MEWA SIWA Larus canus

Transkrypt

1 Dariusz Bukaciński i Monika Bukacińska MEWA SIWA Larus canus MONOGRAFIA

2 Dariusz Bukaciński i Monika Bukacińska MEWA SIWA Larus canus MONOGRAFIA Kluczowe gatunki ptaków siewkowych na środkowej Wiśle: biologia, ekologia, ochrona i występowanie Tom 1 Warszawa 2015

3 Recenzja naukowa dr hab. Patryk Rowiński Tekst, tabele, wykresy Dariusz Bukaciński i Monika Bukacińska Instytut Ekologii i Bioetyki, Wydział Filozofii Chrześcijańskiej Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Redaktor prowadzący Ewa Kominek Redakcja, korekta Adam Chęć, Małgorzata Zygmont Fotografie na okładce: Ewa Kominek w treści: Arkadiusz Buczyński s. 14, 18 (u dołu), 19, 20, 22, 24 (u góry); Dariusz Bukaciński s. 15, 16, 21, 23 (u dołu), 30; Paweł Kaczorowski s. 42; Grzegorz Leśniewski s. 23 (u góry), 27; Marcin Łukawski s. 8; Marek Sawicki s.7 (u dołu), 18 (u góry), 24 (u dołu); Maciej Szymański s. 9, 10; Artur Tabor s.7 (u góry) Ilustracje Katarzyna Skakuj, Michał Skakuj Mapy Alina Gerlée Oprawa graficzna, skład oraz druk Lotos Poligrafia Sp. z o.o., Copyright: Miasto Stołeczne Warszawa. All rights reserved. Warszawa 2015 ISBN: , Publikacja została wydana przez Stowarzyszenie Stołeczne Towarzystwo Ochrony Ptaków w ramach projektu Ochrona kluczowych gatunków ptaków Doliny Środkowej Wisły w warunkach intensywnej presji aglomeracji warszawskiej (WislaWarszawska.pl), dofinansowanego z Instrumentu Finansowego LIFE+ Wspólnoty Europejskiej oraz ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Stowarzyszenie Stołeczne Towarzystwo Ochrony Ptaków ul. Czeska 15a/5, Warszawa, Zalecany sposób cytowania pracy Bukaciński D., Bukacińska M Kluczowe gatunki ptaków siewkowych na środkowej Wiśle: biologia, ekologia, ochrona i występowanie. T. 1. Mewa siwa, Larus canus. Monografia. STOP, Warszawa, 44 s.

4 SPIS TREŚCI Mewa siwa Larus canus... 5 Opis gatunku... 6 Cechy gatunku, tryb życia Środowisko życia Biologia rozrodu Wzorce socjalne i zachowania rozrodcze Wędrówki i zimowanie Pokarm Stan populacji, zagrożenia i ochrona Rozmieszczenie i liczebność w Polsce Zagrożenia i ochrona w Polsce Literatura

5 MEWA SIWA Larus canus Mewa siwa objęta jest ochroną ścisłą na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U poz. 1348). Do niedawna oficjalna polska nazwa tego gatunku brzmiała mewa pospolita. Było to tłumaczenie nazwy angielskiej common gull. Paradoksalnie jednak w naszym kraju nigdy nie był to gatunek pospolity. W Polsce mewy siwe występują bardzo nielicznie i są jednym z najbardziej zagrożonych wyginięciem krajowych gatunków mew. Nazwę gatunku na obecnie obowiązującą zmieniono w 2011 roku. Jest to bezpośrednie tłumaczenie nazwy z języka łacińskiego, w którym słowo canus oznacza kolor szary. Ryc. 1. Mewa siwa Larus canus: A sylwetka ptaka dorosłego w szacie godowej; B sylwetka w locie ptaka w szacie godowej; C górna część ciała ptaka dorosłego w szacie spoczynkowej; D górna część ciała ptaka w upierzeniu młodocianym (I szata zimowa = w drugim kalendarzowym roku życia) 5

