Copyright by Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009

Transkrypt

1

2

3

4

5 Recenzent: prof. dr hab. Renata Siemieńska Redaktor prowadzący: Anna Raciborska Redakcja i korekta: Beata Bińko Projekt okładki: Katarzyna Juras Copyright by Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009 ISBN Tytuł dotowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego z projektu badawczego nr 1 H02B Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o. ul. Krakowskie Przedmieście 62, Warszawa tel./fax , , dział handlowy: jak wyżej, w. 105, 108 e mail: info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.pl Wydanie pierwsze Skład i łamanie: WN Scholar (Stanisław Beczek) Druk i oprawa: Drukarnia Read Me, Łódź

6 Spis treści Słowo wstępne Cel książki Część I. Podstawy koncepcyjne 2. Od europejskiej emigracji do imigracji Przesłanki emigracji ostatniej w Polsce Część II. Migracje przedakcesyjne 4. Krótkotrwałość i niepełność migracji w dobie transformacji systemowej Krótkotrwałość migracji Migracja niepełna formą dominującą Emigracja okresu transformacji Podsumowanie Część III. Wpływ wstąpienia Polski do Unii Europejskiej na wielkość i kierunki migracji oraz cechy migrantów 5. Ile osób odpłynęło z Polski po 1 maja 2004 roku? Kierunki geograficzne oraz dynamika migracji przed akcesją i po niej Notka o metodzie badania Ogólne prawidłowości O znaczeniu Wielkiej Brytanii Cechy osób migrujących przed akcesją i po niej Płeć i wiek Poziom wykształcenia Typ miejsca zamieszkania regiony pochodzenia (zamieszkania) osób migrujących przed akcesją i po niej Ogólne prawidłowości Region a cechy osób migrujących Cechy migrujących próba interpretacji Część IV. Migracje poakcesyjne a potencjał migracyjny 10. Selektywność odpływu ku wygaszaniu rezerw migracji O wyrównaniu szans : region i kategoria miejsca zamieszkania przed migracją Cechy jednostek a skłonność do migracji: płeć, wiek i poziom wykształcenia Geograficzne kierunki odpływu z Polski a selektywność migracji Zróżnicowanie ubytków demograficznych na skutek migracji Poszukiwanie wyjaśnień

7 6 Część V. Strategie migracyjne 11. Racjonalność migrantów poakcesyjnych Makroracjonalność migrantów poakcesyjnych Mikroracjonalność migrantów poakcesyjnych Zasoby migrantów na rynkach pracy krajów przyjmujących diagnoza Charakterystyka migrantów poakcesyjnych w zwierciadle statystyk krajów przyjmujących Pozycja polskich pracowników na wybranych rynkach pracy Alokacja sektorowa Polaków w krajach przyjmujących kapitalizowanie i dekapitalizowanie indywidualnych zasobów migrantów poakcesyjnych Mobilność społeczno-zawodowa migrantów poakcesyjnych Dekwalifikacja, dewaluacja, degradacja zawodowa czy konstruktywne zawieszenie migrantów poakcesyjnych? Wychodzenie z nielegalności Strategie ekonomiczne: proaktywne czy reaktywne? Migracyjny kapitał społeczny Strategie migranckich gospodarstw domowych na obczyźnie Sieci migranckie Skupienia przestrzenne Polaków w wybranych krajach przyjmujących Transfer kapitałów migrantów poakcesyjnych Transfer środków pieniężnych Transfer innych kapitałów Strategie powrotów migrantów poakcesyjnych Deklaracje chęci pozostania i powrotów w badaniach poza statystyką publiczną i ich wiarygodność Strategie powrotów, przeczekania, pozostania Modele powrotów: powrót intencjonalnie zakończony i powrót intencjonalnie nieprzewidywalny Zachowania migrantów wobec globalnego kryzysu gospodarczego Płynność powrotu Synteza poakcesyjnych strategii migracyjnych Zakończenie Literatura

8 Słowo wstępne od morza do morza około trzech godzin w powietrzu zaczynam od nowa znowu Ewa Jarzymowska, z pamiętników migrantów Ostatecznie to tylko zmiana nazw bałtyckie na north inne cyfry kodu pocztowego tu dla wyspiarskiej inności we wszystkim z inicjałami liter miasta Widok z okna jakże podobny ( ) Tomasz Fellmann, z pamiętników migrantów Oddajemy w ręce Czytelników książkę, która z założenia miała ogarniać zjawisko migracji z Polski po 1 maja 2004 roku. Jej celem nie była jednak zwykła inwentaryzacja faktów i źródeł ich pochodzenia ani nawet diagnoza sytuacji czy też poszerzony opis zjawiska, ponieważ wówczas nie wykraczałaby poza ramy raportu o stanie rzeczy. Naszą ambicją było zrozumienie wielowymiarowego procesu poakcesyjnego odpływu ludności z Polski oraz nade wszystko wyjaśnienie jego natury, zarówno w wymiarze strukturalnym, jak i indywidualnym, tj. uwzględniające dwie różne perspektywy kontekstu politycznego i społeczno- -ekonomicznego, w niewielkim stopniu zależnego od woli osób migrujących oraz świadomych i celowych działań tych ludzi. Postawiliśmy zatem przed sobą zadanie złożone i trudne, którego wykonanie będzie zapewne zachęcać do dyskusji i krytyki. Do jego realizacji niezbędne było nabranie dystansu wobec tego procesu, dlatego książkę tę prezentujemy pięć lat po dacie, którą wielu uważa za przełomową dla migracji zagranicznych z Polski. Upływ czasu był w tym wypadku niejako naszym sprzymierzeńcem, ponieważ mieliśmy szansę dokonać ustaleń opierających się na szeregach czasowych, a nie tylko na bieżących obserwacjach. Książka jest efektem naszej dwuletniej pracy 1. 1 Znaczna część badań uzyskała wsparcie finansowe Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, w ramach projektu Migracja z Polski po 1 maja 2004 r.: jej intensywność i kierunki geograficzne oraz alokacja migrantów na rynkach pracy krajów Unii Europejskiej (grant Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr 1 H02B ).

