To miejsce, w którym kapitał przychodzi na świat 18. Jako uzasadnienie tej tezy autor przywołuje następujące argumenty 19 : 1) legalna własność jest reprezentacją społeczno-ekonomicznych cech zasobu i dlatego może być środkiem zabezpieczenia interesów kontrahentów. Może być wykorzystana zatem jako: zastaw pod pożyczkę, wkład inwestycyjny, adres dla egzekwowania długów, rat, podatków itp.; 2) formalny system własności dostarcza wiedzy o dostępności zasobów i ułatwia oszacowanie zasobów dostępnych; 3) system własności skłania do większej odpowiedzialności uczestników życia gospodarczego w interakcjach ekonomicznych z tego powodu, że stwarza możliwość jej utraty; 17 H. De Soto, Tajemnica kapitału, Fijor Publishing, Chicago Warszawa 2002, s Ibidem, s Ibidem, s

8 92 Andrzej Matysiak 4) najważniejszą funkcją tego systemu jest zwiększenie mobilności zasobów. W odróżnieniu od zasobów fizycznych, reprezentacje łatwo jest łączyć, dzielić, mobilizować oraz wykorzystywać przy zawieraniu transakcji handlowych 20 ; 5) legalny system własności zwiększa bezpieczeństwo obrotu towarowego, gdyż umożliwia monitorowanie i ochronę zasobów w ich wędrówce w czasie i przestrzeni. Na podkreślenie zasługuje również ochrona transakcji, która zapewnia bezpieczeństwo umów i sprzyja zaufaniu. Przywołałem najważniejsze funkcje systemu praw własności, które mają znaczenie w procesie tworzenia i wykorzystania kapitału, poza kwestią kosztów transakcyjnych, które są niejako zwieńczeniem nieomal wszystkich innych zalet. Analiza H. De Soto wpływu systemu praw własności na proces tworzenia i wykorzystania kapitału zasługuje na najwyższe uznanie. Moje wątpliwości budzi natomiast wyjaśnienie procesu przekształcenia zasobów fizycznych w kapitał, które autor redukuje do legalnego systemu praw własności. Jest to zbyt szeroka definicja kapitału, ponieważ prawa własności ne są dystynktywną cechą tej kategorii, co starałem się wykazać. Przykładem martwego kapitału są domy bez praw własności, ale z tym atrybutem nie są kapitałem, jeżeli uzyskana pożyczka pod zastaw tych praw własności zostanie wydana na cele konsumpcyjne. Prawa własności do zasobów stają się kapitałem tylko w przedstawionym wcześniej procesie: P-T-P 1. Wbrew tytułowi książka H. De Soto nie ujawnia w pełni tajemnicy kapitału, ponieważ nie odpowiada na pytanie, jaką wiązką praw własności dysponuje właściciel kapitału. Należy przyjąć, że są one odmienne niż pozostałych uczestników procesu kapitałowego. Problem ten z powodzeniem rozwiązali A. Alchian i H. Demsetz w teorii kontraktowej firmy 21. Odwołanie się do tej teorii wynika z następujących przesłanek: 1) w gospodarce rynkowej proces kapitałowy jest kontrolowany przez firmy, 2) teoria kontraktowa zakłada, że w każdej firmie działa centralny kontraktor, który ma wyłączną władzę w zawieraniu umów ze wszystkimi właścicielami nakładów w imieniu firmy 22. Taka konceptualizacja jest zgodna z tezą przyjmującą, że proces kapitału odbywa się za pośrednictwem umów. Centralny kontraktor ma całą wiązkę praw, a mianowicie 23 : 1) prawo do rezydualnej nadwyżki, 2) prawo do monitorowania nakładów ponoszonych przez innych uczestników procesu, 3) monopol na zawieranie umów, 20 Ibidem, s Por. T. Gruszecki, Współczesne teorie przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s Ibidem, s Ibidem.

9 Kapitał jako proces 93 4) prawo do wymiany członków zespołu, 5) prawo do przekazania swoich funkcji innej osobie drogą umowy. Najważniejszym uprawnieniem jest, rzecz jasna, prawo do rezydualnej nadwyżki, gdyż od niego zależą korzyści materialne właściciela oraz możliwości reprodukcji kapitału. Pozostałe uprawnienia są instrumentalnie podporządkowane maksymalizacji nadwyżki ekonomicznej. Powstaje zatem pytanie: kim jest osoba (grupa osób), która jest centralnym kontraktorem w fi rmie, a ogólnie, w procesie kapitałowym? Na wstępie należy powiedzieć, że legalny system praw własności nie określa beneficjenta tych uprawnień. W gospodarce rynkowej istnieje swoboda zawierania umów i dlatego centralnym koordynatorem jest podmiot, który posiada największą zdolność do zawierania wiążących umów. Potencjał centralnego koordynatora w gospodarce rynkowej jest określony przez czynniki ekonomiczno-społeczne, w przeciwieństwie do gospodarki centralnie zarządzanej, w której zależał od czynników politycznych. Innymi słowy, w warunkach wolności gospodarczej nikt nie powołuje centralnego koordynatora, gdyż każda osoba (grupa) może pełnić tę funkcję, jeżeli dysponuje określonym potencjałem ekonomiczno-społecznym. Potencjał ten w decydującym stopniu jest zdeterminowany przez zasób pieniądza, ponieważ zapewniają one dostęp do wszystkich czynników niezbędnych do reprodukcji rozszerzonej kapitału. Ważne są również cechy osobowościowe koordynatora, które w teorii ekonomii określa się pojęciem przedsiębiorczości. Z dyskursu tego wynika, że źródła potencjału centralnego kontraktora są zróżnicowane, gdyż mogą nim być pieniądze, kapitał intelektualny, kulturowy, ludzki itp. W dotychczasowej praktyce gospodarki rynkowej głównym czynnikiem determinującym ten potencjał był kapitał pieniężny, a pozostałe czynniki miały charakter drugorzędny. Taki stan rzeczy zmienia się w nowej gospodarce, w której głównym czynnikiem staje się wiedza, a pieniądz jest czynnikiem wtórnym. Teza ta jednak jest prawdziwa tylko przy założeniu, że właściciele wiedzy mają prawo do rezydualnego dochodu. W neoliberalnym systemie gospodarczym upowszechniła się nowa, odmienna forma procesu kapitału finansowego, którą symbolicznie można zapisać jako: P-I f -P 1, gdzie P oznacza pieniądz, a I f instrumenty finansowe. W powyższej formule kapitał finansowy nie ulega przekształceniu w określone towary lub zasoby, gdyż jego funkcja polega na selektywnym zaspokajaniu potrzeb podmiotów gospodarczych za określoną opłatę. Mówiąc ściślej, kapitał finansowy w tej formie pełni funkcje regulacyjne w systemie gospodarczym, a tylko w sposób pośredni wpływa na sferę realną. Wpływ pośredni przejawia się w ograniczeniu ryzyka, wspieraniu transakcji rynkowych itp. W przeciwieństwie do kapitału przemysłowego, jego wynagrodzenie nie jest dochodem rezydualnym, gdyż jest zdeterminowane przez mechanizm rynkowy, podobnie jak ceny innych towarów. Liberalizacja rynków finansowych stworzyła dotąd nieznane możliwości ekspansji kapitału finansowego na inne sfery życia społecznego, a w szczególności

10 94 Andrzej Matysiak na proces konsumpcji. Instrumenty finansowe w tej sferze nie zmieniają istoty tego procesu, gdyż ostatecznie kredyt zostaje przekształcony w towary, a nie w nadwyżkę pieniężną. Ekspansja kapitału finansowego w tej sferze potęguje tendencje konsumpcyjne, a zatem zmniejsza skłonność do oszczędzania. Kapitał finansowy zaangażowany we wspieraniu wydatków konsumpcyjnych przyczynia się do wzrostu gospodarczego, ale stwarza zagrożenie dla stabilności systemu, ponieważ jego odtworzenie zależy od rynku pracy. Wiemy skądinąd, że dynamika dochodów pracowniczych, w systemie neoliberalnym, jest niekorzystna dla pracy w porównaniu z dochodami z kapitału. 