6 OPIS GATUNKU Ogólna charakterystyka Mewa siwa to ptak średnich rozmiarów, wyraźnie mniejszy niż mewa srebrzysta Larus argentatus i większy niż śmieszka Chroicocephalus ridibundus. Osiąga wymiary: długość ciała cm, rozpiętość skrzydeł cm, masa g. Samce są średnio o 10 15% większe niż samice. Głos mewy siwej jest specyficzny. Brzmi jak nosowe keał lub wysokie kii-jaa. Zaniepokojony ptak odzywa się szybko powtarzanym glił. Stojąca mewa siwa ma charakterystyczny elegancki wygląd ze względu na mały i smukły dziób, zaokrągloną głowę oraz stosunkowo długie nogi i skrzydła. Jej lot jest lekki i zgrabny. Pytającym o charakterystyczne cechy wyglądu mewy siwej zazwyczaj odpowiadamy pół żartem, pół serio, że jeśli zobaczą mewę bez wyraźnych charakterystycznych cech upierzenia, będzie to z dużym prawdopodobieństwem mewa siwa. Obie płcie są jednakowo ubarwione. Podstawowe cechy szat Upierzenie ostateczne (szata ostateczna) pojawia się u mewy siwej po pierzeniu całkowitym, które następuje w trzeciej zimie życia ptaka (od sierpnia do marca). W szacie godowej (od marca do września/października) głowa, szyja, spód ciała i ogon ptaków są białe, a grzbiet i wierzch skrzydeł niebieskopopielate. Końce skrzydeł są czarne, z owalnymi białymi plamkami na dwóch zewnętrznych lotkach. Wokół oka występuje czerwona obrączka powiekowa, a tęczówka jest ciemnobrązowa. Dziób ma żółty lub żółtozielony kolor, czasami z szarawą nasadą i (lub) słabo widoczną ciemną plamką lub paskiem przy końcu. Nogi są jasnożółte lub żółtozielone (Grant 1985, Jonsson 1998, Svensson 2012). Ubarwienie ostateczne ptaków w szacie spoczynkowej (od sierpnia/września do marca/kwietnia) wygląda podobnie jak w szacie godowej, z tym że tył głowy i kark są ciemno nakrapiane (strychowane), a dziób jest żółtozielony z szarym odcieniem, z wyraźniejszym ciemnym paskiem przy końcu (Grant 1985, Jonsson 1998, Svensson 2012). W szacie młodocianej (lato i jesień w pierwszym roku życia) policzek i ciemię są gęsto pokryte popielatobrązowymi plamkami, tworzącymi niewyraźny, częściowy kaptur. Czoło i podgardle są białe; poniżej i powyżej oka tworzy się biały wzór w kształcie wąskich sierpów. Nasada karku i boki ciała są pokryte popielatobrązowymi cętkami i (lub) prążkami. Na piersi często obserwujemy szeroką przepaskę. Brzuch i podbrzusze są białe. Skrzydła z wierzchu brązowawe, od spodu zaś jasne z brunatnym łuskowaniem. Zewnętrzne lotki pierwszorzędowe są czarniawe. Ogon jest biały, z szeroką, czarnobrązową pręgą na końcu. Dziób czarniawy, nogi zaś szarawe lub cielistoróżowe (Grant 1985, Jonsson 1998, Svensson 2012). 6

7 Para dorosłych mew siwych w upierzeniu godowym. Z lewej samica, z prawej samiec Ptak dorosły w locie, w szacie godowej 7

8 Ptak dorosły w locie, w szacie spoczynkowej (również na zdjęciu poniżej) W szacie I zimowej (od września do marca/kwietnia) na głowie i tułowiu mew występują przydymione plamki, jednak znacznie mniej licznie niż w szacie młodocianej. Wierzch ciała jest jednolicie popielaty. Ubarwienie skrzydeł i ogona jest takie jak w szacie młodocianej, koniec dzioba czarny, a nogi szarawe (Grant 1985, Bukaciński i Bukacińska 2003). W szacie I wiosennej (od marca/kwietnia do października) ubarwienie ptaków jest podobne jak w szacie I zimowej, z tym że głowa i tułów stają się jaśniejsze, a wzór na skrzydłach spłowiały, kontrastujący z niebieskopopielatym wierzchem ciała. Nasada dzioba jest żółtocielista, czasami zielonawa lub szarawa. Nogi są niebieskoszare lub cielistoszare (Grant 1985, Bukaciński i Bukacińska 2003). W szacie II zimowej (od lipca/sierpnia do marca/kwietnia następnego roku) głowa ptaków jest nadal pokryta licznymi, ale mniejszymi i słabiej widocznymi ciemnymi plamkami. Skrzydła są jednolicie popiela- 8