9 8 Słowo wstępne Kontrowersyjna i być może dla wielu zagadkowa teza książki zawarta w tytule może sugerować, że jej autorzy są zdania, iż emigracja poakcesyjna jest tą ostatnią i mieszkańcy Polski nie będą już w ogóle migrować. Nic bardziej mylnego. Pytanie zawarte w tytule dotyczy raczej formuły wyjaśnienia zjawiska migracji poakcesyjnych, jego warunków wyjściowych i konsekwencji. Sugeruje, że nigdy wcześniej nie wystąpiły ani też prawdopodobnie nigdy później nie pojawią się warunki do odpływu tzw. nadwyżki demograficznej, będącej do rozszerzenia Unii Europejskiej w 2004 roku, jak sądzimy, czynnikiem hamującym procesy modernizacyjne w Polsce. Obraz migracji poakcesyjnych z Polski nie byłby pełny bez uwzględnienia perspektywy migrantów zaangażowanych w ten proces. Ich zachowania, strategie działań oraz mechanizmy nimi rządzące wydają się odmienne od podejmowanych wcześniej przez ich poprzedników, przed wstąpieniem Polski do Unii. W związku z tym zadajemy w książce zasadnicze pytania: Czy migracje poakcesyjne z Polski są fenomenem unikatowym? W jakim stopniu odróżniają się innych form migracji, rozpowszechnionych w okresie transformacji systemowej w Polsce? Czy będą tak trwałe, aby uzyskać status emigracji ostatniej? W jakim stopniu mogą i będą sprzyjać modernizacji Polski? Książka składa się z pięciu uzupełniających się wzajemnie części. Część pierwsza tworzy podstawy teoretyczne i ramy koncepcyjne służące wyjaśnieniu migracji poakcesyjnych z Polski w odniesieniu do przemian strukturalnych polskiej gospodarki (w perspektywie długiego trwania), mającej długie tradycje pielęgnowania sektora półnaturalnego, będącego swoistą przechowalnią nadwyżek demograficznych. W tej części książki pytamy, dlaczego jeszcze nie zaistniała w Polsce emigracja ostatnia podobna do tej w krajach południa Europy czy Irlandii, która mogłaby przyczyniać się do ukorzeniania procesów modernizacyjnych poprzez trwały odpływ trudnych do zagospodarowania zasobów pracy. Część druga stanowi próbę wyjaśnienia, dlaczego migracje z Polski okresu transformacji systemowej nie miały charakteru emigracji ostatniej. Zgodnie z podstawową hipotezą tej części książki, migracje okresu transformacji systemowej były zbyt krótkotrwałe, aby mogły spowodować trwałe rozgęszczenie (od ang. crowding-out), opróżnienie rynku pracy z nadwyżki demograficznej, służące niezbędnym zmianom modernizacyjnym w gospodarce. W części trzeciej staramy się odpowiedzieć na pytanie, czy proces emigracji ostatniej rozpoczął się 1 maja 2004 roku, wraz ze wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, czy może wcześniej, a zniesienie wobec Polaków barier mobilności wewnątrzeuropejskiej tylko sprzyjało jego umasowieniu w stosunkowo krótkim czasie. Część czwarta zawiera próbę odpowiedzi na pytanie o fenomen migracji poakcesyjnej. Tutaj pytamy o to, w jakim stopniu migracja poakcesyjna różni się od migracji przedakcesyjnej w odniesieniu do cech migrantów zaangażowanych

10 Słowo wstępne 9 w te procesy i dlaczego strumień migracji z Polski po 1 maja 2004 roku jest tak zróżnicowany. Części trzecia i czwarta opierają się głównie na specjalnie do tego celu skonstruowanym zbiorze danych, obejmujących migrantów przed- i poakcesyjnych, uzyskanych z realizowanego systematycznie przez Główny Urząd Statystyczny Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności. Funkcję soczewki rozważań w części piątej pełni perspektywa samego migranta zaangażowanego w proces migracji poakcesyjnej: jego racjonalności, strategii działań i zachowań, ich uwarunkowań i konsekwencji. Ta część książki opiera się na danych, zarówno ilościowych, jak i jakościowych, gromadzonych głównie w krajach przyjmujących polskich migrantów. W tej części pytamy, dlaczego ludzie zaangażowani w migracje poakcesyjne działają tak, a nie inaczej; co odróżnia ich strategie działań od strategii stosowanych przez migrantów we wcześniejszych falach odpływu z Polski oraz jakie są i będą konsekwencje takiego postępowania, na przykład z perspektywy ich ścieżek zawodowych oraz uwarunkowań rodzinnych. Ta część nie byłaby pełna bez pytań o powroty z migracji i oddziaływanie bieżącego globalnego kryzysu gospodarczego na poczynania migrantów. Wreszcie, w zakończeniu podejmujemy próbę uogólnienia ustaleń poczynionych w pięciu częściach książki i nakreślenia pytań badawczych do dalszego zgłębiania problematyki migracji poakcesyjnych.

11 Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie