EAZA Kampania na Rzecz Ochrony Małp Człekokształtnych Opisy gatunków

Transkrypt

1 Strona 1 EAZA Kampania na Rzecz Ochrony Małp Człekokształtnych Opisy gatunków GORYL (Gorilla sp.) SEKCJA 1: KIM JESTEM? Wysokośd: Masa ciała: samica 150 cm; samiec 180 cm samica 100 kg; samiec 180 kg Indeks proporcji kooczyn: 116 Ciężar mózgu dorosłego osobnika: Średnia długośd życia na wolności: 506 g 40 lat Gatunki: Znane są dwa gatunki goryla, goryl zachodni (Gorilla gorilla) i goryl wschodni (Gorilla beringei). Gatunek goryla zachodniego obejmuje dwa podgatunki: goryl nizinny zachodni (G. g. gorilla) i goryl Cross River (G. g. diehli). Gatunek goryla wschodniego również dzieli się na dwa podgatunki. Są to: goryl nizinny wschodni (G. b. graueri) i goryl górski (G. b. beringei). W europejskich ogrodach, poza dwoma samicami goryla nizinnego wschodniego w ZOO w Antwerpii, prezentowany jest jeden gatunek - goryl nizinny zachodni. Wygląd: Goryle mają futro od ciemnobrązowego do czarnego i czarną skórę. Między samcami a samicami występuje dymorfizm płciowy, co można łatwo zaobserwowad, chociażby ze względu na fakt, że samce ważą prawie dwa razy tyle co samice. Dorosłe samce mają mocno zaznaczony wyrostek grzebieniasty na czaszce, dzięki czemu wyglądają jakby nosiły hełm. Ten grzebieo stanowi powierzchnię, gdzie swoje przyczepy mają silne mięśnie szczęki i żuchwy. W wieku lat u samców pojawia się srebrnoszara sierśd sięgająca od ramion do zadu. Dlatego też są one nazywane "srebno-grzebietymi" (silverback). Wszystkie samce posiadają tę cechę, nie tylko samiec dominujący. Młode goryle w wieku pomiędzy 5 miesiącem a 5 rokiem życia mają kępkę białych włosów na zadzie. Szympansy i bonobo wyróżniają się tą samą cechą. Wierzy się, że te białe kępki są dla innych osobników sygnałem by z troską obchodzid się z maluchem. Wydaje się, że młode goryle, dopóki mają kępki białych włosów, nie muszą przestrzegad zasad hierarchii i mogą liczyd na specjalne traktowanie. SEKCJA 2: JAK I GDZIE ŻYJĘ? Występowanie: Środowisko: Sposób poruszania: Terytorium: goryle zachodnie w Afryce zachodniej, a wschodnie w Afryce środkowej I i II piętro lasów deszczowych goryle potrafią się wspinad, ale zazwyczaj przebywają na ziemi 3-15 km 2 ; goryle zachodnie nizinne zajmują większe terytoria niż goryle górskie Aktywnośd dzienna: Konsumpcja 30%, odpoczynek 40%, eksploracja terenu 30%

2 Rodzaj pożywienia: Zioła, liście, owoce, łodygi a czasem insekty Strona 2 Goryle większośd czasu swojego życia spędzają na ziemi. Głównie poruszają się na czterech kooczynach, podpierając się na kłykciach. Ze względu na swoje duże rozmiary, goryle muszą się wspinad blisko pnia drzewa albo po grubych gałęziach, podczas gdy młode są bardziej zwinne. Dzieląca je odległośd około 750 km, powoduje że goryle zachodnie i wschodnie żyją w zupełnie różnych środowiskach. Nawet na terenie, gdzie występuje jeden gatunek różnice w środowisku są dośd duże - od mokradeł i bagien do górskich lasów. Goryle górskie żyją na wysokości od 2200 do 4000 m n.p.m. w wulkanicznym paśmie gór Virunga. Zachodnie goryle żyją w niższych lasach, na bagnach i w lasach górskich do wysokości 1600 m n.p.m.. Zachodnie goryle nizinne doświadczają jednej deszczowej i jednej suchej pory roku. Przez długie lata prowadzono badania jedynie nad gorylami górskimi, jednak od kilku lat dowiadujemy się też coraz więcej o życiu dzikich goryli zachodnich. Dzięki temu wiadomo, że ich dieta znacznie się różni i ma istotny wpływ na rozmiary zajmowanego przez te zwierzęta terytorium, jak również na zachowania w grupie. Goryle górskie