9 te, z czarnym końcem rozciągającym się wzdłuż całego przedniego brzegu. Lotki pierwszorzędowe mają białe zakończenia (ale nie u wszystkich osobników). Dziób jest z reguły niebieskoszary lub szarozielony, z ciemnym końcem lub paskiem. Nogi niebieskoszare lub cielistoszare (Grant 1985, Bukaciński i Bukacińska 2003). W szacie II wiosennej (od marca/kwietnia do października) ptaki są ubarwione podobne jak w szacie II zimowej, z tym że głowa jest biała lub bardzo delikatnie plamkowana. Pisklęta mają jasne, płowożółte upierzenie z licznymi czarnymi plamkami na głowie, grzbiecie i piersi. Spód ciała jest bardzo jasny, kremowy lub biały. Tęczówka oka ciemnobrązowa, a nogi jasnocieliste (Grant 1985, Bukaciński i Bukacińska 2003). Z jakimi gatunkami możemy pomylić mewę siwą? Przy identyfikacji mewy siwej zwracajmy uwagę przede wszystkim na wielkość i kształt dzioba, ubarwienie głowy i odcień szarej barwy wierzchu ciała. Z większej odległości, kiedy różnice wielkości i ubarwienie części nieopierzonych (nogi, dziób, obrączka powiekowa) są trudne do zauważenia, możemy pomylić ten gatunek z mewą srebrzystą. Ubarwienie ich szat ostatecznych jest podobne, mewa siwa ma jednak zaokrągloną głowę, proporcjonalnie mniejszy i zgrabniejszy dziób, a wierzch ciała przybiera ciemniejszy odcień niż u mewy srebrzystej. Skrzydła mewy siwej są węższe, z wyraźnie większymi białymi plamkami na końcach lotek. Gatunek ten wyróżnia też zgrabna, smukła sylwetka i lekkość poruszania skrzydłami w locie. Odróżnianie szat niedojrzałych osobników jest trudniejsze. Mewa siwa ma jaśniejszy brzuch, biały kuper, ciemny pasek na końcu ogona oraz znacznie bardziej kontrastowy wzór na skrzydłach (Grant 1985, Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). Ptak dorosły w szacie spoczynkowej (zimowej) 9

10 Ptak w upierzeniu nieostatecznym, szata II zimowa (w trzecim kalendarzowym roku życia) sylwetka w locie Ptak w upierzeniu nieostatecznym, szata II zimowa. Uwaga niektóre ptaki jeszcze w czwartym roku życia (I spoczynkowa szata ostateczna) mogą mieć upierzenie podobne do tego na zdjęciu 10

11 W porównaniu ze śmieszką mewa siwa jest większa, ma ciemniejszy wierzch ciała i mniej zaostrzone skrzydła, bez białej barwy na ich przedniej krawędzi. Na głowie w szacie godowej (od wiosny do lata) nie ma czekoladowego kaptura, a w szacie spoczynkowej (od jesieni do wiosny) plamki usznej. Co więcej, nogi i dziób nie są czerwone jak u śmieszki, lecz żółte (Grant 1985, Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). W szatach pierwszorocznych można pomylić mewę siwą również z mewą czarnogłową Larus melanocephalus. Ta druga jest jednak mniejsza, ma potężniejszy dziób, wyraźnie odgraniczoną czarną smugę za okiem i jaśniejszy wierzch ciała. Skrzydła młodej mewy czarnogłowej są od spodu jaśniejsze, a na wierzchu wyróżnia je bardziej kontrastowy wzór niż u młodocianych mew siwych. Podczas lotu mewa czarnogłowa wydaje się bardziej krępa. Jej lot jest wyraźnie cięższy (Grant 1985, Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). Oczywiście, jeśli obserwowana przez nas mewa odezwie się, nie będziemy mieć wątpliwości co do jej przynależności gatunkowej. Porównywane wyżej gatunki wydają charakterystyczne i odmienne głosy godowe oraz głosy zaniepokojenia, a więc te, które najczęściej mamy okazję usłyszeć. Podgatunki, rozmieszczenie geograficzne Wyróżniamy kilka podgatunków mewy siwej. Podgatunek nominatywny mewy siwej Larus canus canus, czyli ten, na podstawie którego gatunek został pierwszy raz opisany naukowo, gnieździ się w Europie. Najczęściej jest spotykany w krajach skandynawskich, w północnej części Rosji i w Szkocji. Północna granica zasięgu przebiega w okolicach N. Znacznie mniej licznie, ale regularnie występuje też w zachodniej i środkowej Europie. Poniżej 52 równoleżnika spotkać go można w okresie lęgowym jedynie na izolowanych stanowiskach we Francji, Szwajcarii, na Węgrzech oraz w Rumunii. Południowa granica zasięgu podgatunku przebiega w okolicach N. L. c. canus zimuje głównie w zachodniej i południowej części swojego zasięgu lęgowego, od Bałtyku do Bretanii, wyjątkowo również wzdłuż wybrzeży Półwyspu Iberyjskiego i u wybrzeży północno-zachodniej Afryki (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). Podgatunek Larus canus heinei gnieździ się bardziej na wschód i północ, na półwyspie Kanin, w rejonie moskiewskim, na Syberii na wschód od rzeki Leny oraz w Kazachstanie. Zimuje głównie nad Morzem Czarnym i Morzem Azowskim oraz na wschodnim wybrzeżu Morza Kaspijskiego. Zimą sporadycznie spotyka się go również na wybrzeżu Morza Śródziemnego oraz wzdłuż wybrzeży Bałtyku i w Europie Zachodniej. W naszym kraju notowany jest bardzo rzadko, niemal wyłącznie zimą (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). Po 2000 roku kilkakrotnie był obserwowany w okresie wiosenno-letnim w koloniach podgatunku L. c. canus na wyspach środkowej Wisły (Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane). Podgatunek Larus canus kamtschatschensis, uznawany czasami za odrębny gatunek, gnieździ się w północno-wschodniej Syberii, wyjątkowo również wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego, zimuje zaś na wybrzeżach wschodniej i południowo-wschodniej Azji aż do Korei, Japonii i południowych Chin (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). Podgatunek Larus canus brachyrhynchus zasiedla północno-zachodnie obszary Ameryki Północnej. Zimuje wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego do Zatoki Kalifornijskiej na południu (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). 11

12 CECHY GATUNKU, TRYB ŻYCIA Mewa siwa prowadzi dzienny tryb życia. Równie często spotyka się ją pojedynczo, jak i w stadach jedno- i wielogatunkowych. Chociaż jest gatunkiem długowiecznym, to jednak śmiertelność ptaków w pierwszych dwóch latach życia jest stosunkowo wysoka. W pierwszym roku życia ginie ok %, zaś w drugim ok % ptaków. Dojrzałość płciową (pierwsze próby lęgów) mewa siwa osiąga w trzecim lub czwartym, wyjątkowo w drugim roku życia, przy czym samce podejmują pierwszą próbę lęgową średnio wcześniej niż samice. Średnia śmiertelność ptaków lęgowych wynosi 20 25% w trzecim roku życia i 10 20% w kolejnych latach. Pomimo że najstarsze ptaki dożywają wieku ponad 25 lat, jedynie ok % ptaków gniazduje dłużej niż osiem sezonów lęgowych. Jest to związane przede wszystkim z negatywnym wpływem różnych czynników zewnętrznych (drapieżnictwo, wypadki itp.). Zgony z powodu starości (naturalnej śmierci) stanowią nie więcej niż 5 7% wszystkich zgonów. W grupie starszych ptaków (powyżej 10. roku życia) średnia roczna przeżywalność samców (ok %) jest wyższa niż samic (ok %; Rattiste i Lilleleht 1986, 1995, Bukaciński i Bukacińska 2003, Seather i inni 2004). Mewa siwa wykazuje silne przywiązanie do miejsca urodzenia (filopatrię) po osiągnięciu dojrzałości płciowej ptaki te wracają do miejsc, w których się wykluły. Skłonność ta jest silniejsza u samców niż u samic. Jeszcze większe przywiązanie niż do miejsca urodzenia gatunek ten wykazuje w stosunku do miejsc gniazdowania. Ptaki wracają najczęściej nie tylko na te same tereny, ale w bezpośrednie sąsiedztwo miejsc gniazdowania z poprzedniego roku. Co więcej, często tworzą też stałe pary (Bukaciński i Bukacińska 2003, Seather i inni 2004). Obserwując mewy siwe w wiślanych koloniach, podobnie jak nasi koledzy badający mewy w morskich koloniach w Estonii, stwierdziliśmy, że na stałość pary w kolejnym sezonie rozrodczym mają wpływ zarówno sukces lęgowy w bieżącym sezonie, jak i wiek ptaków (Rattiste i Lilleleht 1987, 1990, Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane, Seather i inni 2004). Ptaki młodsze (z doświadczeniem lęgowym od roku do czterech lat) rozwodzą się po jednym roku bycia ze sobą wyraźnie częściej (ok % wszystkich par) niż ptaki z dłuższym stażem rozrodczym (6 12% par; Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane, Seather i inni 2004). Im wyższy jest sukces lęgowy w danym roku, tym bardziej rośnie prawdopodobieństwo, niezależnie od doświadczenia ptaków, że w kolejnym sezonie będą wspólnie dbać o jaja i pisklęta. Pomijając jednak wpływ wieku i sukcesu lęgowego, trzeba podkreślić, że przywiązanie do partnera u mewy siwej jest zdecydowanie większe niż u wielu innych gatunków mew. 12

13 ŚRODOWISKO ŻYCIA Okres rozrodu Różnorodność zajmowanych przez mewę siwą siedlisk lęgowych jest większa niż u wielu innych gatunków mew i obejmuje praktycznie wszystkie rodzaje wymieniane dla tej rodziny ptaków, z wyjątkiem pustyń. Mewa siwa zasiedla półpustynie i stepy w strefie od umiarkowanej do borealnej i subarktycznej. Spotykana jest równie często w głębi kontynentu, jak i na wybrzeżach oraz położonych blisko lądu morskich wyspach. Gnieździ się głównie na nizinach, chociaż notowano lęgi na wysokości 900 m w Szkocji i ponad 1300 m na wyspach na górskich jeziorach w Norwegii. Rzadziej zajmuje wyspy na otwartym morzu. Lęgnie się zarówno na skałach, kamienistym brzegu, słonych mokradłach, wydmach i torfowiskach, jak i na stawach, jeziorach, a czasami również na dachach domów, konstrukcjach budowlanych w portach i na palach (Bukaciński i Bukacińska 2003). Chociaż w granicach zasięgu zasiedla właściwie wszystkie możliwe siedliska, w obrębie mniejszych jednostek geograficznych zajmuje jedynie wybrane miejsca, pomimo dostępności wielu innych, które z powodzeniem wykorzystuje w innych częściach areału. I tak w Polsce gnieździ się niemal wyłącznie na wyspach w nurcie nieuregulowanych rzek, gdzie zajmuje przede wszystkim miejsca z kępowo rozmieszczoną roślinnością zielną. Nieco rzadziej lęgnie się na piaszczystych plażach i w miejscach łanowo porośniętych trawami (Bukaciński i Bukacińska 2007, Wilk i inni 2010). Preferuje miejsca wzdłuż brzegów wysp, gdzie terytorium graniczy z wodą (Bukaciński i Bukacińska 1994, Bukaciński 1998, Bukacińska 1999). Okres polęgowy Jesienią i zimą mewa siwa jest znacznie częściej i liczniej spotykana w miastach, zwłaszcza dużych, gdzie znajduje bogate źródło pokarmu. To samo dotyczy wybrzeża, gdzie gromadzi się na otwartych przestrzeniach nadmorskich i w portach (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). 13