4. Kapitał społeczny Podzielam pogląd H. Zboroń, że dystynktywną cechą kapitału społecznego nie jest jego społeczny wymiar, ponieważ jest to cecha wszystkich odmian kapitału 24. Najważniejszy jest sens, znaczenie, jakie mu nadaje definicja, a nie nazwa samego pojęcia. Przedmiotem sporów są jednak koncepcje kapitału społecznego, co zresztą jest zjawiskiem normalnym w początkowym etapie badań. Nie ma tu miejsca na prezentację, a tym bardziej na krytyczną analizę istniejących koncepcji tego kapitału. Sądzę, że wszystkie koncepcje kapitału definiują to pojęcie jako zasób, który spełnia określone funkcje. Przykładem zasobowej konceptualizacji może być definicja P. Bourdieu, który pisze, że kapitał społeczny jest ( ) sumą zasobów, aktualnych i potencjalnych, które należą się jednostce lub grupie z tytułu posiadania trwałej, mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanej sieci relacji znajomości, uznania wzajemnego 25. W tym nurcie mieści się również definicja, zgodnie z którą przyjmuje się, że to zasoby zawarte w sieciach i używane przez ludzi w ich działaniach 26. Inne koncepcje kapitału społecznego precyzują znaczenie, a raczej funkcje tych zasobów, a przykładem tego ujęcia może być definicja: ( ) zespół nieformalnych wartości i norm, które uznają członkowie danej grupy i które umożliwiają im współpracę 27. Innym przykładem może być definicja głosząca, że tak jak i inne postaci kapitału, kapitał społeczny jest produktywny, umożliwia bowiem osiągnięcie pewnych celów, których nie dałoby się osiągnąć, gdyby go zabrakło ( ) Na przykład grupa, której członkowie wykazują, że są godni zaufania i ufa- 24 H. Zboroń, op. cit., s P. Bourdieu, L.J.D. Wacquant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s Cyt. za: N. Lin, Social Capital: A Theory of Social Structure and Action, Cambridge University Press, Cambridge 2001, s. 25; P. Sztompka, Zaufanie, s F. Fukuyama, Wielki wstrząs, Bertelsman Media, Warszawa 2000, s. 24.

11 Kapitał jako proces 95 ją innym, będzie w stanie osiągnąć znacznie więcej niż porównywalna grupa, w której brak jest zaufania 28. Niewątpliwie wadą ujęcia zasobowego kapitału społecznego jest niemożność określenia atrybutów społecznych tego zasobu. F. Fukuyama nie odpowiada na pytanie, jakie wartości i normy umożliwiają współpracę, gdyż tym określeniem nie może być termin nieformalna. J. Coleman utożsamia kapitał społeczny z zaufaniem. Podobne stanowisko reprezentuje P. Sztompka, ponieważ kapitał społeczny i kapitał zaufania definiuje jako zasoby i korzyści płynące z określonego usytuowania w sieciach społecznych 29. Wcześniej jednak stwierdził, że zaufanie to zatem najcenniejsza odmiana kapitału społecznego 30. Badanie związków pomiędzy kapitałem społecznym a zaufaniem możliwe jest w konceptualizacji procesowej tego bytu. Proces ten w najogólniejszym sensie odbywa się według tej samej formuły jak kapitału finansowego. Urzeczywistnia się on dzięki działaniom i zachowaniom członków społeczności lub grupy. Na tym podobieństwa te się jednak kończą. Specyficzną cechą tego procesu jest jego niematerialny i nierynkowy charakter. Podłożem tego procesu nie są pieniądze ani rzeczy, a zdarzenia nie zachodzą dzięki wymianie ekonomicznej. Podobnie jak pieniądz kapitał społeczny zapewnia dostęp do wszelkich dóbr i dlatego jego płynność jest większa. Pieniądze można wymieniać tylko na towary, czyli dobra prywatne. Za pieniądze nie można kupić dóbr wspólnych, a taki charakter mają wszelkie interakcje społeczne, a w szczególności umowy (kontrakty). Płynność kapitału społecznego jest zdecydowanie większa niż pieniądza, gdyż jest on dobrem pośredniczącym, umożliwiającym wszystkie interakcje społeczne, w tym również te, w których główną rolę odgrywa kapitał finansowy. Dla uzasadnienia tej tezy niezbędne jest krótkie objaśnienie pojęcia zaufania społecznego. P. Sztompka definiuje to pojęcie jako: zakład (przekonanie i oparte na tym działanie), że niepewne przyszłe działania innych ludzi lub funkcjonowanie urządzeń czy instytucji będą dla nas korzystne 31. W definicji tej słusznie podkreśla się, że zaufanie manifestuje się w działaniach, gdyż bez nich oczekiwania (zakłady) są tylko formą świadomości. S ądzę, że definicja ta jest zbyt wąska, ponieważ redukuje treść zaufania tylko do działań dla nas korzystnych. Pomijam niejednoznaczność słowa korzystne, bo ma ono wydźwięk subiektywny, a zatem niedookreślony dla osoby, którą obdarzamy zaufaniem. W proponowanej konceptualizacji zaufanie nie poddaje się falsyfikacji. Podzielam stanowisko P. Sztompki o konieczności epistemologicznego lub geneolo- 28 J. Coleman, Social Capital in the Creation of Human Capital, American Journal of Sociology 1990, vol. 94, s. 302, P. Sztompka, Zaufanie, s Ibidem, s Ibidem, s. 99.

12 96 Andrzej Matysiak gicznego ugruntowania hipotezy o zaufaniu 32. W związku z tym definiowałem zaufanie jako oczekiwanie zachowania lub działania zgodnego z obowiązującym w danym społeczeństwie regułami (instytucjami) i systemem wartości 33. Z definicji tej wynika, że zaufanie nie oznacza oczekiwania korzystnej np. dla autora recenzji, a tylko oceny, że będzie ona zgodna z obowiązującym w praktyce naukowej regułami. Zaufanie rozumiane jako życzliwa neutralność, czyli silne przekonanie, iż celem obcych nie jest rozmyślne wyrządzenie nam krzywdy 34, stanowi ważny składnik tych przekonań, ale ich nie wyczerpuje. W badaniu zaufania heurystycznie płodna wydaje się następująca formuła: A ufa B w kwestii C ze względu na rację D 35. Predykatem C w życiu społecznym i ekonomicznym jest realizacja określonych celów i dlatego uzasadnienie zaufania, czyli predykat D stanowią przesłanki efektywnościowe i etyczne 36. Efektywnościowe uzasadnienie proponuje R. Hardin w koncepcji wspólnego interesu. Jest to atrakcyjna koncepcja, ponieważ zakłada, że wiarygodność partnera zależy od jego interesu. Szacując czyjąś wiarygodność, należy przede wszystkim zapytać, jakie korzyści może on wynieść z faktu okazania się wiarygodnym 37. Nie podzielam krytyki tej koncepcji, że jest to pomieszanie pojęć, czyli zaufania i racjonalności 38. Koncepcji zaufania, jako wspólnoty interesów, nie można akceptować, dlatego że redukuje ona tę kategorię do wymiany ekonomicznej. W poszukiwaniu fundamentów bytowych należy zatem szerzej rozumieć racjonalność podmiotów, ponieważ oczekiwania wyrażające się w zaufaniu nie można utożsamiać z naiwnością. W tym kontekście interesująca i godna uznania jest koncepcja racjonalności sapiencjalnej 39. Koncepcja racjonalności sapiencjalnej, innym słowy mądrościowej jest swoistym scaleniem różnych rodzajów racjonalności cząstkowych: technicznej i etycznej, teoretycznej i praktycznej, co zdaniem G. Graffa pozwala na ich harmonijne współdziałanie. Racjonalność nie jest tylko cechą umysłu, ponieważ jej wymiary są zdeterminowane przez kulturę, czyli moralność, etykę, instytucje i obyczaje. W świetle tych rozważań uprawniona wydaje się teza, że fundamentem bytowym zaufania są również instytucje rozumiane 32 P. Sztompka, Socjologia, Znak, Kraków 2002, s A. Matysiak, Negatywny kapitał społeczny [w:] Nowa ekonomia a społeczeństwo, pod red. S. Partyckiego, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006, s Z. Thomas, Trust and Surviwal: Securing a Vision of the Good Society, Journal of Social Philosophy 1989, nr 20, s , cyt. za: G. Graff, Etyczne aspekty zaufania, Prakseologia 2003, nr 14, s G. Graff, op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s

13 Kapitał jako proces 97 jako ogólne wzorce interakcji społecznych, dlatego że mogą one być przesłanką dla ściśle określonych oczekiwań. Jest rzeczą oczywistą, że działania są zależne również od moralności (kultury) i dlatego są to czynniki równorzędne. Reas u- mując: zaufanie umocowane jest w instytucjach i systemie wartości. Dobra te mają charakter publiczny i dlatego są podstawą tworzenia zaufania społecznego. W swoich publikacjach utożsamiałem kapitał społeczny z zasobem dóbr wspólnych, czyli publiczno-prywatnych. Obecnie opowiadam się za konceptualizacją procesową kapitału. W koncepcji procesowej kapitału społecznego ważną rolę odgrywa pojęcie wiarygodności, którego definicja głosi, że jest to spełnienie oczekiwań lub wywiązanie się ze zobowiązań wobec tych, którzy obdarzali nas zaufaniem 40. Wiarygodność, podobnie jak zaufanie, jest stopniowalna, czyli jest to wektor, który obrazuje poziom spełnienia zbioru oczekiwań i zobowiązań. W procesie tym istotną rolę odgrywa sprzężenie zwrotne między zaufaniem indywidualnym a wiarygodnością i dlatego w jego prezentacji przydatny jest model cybernetyczny. W najbardziej ogólnej postaci obrazuje go schemat przedstawiony na rys. 1. Z i N I s W ΔZ i ΔN S D R P Objaśnienia: Z i zaufanie indywidualne, I s zbiór interakcji społecznych, W wiarygodność, R system regulatorów, S podaż regulacji, przepisy prawne, monitoring interakcji, sankcje itp., D popyt na regulacje, pozwy, skargi, wnioski, donosy itp., P przepisy prawne, N normy moralne i kulturowe, ΔZ i współczynnik korekty zaufania indywidualnego, ΔN korekta norm Rys. 1. Model procesu tworzenia kapitału społecznego Źródło: opracowanie własne. W powyższym modelu zakładam, że zbiór interakcji społecznych jest układem względnie odosobnionym, a na jego wejściu są oczekiwania, czyli zaufanie indywidualne i normy moralne oraz kulturowe. Na wyjściu jest natomiast wektor obrazujący wiarygodność. Kapitałem społecznym jest system regulatorów interakcji, który tworzą: normy moralne, kulturowe, przepisy prawne, podsystem egzekwowania prawa oraz organizacje społeczne (sieci relacji społecznych). Waga poszczególnych regulatorów jest, rzecz jasna, zróżnicowana i zależna od 40 P. Sztompka, Zaufanie, s. 99.

14 98 Andrzej Matysiak rodzaju interakcji. I tak np. kultura jako regulator ma istotne znaczenie w interakcjach zachodzących w sferze badawczej (nauce), a mniejsze w przebiegu transakcji biznesowych. Nieuprawniona jest jednak redukcja kapitału społecznego tylko do jednego regulatora, np. do gęstości sieci społecznej. Malejąca liczba organizacji społecznych i stowarzyszeń nie musi, jak to się głosi, wywoływać erozji zaufania społecznego, ponieważ ten regulator może być zastąpiony przez inne formy komunikacji społecznej, takie jak Internet lub organizacje publiczne upowszechniające niepromocyjną informację. Jest oczywiste, że regulacja w tym procesie tylko w przybliżeniu podobna jest do regulacji rynkowej. Sprzężenie zwrotne między wektorem wiarygodności a zaufaniem indywidualnym nie zachodzi automatycznie, ponieważ jest zdeterminowane przez bardzo złożony proces, który obejmuje system regulatorów, a ściślej mówiąc, jego reakcje na odchylenia wektora wiarygodności od jego stanu pożądanego. Korekta zaufania indywidualnego jest z kolei zależna od procesu internalizacji norm moralnych i przepisów prawnych. W warunkach głębokiej nieufności efektem procesu przystosowawczego może być negatywny kapitał społeczny 41. Ten rodzaj kapitału jest oferowany przez nielegalną organizację społeczną (np. mafię) za pomocą przymusu bezpośredniego. Innymi słowy, wiarygodność staje się towarem, czyli przedmiotem wymiany ekonomicznej, egzekwowanej przez nielegalną organizację. Łagodniejszą odmianą tego kapitału jest ograniczanie zakresu interakcji do wąskiego kręgu osób, ze względu na pokrewieństwo, stosunki towarzyskie itp. W powyższych rozważaniach pominąłem analizę konsekwencji, czyli efekty ekonomiczne kapitału społecznego, gdyż są one dobrze rozpoznane. Bezpośrednim efektem jest zaufanie społeczne, ale pragnę na koniec podkreślić, że jest to kategoria epistemologiczna, a nie ontologiczna. Mówiąc ściślej, zaufanie społeczne jest agregatem ufności osób. 5. Uwagi końcowe Procesowa koncepcja kapitału finansowego zakłada, że jest to ruch przebiegający według formuły P-T-P i przeciwstawny dla procesu konsumpcji, który odbywa się według schematu T-P-T. Właściciel kapitału w tym procesie maksymalizuje rezydualną nadwyżkę ekonomiczną i dlatego posługuje się jak to już dawno zauważył M. Weber rachunkiem rentowności, a nie użyteczności krańcowej. Procesowa konceptualizacja kapitału finansowego jest neutralna pod względem ideologicznym, gdyż nie wymaga akceptacji najważniejszego założe- 41 A. Matysiak, Negatywny kapitał, s

15 Kapitał jako proces 99 nia ontologicznego K. Marksa, wyrażającego się w teorii wartości opartej na pracy (wartości dodatkowej). Konceptualizacja procesowa kapitału jest heurystycznie płodna, ponieważ stwarza możliwości dzięki konkretyzacji identyfikacji różnych odmian (gatunków) tej kategorii. Przedmiotem konkretyzacji tej ogó l- nej, abstrakcyjnej formuły może być każdy jej składnik. Na przykład we współczesnej gospodarce towarem może być wiedza, a nie tylko środki produkcji. Model tego procesu może być zastosowany tylko do badania kapitału w gospodarce rynkowej. W artykule tym unikam jednak odpowiedzi na pytanie, czy kapitał finansowy istnieje w ustrojach społeczno-ekonomicznych, w którym pieniądz nie jest reprezentantem wszystkich towarów, a porządek społeczny oparty jest na przymusie pozaekonomicznym i przemocy. Pytanie to wydaje się jednak retoryczne. Z całą pewnością nie można go stosować do wyjaśnienia kapitału w gospodarce centralnie planowanej, która była tylko częściowo zmonetaryzowana. W gospodarce centralnie zarządzanej proces ten nie odbywał się dzięki wymianie rynkowej, gdyż jej rola była znikoma. Centralnego planifikatora nie można utożsamiać z centralnym kontraktorem, który jest głównym bohaterem w tym procesie. Różnica ta, wbrew pozorom, nie jest natury ilościowej. Centralny kontraktor w gospodarce rynkowej działa w każdej firmie i nikt go nie powołuje, ponieważ istnieje wolność gospodarcza. Jest nim osoba lub grupa osób, która posiada zdolność do zawierania wiążących umów. W systemach totalitarnych centralnym kontraktorem jest podmiot zbiorowy, który dysponuje wszystkimi środkami przymusu. Jego wielka władza jest również źródłem słabości, ponieważ nie jest zmuszony do działań efektywnościowych, które są głównym warunkiem akumulacji kapitału w gospodarce rynkowej. Każdy kontrakt w gospodarce rynkowej jest podporządkowany efektywności, ponieważ od niej zależy rezydualna nadwyżka. W gospodarce zmonetaryzowanej wszelkie nakłady i efekty są wyrażone w pieniądzu i dlatego mają charakter obiektywny, czego nie można powiedzieć o rachunku efektywności w gospodarce nierynkowej. Krótko mówiąc, centralny planifikator nie może określić efektywności, gdyż dane (i n- formacje) do tego rachunku w sensie ontologicznym nie istnieją. Są one od niego zależne i dlatego są bytem niesamodzielnym. W końcowej części artykułu przedstawiam proces powstawania i tworzenia kapitału społecznego, ponieważ każdy kapitał ma atrybut społeczny, jego adekwatną nazwą jest zaufanie społeczne. Nie jest ono efektem wymiany ekonomicznej i jego podłoże ma charakter niematerialny. Proces ten odbywa się według schematu zaufanie indywidualne kapitał społeczny wiarygodność. Zaufanie społeczne, w przeciwieństwie do pieniądza, jest instrumentem tworzenia wszelkich interakcji społecznych, a w szczególności umów, czyli dóbr wspólnych. Można więc powiedzieć, że jego płynność jest większa niż pieniądza. Nie jest to dobro wolne, ponieważ jego koszt alternatywny równy jest stracie z tytułu niewiarygodności partnera.

16 100 Andrzej Matysiak Literatura Bourdieu P., Wacquant L.J.D., Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Oficyna Naukowa, Warszawa Coleman J., Social Capital in the Creation of Human Capital, American Journal of Sociology 1990, vol. 94. De Soto H., Tajemnica kapitału, Fijor Publishing, Chicago Warszawa Dewey D., Modern Capital Theory, Columbia University Press, New York Fukuyama F., Wielki wstrząs, Bertelsman Media, Warszawa Giddens A., Stanowienie społeczeństwa, Zysk i S-ka, Poznań Graff G., Etyczne aspekty zaufania, Prakseologia 2003, nr 14. Gruszecki T., Współczesne teorie przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Hardin R., Trusting Persons, Trusting Institutions [w:] Strategy of Choice, Cambridge, Mass Hicks J.R., Perspektywy ekonomii. Szkice z teorii pieniądza i teorii wzrostu, PWE, Warszawa Ingarden R., Spór o istnienie świata, t. 1, PWN, Warszawa Juros H., Niepodzielna racjonalność jako kapitał ludzki w życiu gospodarczym, Prakseologia, nr 1 4. Lin N., Social Capital: A Theory of Social Structure and Action, Cambridge University Press, Cambridge Marks K., Kapitał, t. 1, KiW, Warszawa Matysiak A., Negatywny kapitał społeczny [w:] Nowa ekonomia a społeczeństwo, pod red. S. Partyckiego, Wydawnictwo KUL, Lublin Matysiak A., Wpływ zaufania społecznego na koordynację rynkową, Prakseologia 2003, nr 143. Noga M., Państwo a inwestycje w gospodarce rynkowej, Dolnośląska Oficyna Wydawnicza, Wrocław Samuelson P.A., Nordhaus W.D., Ekonomia, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Sztompka P., Socjologia, Znak, Kraków Sztompka P., Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Znak, Kraków Thomas Z., Trust and Surviwal: Securing a Vision of the Good Society, Journal of Social Philosophy 1989, nr 20. Weber M., Gospodarka i społeczeństwo, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Zboroń H., Kapitał społeczny jako kategoria socjoekonomiczna [w:] Kapitał społeczny we wspólnotach, pod red. H. Januszka, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań Capital as a Process The paper is a critical analysis of the resource-based concept of capital. It claims that capital exists only as a process because its functions and value are determined by action. The most general Marxist model of the process is as follows: money goods money. The material basis of the process is constituted by things and money. It is based on the activities which involve the repeated acts of purchasing things with a view to selling them. The key contractor of the process is the owner of capital who possesses a set of ownership rights and, in particular, the right to residual surplus. The process of generating and using social capital is based on the following pattern: individual trust reliability social trust. The above specified process excludes participation of economic exchange because it is based on the activities which comply with a given society s institutions and culture. Only negative social capital results from enforced economic exchange.

17 Kapitał jako proces 101 Andrzej Matysiak profesor doktor habilitowany, profesor zwyczajny, kierownik Katedry Mikroekonomii na Wydziale Gospodarki Regionalnej i Turystyki Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Zainteresowania naukowo-badawcze: kapitał społeczny, teoria sektora publicznego, metodologia nauk ekonomicznych, nowa ekonomia instytucjonalna. andrzej.matysiak@ue.wroc.pl