żywią się głównie liśdmi, łodygami, korzeniami i pędami roślin zielnych. Preferują wysoko proteinowy pokarm, z niewielką ilością roślin o dużej zawartości błonnika. Spożywają też mało owoców. Żywią się szeroko dostępnym i łatwym do zdobycia pokarmem, dlatego między osobnikami w grupie, jak i między stadami jest mała rywalizacja. W związku z tym ich terytoria są mniejsze, a same goryle przemieszczają się na odległośd do 500 m w ciągu dnia. Dla zachodnich goryli owoce są ważnym elementem ich diety, szczególnie podczas "owocowego sezonu". Owoce są szeroko rozprzestrzenione, dlatego zachodnie goryle nizinne mają największe terytorium i przemieszczają się dalej niż inne podgatunki. Przeciętny dystans jaki pokonują w ciągu dnia to 1,1 km, a zasięg ich terytorium obejmuje 7-14 km 2 (Tutin 1996). Zachodnie goryle nizinne mają na swoim terytorium mniej ziół o wysokiej wartości odżywczej. Jednak niektóre obszary są bogate w wodne zioła, porastające naturalne leśne polany (Bais). Goryle wchodzą wtedy do wody by pożywid się tymi roślinami, a polany, na które goryle wychodzą z gęstego lasu, ułatwiają obserwację zachowao tych dzikich małp. SEKCJA 3: JA I MOJA RODZINA Wielkośd grupy: zachodnie goryle nizinne - od 2 do 20 osobników (średnio 8,4 osobników), u goryli górskich stado może byd większe Skład grupy: Hierarchia w grupie: Rozproszenie grupy: Cykl płciowy u samic: Ciąża: Masa ciała noworodka: Wiek zakooczenia karmienia piersią: Okres międzyciążowy: Wiek dojrzałości płciowej: Wiek samicy przy pierwszym porodzie: zazwyczaj jeden samiec, kilka samic i potomstwo w rożnym wieku samiec dominujący tzw. srebrno-grzbiety (silverback) stoi najwyżej w hierarchii; hierarchia wśród samic jest raczej słaba i niestabilna. często reprezentanci obu płci opuszczają swoją grupę rodzinną po osiągnięciu dojrzałości dni 8,5 miesiąca 2 kg 3-4 lata 4 lata samica 8 lat, samiec około 10 lat 10 lat Struktura grupy w przypadku zachodnich goryli nizinnych zazwyczaj wygląda następująco: jeden samiec dominujący z kilkoma samicami (Parnell 2002). Grupy z dwoma samcami (silverbacks) obserwowano w kilku

3 miejscach (Stoinski pers comm.), ale zdarza się to częściej w odniesieniu do goryli górskich. Wśród małp człekokształtnych goryle wykazują najbardziej stabilne wzorce grupowe. Strona 3 U goryli górskich samce w wieku około 17 lat zdobywają swoją pierwszą samicę. Później na wiele lat utrzymują swój harem. Zachowania w grupie są skoncentrowane na samcu dominującym. On decyduje, w którą stronę stado ma się przemieszczad, kiedy ma się zatrzymad czy odpoczywad. Dodatkowo samice dbają o niego bardziej niż o siebie. Kiedy dominant starzeje się i słabnie, może stracid niektóre ze swoich samic, na korzyśd innych samotnych samców. Samice mogą również same zdecydowad o odejściu do innego stada. W przypadku goryli górskich często zdarza się, że syn przejmuje dominującą rolę w grupie, ale stary samiec alfa nie jest wypędzany i może w niej pozostad. Kiedy natomiast przywódca umiera, grupa rozpada się, a samice przyłączają się do innego stada (Stokes et al. 2003). Zazwyczaj samic niespokrewnionych ze sobą nie łączą silne więzi. Przyjazne kontakty można najczęściej zaobserwowad pomiędzy samicą a jej krewnymi (rodzaju żeoskiego). Samce w wieku lat często opuszczają swoje grupy rodzinne i na jakiś czas stają się samotnikami. Grupy "kawalerskie" są popularne wśród goryli górskich, ale nie pośród zachodnich goryli nizinnych. Zdarza się, że samce te tworzą grupy z samicami, które z racji młodego bądź starego wieku nie są zdolne do rozrodu. W skład takiej grupy wchodzą: dorosłe samce z kilkoma młodymi samcami i samice (młode, bądź bardzo stare) (Stoinski pers. comm.) Dorosłe samice równie często opuszczają swoją grupę rodzinną, dzieje się to w wieku 8 lub 9 lat. Obserwuje się także zmiany stad w ciągu ich dorosłego życia. Krycie i narodziny mają miejsce co roku. Śmiertelnośd niemowląt u goryli górskich wynosi 38% podczas pierwszych trzech lat życia. Mimo, że samce nie biorą czynnego udziału w zajmowaniu się młodymi, pełnią ważną rolę w procesie ich socjalizacji. Inicjują i ułatwiają swojemu potomstwu obcowanie z innymi podrostkami (Stewart 2001). Młode goryle rozwijają się powoli. Przez pierwsze 5 miesięcy życia przebywają pod stałą opieką matki. W tym czasie niemowlęta są uzależnione od swojej rodzicielki, ssąc mleko przynajmniej raz na godzinę. Po 5 miesiącach zaczynają chodzid i bardziej interesowad się otoczeniem. Do wieku 12 miesięcy nie oddalają się od matki dalej niż na 5 metrów. Przez następne półtora roku spędzają już przy matce tylko połowę czasu. Okres młodzieoczy trwa od 3 do 6 roku życia. W tym czasie następuje uniezależnienie się od matki. Młode nie jest już dłużej karmione piersią, nie śpi też z matką w jednym gnieździe (Stewart 2001) Samice są dorosłe w wieku pomiędzy 6 a 8 rokiem życia. Dojrzałośd płciową osiągają w wieku 8 lat. Okres dorastania samców trwa około 2 lata dłużej. W wieku około 10 lat są nazywani czarno - grzbietymi, zanim nie zacznie im się pojawiad srebrzyste futro. Samce stale rosną aż do 15 roku życia. Komunikacja wokalna (werbalna) wśród goryli odgrywa ważną rolę. Goryle potrafią wydawad około 15 różnych odgłosów. Niektóre z nich są delikatne, dlatego goryle w ZOO często wydają się zwiedzającym bardzo ciche. SEKCJA 4: ZDUMIEWAJĄCE FAKTY Rekord wieku w niewoli: 54 lata w amerykaoskim ZOO Rok rozpoczęcia programu hodowlanego: 1991 Liczebnośd w Europie: 188, 244 w 65 placówkach (informacje EEP z 2009) Zachodnie i wschodnie goryle są mniej ze sobą spokrewnione (bardziej różnią się pod względem genetycznym) niż szympansy (Pan troglodytes) i bonobo (Pan paniscus) (Butynski 2001). Goryle są blisko spokrewnione z człowiekiem i są uważane za bardzo inteligentne. Uważa się, że zachodnie goryle mają własną kulturę jedzenia, z wyuczonymi preferencjami żywieniowymi, przekazywanymi między osobnikami i pokoleniami (Nishihara, 1995). Niedawno w naturze, po raz pierwszy zaobserwowano używanie narzędzi przez te zwierzęta (Breuer, 2006): goryl używając kija jako podparcia wchodził do wody rzeki Bai. Chociaż goryle są największymi i najsilniejszymi z naczelnych na świecie, narażone są na ataki ze strony

4 lampartów. Ślady ataków lampartów zostały odnotowane na martwych ciałach dwóch dorosłych osobników (Fay et al. 1995). Strona 4 Na niektórych terenach pokrywają się obszary występowania goryli i szympansów, co wiąże się z dzieleniem pomiędzy tymi gatunkami źródeł pożywienia. Goryle i szympansy nie są dla siebie konkurencją, bo kiedy pożywienie się kooczy, uwidaczniają się różnice w preferencjach pokarmowych i strategiach poszukiwania pokarmu. Goryle preferują liście, podczas gry szympansy wolą pokonad większy dystans w poszukiwaniu terenów bogatych w owoce. Na obszarach, gdzie występują oba gatunki, badacze zaobserwowali zabawne sytuacje, kiedy to goryle i szympansy spały w niewielkiej odległości od siebie, a młode obu gatunków chętnie się ze sobą bawiły. Co najmniej w kilku populacjach goryli termity i mrówki są ważnym składnikiem ich diety. Naukowcy zaobserwowali zachodnie goryle nizinne jedzące insekty, tak często, jak robią to szympansy. Nie używały przy tym patyczka, tylko po prostu otwierały" sobie termitiery i gniazda mrówek. Pomimo, że goryle górskie są wegetarianami to, w ich diecie pojawia się także białko pochodzenia zwierzęcego, które nie jest spożywane świadomie. Szacuje się, że każdego dnia, wraz ze zjadanymi roślinami goryle połykają do 2 g organizmów zwierzęcych (tj. małe ślimaki, wszy lub chrząszcze). Goryl VIP (Bardzo Ważny Naczelny): King Kong - wystąpił w filmie z 1933 roku i wielu filmach później. Właściwie King Kong nie miał byd gorylem, ale prehistoryczną ogromną małpą człekokształtną przypominającą goryla. Pomijając te niuanse, goryle musiały cierpied przez dekady, gdyż przypisywano im cechy King Konga, czyli agresywnego, niszczącego i porywającego kobiety potwora. Goryl VIP (Bardzo Ważny Naczelny): Snowflake (płatek śniegu) - goryl albinos urodzony w Gwinei Równikowej w 1962 roku, który mieszkał w ZOO w Barcelonie przez prawie 40 lat. Snowflake był znany na całym świecie. Spłodził 22 potomków i zmarł w 2003 na raka skóry. Ostatnio, widziano młodego goryla albinosa w naturze, ale maluch ten bardzo szybko zniknął. Snowflake pozostaje jedynym, znanym gorylem albinosem, który dożył wieku dojrzałego. Goryl VIP (Bardzo Ważny Naczelny): Koko, samica goryla urodzona w 1971 roku, która pracowała przez ponad 30 lat nad adaptacją angielskich znaków języka migowego do szerokich i krótkich palców goryli. Dzisiaj Koko potrafi używad ponad 500 znaków i rozumie co się do niej mówi w języku angielskim. Mimo to, w projekcie wytykano brak aspektu naukowego oraz sposób trzymania Koko (nie w grupie goryli, tylko pośród ludzi). Pomimo krytyki historia Koko była z dużym sukcesem wykorzystywana podczas prowadzenia programów edukacyjnych nt. nielegalnych polowao wśród dzieci mieszkających w regionach, gdzie występują goryle. Więcej informacji na ten temat: Goryl VIP (Bardzo Ważny Naczelny): Digit - ulubieniec Dian Fossey - eksperta w dziedzinie biologii goryli górskich. Ten czarno - grzbiety goryl, zabity przez kłusowników w 1977 roku, zainspirował Dian Fossey do założenia fundacji Digit, której głównym celem jest ochrona goryli. Po śmierci Fossey, nazwa fundacji została zmieniona na Dian Fossey Gorilla Fund International. Fossey i Digit są pochowani obok siebie w górach Virunga. SEKCJA 5: POMÓŻ, MÓJ GATUNEK WYMIERA! Status wg IUCN: Zagrożony wyginięciem, zachodnie goryle - krytycznie zagrożone wyginięciem Trend populacji: malejący Szacowana wielkośd populacji żyjącej na wolności: 680 osobników goryla górskiego (stabilna), goryli wschodnich nizinnych (w przybliżeniu, szybki spadek), goryli cross river (trend nieznany), zachodnich goryli nizinnych (szybki spadek)

5 TOP 3 - Największe 3 zagrożenia: 1. Bushmeat polowania dla mięsa 2. Choroby i epidemie 3. Utrata środowiska naturalnego na rzecz wycinki drzew, górnictwa i produkcji węgla drzewnego Strona 5 Tylko 20% goryli żyje na terenach, gdzie przynajmniej w teorii, są chronione przed niebezpieczeostwami związanymi z ingerencją człowieka w ich środowisko naturalne. Pozostałe 80% goryli jest narażone na modyfikacje środowiska wynikające z działalności ludzkiej. (Harcourt 2003) Goryle nizinne zachodnie zakwalifikowane zostały do gatunków krytycznie zagrożonych wyginięciem z powodu wyjątkowo dużej skali polowao i śmiertelności spowodowanej chorobami (na dziewiczych terenach śmiertelnośd wyniosła 90% populacji). Szacuje się, że tylko w ciągu ostatnich lat (jedno pokolenie goryli) połączenie tych dwóch czynników spowodowało spadek liczebności gatunku o 60%. Na terenach najbardziej chronionych występuje poważny problem z kłusownictwem, a niemal połowa siedlisk została dotknięta wirusem Ebola. Małpy człekokształtne i ludzie są do siebie tak podobni, że ułatwia to przenoszenie czynników chorobotwórczych pomiędzy tymi gatunkami. Goryle górskie są narażone na ryzyko spowodowane bliskim sąsiedztwem lokalnej ludności, obecnością w ich środowisku pracowników ochrony przyrody i ekoturystów. Mimo, że kontakt goryli z miejscową społecznością jest ograniczony do sytuacji, kiedy ludzie nielegalnie wchodzą do parku, bądź gdy goryle przekroczą granice rezerwatu by plądrowad uprawy, jest to wystarczające by choroby mogły się rozprzestrzeniad. Goryle są wrażliwe na świerzb, zakażenie dróg oddechowych, pasożyty jelit, choroby skóry i odrę (Mudakikwa et al. 2001) Goryle wschodnie nizinne, które jako jedyne żyją w rozdartym wojną Kongo, szybciej tracą swoje siedliska niż inne populacje. Po wojnach w 1996 roku oraz w latach miał miejsce duży napływ uchodźców z Rwandy, co spowodowało wzmożoną eksploatację zasobów leśnych dla pozyskania drewna opałowego i żywności. Również górnictwo na terenie Kongo ma ogromny wpływ na skalę dewastacji środowiska naturalnego i populacji goryli. Rudy koltanu są wydobywane w Kongo na taką samą skalę co złoto. Koltan jest używany w produkcji telefonów komórkowych, smartphone'ów i laptopów. Na nieszczęście, duże złoża tej rudy zostały odkryte na terenie Parku Narodowego Kahuzi - Biega. Tysiące górników (zamieszkujących tymczasowo te tereny) drastycznie potraktowało lokalną populację goryli wschodnich nizinnych. Recykling telefonów i zastanowienie się przed kupnem coraz to nowszych modeli, może byd użyteczną akcją na rzecz ochrony tych zwierząt. Spadek liczebności populacji goryla górskiego został zatrzymany w latach 80. XX wieku dzięki interdyscyplinarnemu podejściu do ochrony środowiska, włączając w to edukację, ekoturystykę oraz patrole, których celem jest trzymanie ludzi i zwierząt gospodarskich z dala od chronionych terenów. Goryle górskie stały się powodem regionalnej i narodowej dumy w Rwandzie i Ugandzie. Zachodni turyści płacą 500 $ za zezwolenie, które upoważnia ich do podziwiania rodziny goryli górskich przez jedną godzinę. Ten goryli ekoturyzm jest ważnym źródłem dochodów dla krajów w tym regionie. W Rwandzie i Ugandzie biznes ten generuje przychód w wysokości 1,5mln rocznie. Również goryle zachodnie nizinne, jak i wschodnie są przyzwyczajane do obecności turystów, w nadziei, że uda się powtórzyd ten sukces. Niestety ekoturystyka nie jest wymarzonym rozwiązaniem dla wszystkich populacji małp. Zrównoważona ekoturystyka potrzebuje dobrego zarządzania, odpowiedzialnej władzy i surowych regulacji dotyczących tego, ilu turystów i na jaką odległośd może zbliżyd się do zwierząt. Goryle mogą egzystowad na terenie, gdzie rozważnie prowadzona jest selektywna wycinka drzew, ponieważ ich ulubione miejsce to wtórne lasy z bujnym podszyciem. Niestety wyręb drzew często łączy się z defragmentacją środowiska naturalnego pod nowe drogi wykorzystywane do transportu drewna, także ułatwiające kłusownikom dostęp do zasobów leśnych. Handel mięsem z dzikich zwierząt w krajach Afryki zachodniej jest,

6 Strona 6 co smutne, bardzo często połączony z wycinką lasów. Przedsiębiorstwa zajmujące się wycinką lasów sprzedają broo i amunicję, zapewniają sidła, przewożą kłusowników do lasów, wywożą z nich mięso ciężarówkami, pracownicy kupują je w miasteczkach, a łodziami lub transportem lądowym bushmeat jest dostarczany do większych sklepów w miastach. Samiec dominujący w obronie stada przeciwstawi się każdemu zagrożeniu, nawet kłusownikom. Postępując w ten sposób, jest łatwym celem i szybko ginie. Kłusownicy łapią młode i sprzedają je jako zwierzątka domowe, często zabijając przy tym matkę, która chroni swoje potomstwo (Tutin &Vedder 2001) W ten sposób, całe grupy goryli mogą byd wybite przez kilku kłusowników. Zagraniczne firmy powinny zostad pociągnięte do odpowiedzialności przez globalną społecznośd za swój udział w tym procederze. Pomocny mógłby się okazad bojkot importowanego tropikalnego drewna w krajach rozwiniętych, które skupują ten surowiec od lokalnych firm albo anulowanie pozwoleo na wycinkę drzew w krajach, gdzie te przedsiębiorstwa są aktywnie związane z transportowaniem mięsa dzikich zwierząt (Butynski 2001) Azyle i rezerwaty powstające dla osieroconych goryli skonfiskowanych z czarnego rynku, odgrywają ważną rolę we wsparciu organów ścigania oraz jako centra edukacji dla lokalnej ludności. Rynek mięsa pochodzącego z dzikich zwierząt bushmeat - wykorzystuje wiele różnych gatunków, nie tylko naczelnych. Różne zasadzki i pułapki w równym stopniu rozkładane są też na antylopy, świnie i gryzonie (Mudakikwa et al. 2001; Wilkie & Carpenter 2001). Niestety pułapki te często też ranią zwierzęta. Takie urazy, jeśli nie są wyleczone, prowadzą do utraty kooczyn czy nawet do bolesnej śmierci (Mudakikwa et. al 2001). Nawet przy intensywnych patrolach usuwanie zasadzek jest dużym wyzwaniem na terenach, gdzie żyją zarówno goryle, jak i zwierzęta, które są celem kłusowników (Hall et al. 1998; Plumptre et al. 2003). Goryle górskie, które wpadły w zasadzki i zostały poranione, są leczone przez pracowników medycznych w ramach projektu weterynaryjnego dla goryla górskiego. W ten sposób znacznie ograniczono amputacje kooczyn i zakażenia bakteryjne organizmu. SEKCJA 6: WIĘCEJ O MNIE Publikacje drukowane: Butynski TM Africa's great apes. In: Beck BB, Stoinski TS, Hutchins M, Maple TL, Norton B, Rowan A, Stevens EF, Arluke A, editors. Great apes & humans: the ethics of coexistence. Washington DC: Smithsonian Inst Pr. p Czekala N, Robbins MM Assessment of reproduction and stress through hormone analysis in gorillas. In: Robbins MM, Sicotte P, Stewart KJ, editors. Mountain gorillas: three decades of research at Karisoke. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Doran DM, McNeilage A Gorilla ecology and behavior. Evol Anthro 6(1): Doran DM, McNeilage A Subspecific variation in gorilla behavior: the influence of ecological and social factors. In: Robbins MM, Sicotte P, Stewart KJ, editors. Mountain gorillas: three decades of research at Karisoke. Cambridge (England): Cambridge University Press. p Doran DM, McNeilage A, Greer D, Bocian C, Mehlman P, Shah N Western lowland gorilla diet and resource availability: new evidence, cross-site comparisons, and reflections on indirect sampling methods. Am J Primatol 58: Fay JM, Carroll R, Kerbis Peterhans JC, Harris D Leopard attack on and consumption of gorillas in the Central African Republic. J Hum Evol 29(1): Fletcher A Development of infant independence from the mother in wild mountain gorillas. In: Robbins MM, Sicotte P, Stewart KJ, editors. Mountain gorillas: three decades of research at Karisoke. Cambridge (England): Cambridge University Press. p Fossey D Vocalizations of the mountain gorilla (Gorilla gorilla beringei). Anim Beh 20: Goodall J, Fouts R, Patterson F, Katz E, Bekoff M, Galdikas B, editors The great ape project census: recognition for the uncounted. Portland (OR): Great Ape Project. 268 p. Groves C Primate taxonomy. Washington DC: Smithsonian Inst Pr. 350 p.

7 Strona 7 Hall JS, Saltonstall K, Inogwabini BI, Omari I Distribution, abundance and conservation status of Grauer's gorilla. Oryx 32(2): Harcourt AH An introductory perspective: gorilla conservation. In: Taylor AB, Goldsmith ML, editors. Gorilla biology: a multidisciplinary perspective. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Hart JA, Hall JS Status of eastern Zaire's forest parks and reserves. Cons Bio 10(2): Harcourt AH, Stewart KJ, Hauser M Functions of wild gorilla "close" calls. I. Repertoire, context, and interspecific comparison. Behaviour 124(1/2): Ilambu O Ecology of eastern lowland gorilla: is there enough scientific knowledge to mitigate conservation threats associated with extreme disturbances in its distribution range? In: The apes: challenges for the 21st century. Conference proceedings; 2000 May 10-13; Brookfield, IL. Chicago: Chicago Zoo Soc. p Kuroda S, Nishihara T, Susuki S, Oko RA Sympatric chimpanzees and gorillas in the Ndoki Forest, Congo. In: McGrew WC, Marchant LF, Nishida T, editors. Great ape societies. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Leigh SR, Relethford JH, Park PB, Konigsberg LW Morphological differentiation of Gorilla subspecies. In: Taylor AB, Goldsmith ML, editors. Gorilla biology: a multidisciplinary perspective. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Magliocca F, Querouil S, Galutier-Hion A Population structure and group composition of western lowland gorillas in the north-western Republic of Congo. Am J Primatol 48: McNeilage A Diet and habitat use of two mountain gorilla groups in contrasting habitats in the Virungas. In: Robbins MM, Sicotte P, Stewart KJ, editors. Mountain gorillas: three decades of research at Karisoke. Cambridge (England): Cambridge University Press. p Mittermeier RA, Konstant WR, Rylands AB, Ganzhorn J, Oates JF, Butynski TM, Nadler T, Supriatna J, Padu CV, Rambaldi D, contributors. Primates in Peril: the world's 25 most endangered primates. Washington DC: Conservation Intl. 19 p. Mudakikwa AB, Cranfield MR, Sleeman JM, Eilenberger U Clinical medicine, preventive health care and research on mountain gorillas in the Virunga Volcanoes region. In: Robbins MM, Sicotte P, Stewart KJ, editors. Mountain gorillas: three decades of research at Karisoke. Cambridge (England): Cambridge University Press. p Nowak RM Walker's primates of the world. Baltimore: Johns Hopkins Univ Pr. 224 p. Oates JF, compiler Status survey and conservation action plan: African primates (Revised edition). Gland (Switzerland): IUCN/SSC Primate Specialist Group. 80 p. Oates JF, McFarland KL, Groves JL, Bergl RA, Linder JM, Disotell TR The Cross River gorilla: natural history and status of a neglected and critically endangered subspecies. In: Taylor AB, Goldsmith ML, editors. Gorilla biology: a multidisciplinary perspective. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Parnell RJ Groups size and structure in western lowland gorillas (Gorilla gorilla gorilla) at Mbeli Bai, Republic of Congo. Am J Primatol 56: Patterson FGP, Gordon W Twenty-seven years of project Koko and Michael. In: Galdikas BMF, Erickson Briggs N, Sheeran LK, Shapiro GL, Goodall J, editors. All apes great and small. Volume 1, African apes. New York: Kluwer Acadmemic/Plenum. p Plumptre AJ, McNeilage A, Hall JS, Williamson EA The current status of gorillas and threats to their existence at the beginning of a new millennium. In: Taylor AB, Goldsmith ML, editors. Gorilla biology: a multidisciplinary perspective. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Poulsen JR, Clark CJ Densities, distributions, and seasonal movements of gorillas and chimpanzees in swamp forest in northern Congo. Int J Primatol 25(2):

8 Strona 8 Robbins MM Variation in the social system of mountain gorillas: the male perspective. In: Robbins MM, Sicotte P, Stewart KJ, editors. Mountain gorillas: three decades of research at Karisoke. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Robbins MM, McNeilage A Home range and frugivory patterns of mountain gorillas in Bwindi Impenetrable National Park, Uganda. Int J Primatol 24(3): Rowe N Pictorial guide to the living primates. East Hampton (NY): Pogonias Pr. 263 p. Sarmiento EE Distribution, taxonomy, genetics, ecology, and causal links of gorilla survival: the need to develop practical knowledge for gorilla conservation. In: Taylor AB, Goldsmith ML, editors. Gorilla biology: a multidisciplinary perspective. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Sicotte P Female mate choice in mountain gorillas. In: Robbins MM, Sicotte P, Stewart KJ, editors. Mountain gorillas: three decades of research at Karisoke. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Steklis HD, Gerald-Steklis N Status of the Virunga mountain gorilla population. In: Robbins MM, Sicotte P, Stewart KJ, editors. Mountain gorillas: three decades of research at Karisoke. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Stewart KJ Suckling and lactational anoestrus in wild gorillas (Gorilla gorilla). J Reprod Fertil 83: Stewart KJ Social relationships of immature gorillas and silverbacks. In: Robbins MM, Sicotte P, Stewart KJ, editors. Mountain gorillas: three decades of research are Karisoke. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Stokes EJ, Parnell RJ, Olejniczak C Female dispersal and reproductive success in wild western lowland gorillas (Gorilla gorilla gorilla). Behav Ecol Sociobiol 54: Tutin CG Ranging and social structure of lowland gorillas in the Lopé Reserve, Gabon. In: McGrew WC, Marchant LF, Nishida T, editors. Great ape societies. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Tutin CEG, Parnell RJ, White LJT, Fernandez M Nest building by lowland gorillas in the Lopé Reserve, Gabon: environmental influences and implications for censusing. Int J Primatol 16(1): Tutin CEG, Vedder A Gorilla conservation and research in central Africa: a diversity of approaches and problems. In: Weber W, White LJT, Vedder A, Naughton-Treves L, editors. African rain forest ecology and conservation: an interdisciplinary perspective. New Haven (CT): Yale Univ Pr. p Vedder A, Naughton-Treves L, Plumptre A, Mubalama L, Rutagarama E, Weber W Conflict and conservation in the African rain forest. In: Weber W, White LJT, Vedder A, Naughton-Treves L, editors. African rain forest ecology and conservation: an interdisciplinary perspective. New Haven (CT): Yale Univ Pr. p Wallis J, Lee DR Primate conservation: the prevention of disease transmission. Int J Primatol 20(6): Walsh PD, Abernethy KA, Bermejo M, Beyers R, De Wachter P, Ella Akou M, Huijbregts B, Idiata Mambounga D, Kamdem Toham A, Kilbourn AM, et al Catastrophic ape decline in western equatorial Africa. Nature 422(6932): Watts DP Infanticide in mountain gorillas: new cases and a reconsideration of the evidence. Ethology 81:1-18. Watts DP Mountain gorilla reproduction and sexual behavior. Am J Primatol 24: Watts DP Comparative socio-ecology of gorillas. In: McGrew WC, Marchant LF, Nishida T, editors. Great ape societies. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Watts DP Seasonality in the ecology and life histories of mountain gorillas (Gorilla gorilla beringei). Int J Primatol 19(6): Watts DP Social relationships of female mountain gorillas. In: Robbins MM, Sicotte P, Stewart KJ, editors. Mountain gorillas: three decades of research at Karisoke. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Watts DP Gorilla social relationships: a comparative review. In: Taylor AB, Goldsmith ML, editors. Gorilla biology: a multidisciplinary perspective. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p

9 Strona 9 White LJT, Tutin CEG. Why chimpanzees and gorillas respond differently to logging: a cautionary tale from Gabon. In: Weber W, White LJT, Vedder A, Naughton-Treves L, editors. African rain forest ecology and conservation: an interdisciplinary perspective. New Haven (CT): Yale Univ Pr. p Wilkie DS, Carpenter JF Bushmeat hunting in the Congo Basin: an assessment of impacts and options for mitigation. In: The apes: challenges for the 21st century. Conference proceedings; 2000 May 10-13; Brookfield, IL. Chicago: Chicago Zoo Soc. p Yamagiwa J, Kahekwa J Dispersal patterns, group structure, and reproductive parameters of eastern lowland gorillas at Kahuzi in the absence of infanticide. In: Robbins MM, Sicotte P, Stewart KJ, editors. Mountain gorillas: three decades of research at Karisoke. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Yamagiwa J, Kahekwa J, Kanyunyi Basabose A Intra-specific variation in social organization of gorillas: implications for their social evolution. Primates 44: Yamagiwa J, Maruhashi T, Yumoto T, Mwanza N Dietary and ranging overlap in sympatric gorillas and chimpanzees in Kahuzi-Biega National Park, Zaire. In: McGrew WC, Marchant LF, Nishida T, editors. Great ape societies. Cambridge (England): Cambridge Univ Pr. p Yamagiwa J, Mwanza N, Yumoto T, Maruhashi T Seasonal change in the composition of the diet of eastern lowland gorillas. Primates 35(1): 1-14