14 BIOLOGIA ROZRODU Ptaki przylatują na miejsca lęgowe na początku kwietnia, wyjątkowo pod koniec marca. Na wyspach w korycie Wisły składanie jaj rozpoczyna się w trzeciej dekadzie kwietnia i trwa do końca maja, ze szczytem w dniach 1 10 maja (Bukaciński i Bukacińska 1994, Różycki 2014). Jako pierwsze do rozrodu przystępują najstarsze samice, później te w sile wieku, na końcu najmłodsze, często składające jaja po raz pierwszy w życiu. Pomimo różnic w okresie składania jaj między różnymi koloniami ptaków tego gatunku, w obrębie jednej kolonii jest to proces zsynchronizowany % samic rozpoczyna lęgi w ciągu 10 dni (Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane, Różycki 2014). Zagęszczenie gniazd Zagęszczenie gniazd zmienia się w zależności od siedliska gniazdowania i miejsca w kolonii (na brzegu czy w centrum). Największe jest w centralnej części kolonii i w miejscach z wysoką roślinnością zielną (Bukaciński i Bukacińska 1994, Bukaciński 1998, Bukaciński Nieduże wyspy w nurcie porośnięte trawami, krzaczastą wierzbą i pojedynczymi drzewami charakterystyczne środowisko gniazdowania zwartych kolonii mewy siwej 14

15 Niskie, piaszczyste łachy typowe siedlisko gniazdowania mew siwych w korycie środkowej Wisły Tereny porośnięte krótką, łanową trawą typowe siedlisko gniazdowania małych sąsiedzkich grup mewy siwej 15

16 Piasek z rzadką roślinnością zielną i niskimi podrostami wierzb i topól typowe siedlisko gniazdowania luźnych zgrupowań mewy siwej w korycie środkowej Wisły Charakterystyczne środowisko gniazdowania pojedynczych par mewy siwej w korycie środkowej Wisły 16

17 i Bukacińska 2003). Na zagęszczenie gniazd wpływa również ogólna liczebność gatunku w danym miejscu. W Rosji i Estonii, gdzie mewa siwa gnieździ się licznie, zagęszczenie gniazd wynosi gniazda/100 m 2, podczas gdy na torfowiskach w Szkocji i wyspach wiślanych w Polsce wartości te są 10-krotnie niższe i wynoszą 0,3 3,6 gniazda/100 m 2. Najmniejsze odległości między sąsiednimi gniazdami zanotowano w Szwecji (średnio 2,8 m), pośrednie w Holandii, Rosji i Estonii (średnio 4 5 m), a największe na wyspach wiślanych. Średnia odległość do gniazda najbliższego sąsiada wynosi tu m (Rattiste i Lilleleht 1986, 1987, Bukaciński 1998, Bukaciński i Bukacińska 2003). Gniazdo, jajo, pisklęta Samiec wybiera 2 4 miejsca na gniazdo, wygrzebując małe dołki w podłożu. Po zaakceptowaniu jednego z nich przez samicę oba ptaki budują gniazdo przez 2 7 dni, przy czym udział samca jest większy (Bukaciński 1998, Bukacińska 1999). Gniazda najczęściej umieszczane są na ziemi, czasami na pniach i leżących gałęziach, ewentualnie na pozostałościach różnych konstrukcji wystających z wody. Zdarza się też, że ptaki budują je na mostach lub dachach domów, wyjątkowo również na głowiastych, niskich wierzbach (Bukaciński i Bukacińska 2003, 2007, Bukacińska i Bukaciński 2004). W latach, kiedy przybory Wisły są tak duże, że woda przykrywa wszystkie wyspy w korycie na dłuższy czas (nie krócej niż tydzień), mewy nie czekają, aż poziom wody pozwoli im gnieździć się na ziemi, i wybierają alternatywne, zupełnie im obce miejsca gniazdowania, jakimi są wysokie drzewa. Gniazda budowane są wówczas na bocznych grubych gałęziach, w okółku konarów lub tuż przy pniu, na wysokości sięgającej nawet m nad ziemią. Gniazdowanie w takich miejscach może dotyczyć nawet kilkunastu procent par (Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane). Pomimo iż większość z tych gniazd znajduje się na drzewach rosnących blisko brzegu rzeki (do m), zdarzają się i takie, które są oddalone od wody o m. Pojedyncze gniazda były znajdowane również na polu, w zbożu, poza wałami przeciwpowodziowymi, w odległości blisko 500 m od wody (Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane). Gniazdo ma formę dołka wysłanego suchymi trawami, z wyraźnie zaznaczoną krawędzią. W porównaniu z gniazdem śmieszki jest większe i głębsze, zazwyczaj też obficiej wysłane roślinami, zwłaszcza na krawędziach. Rozmiary i kształt zależą od siedliska gniazdowania. Na piasku gniazda są większe, płytsze i z mniejszą ilością wyściółki niż te budowane na twardym podłożu. W miejscach wilgotnych są większe, ale i wyraźnie wyższe niż w miejscach suchych. W trakcie wysiadywania jaj gniazdo jest, w miarę potrzeby, rozbudowywane (Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane). Jaja są różnobiegunowe, owalne i mało wydłużone. Tło przyjmuje najczęściej barwę oliwkową lub gliniastą, z wyraźnym zielonym lub szarobrązowym odcieniem. Plamy na skorupie są średniej wielkości, dwojakiego rodzaju: głębokie są blade, popielatobrunatne, a powierzchniowe oliwkowobrunatne i czarne. Doświadczony obserwator może określić kolejność składania jaj po ich wyglądzie. Każde kolejne jajo w lęgu ma coraz więcej plam w kształcie kresek, przecinków i kropek o wyraźnie zaznaczonych konturach (Nawrocki 1989, Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane). Bardzo rzadko spotykane są jaja błękitne, bardzo jasne, bez plam (tzw. cyjanistyczne), wyjątkowo występują również 17

18 Gniazdo mewy siwej z jajami. Na zdjęciu u góry na pniu drzewa, na wysokości 2 m, przy samym brzegu Wisły. Na zdjęciu u dołu na wyspie, na suchym pniu przyniesionym podczas wezbrania rzeki 18

19 Gniazdo mewy siwej z jajami. Na zdjęciu u góry na elemencie konstrukcji pomostu promowego na Wiśle. Na zdjęciu u dołu - na piasku 19

20 Gniazdo mewy siwej wśród podrostu wierzbowego Gniazdo w luźnej trawie na skarpie wyspy typowe usytuowanie gniazda mewy siwej na wyspach Gniazdo na drzewiastej wierzbie na wysokości ok m, w odległości 70 m od brzegu rzeki, zbudowane w trakcie dużego wezbrania Wisły 20

21 Zachowania lęgowe w koloniach mewy siwej lęg dwóch samic złożony w jednym gnieździe. Opiekę nad lęgiem w takich sytuacjach sprawują najczęściej obie samice, wyjątkowo również samiec, który nie zawsze jest ojcem wszystkich piskląt jaja ciemnoczerwone (ciemnopurpurowe) bez plam lub z bardzo gęstym czarnym plamkowaniem, zwłaszcza przy szerszym biegunie (tzw. erytrystyczne; Bukaciński i Bukacińska 2003). Skorupa jaja mewy siwej jest matowa lub o nikłym połysku, gruba i delikatnie chropowata. Średni rozmiar jaja w koloniach na wyspach środkowej Wisły waha się, jeśli chodzi o długość, między 57,1 a 57,4 mm (najkrótsze jajo miało 49,3 mm, a najdłuższe 69,0 mm), a jeśli chodzi o szerokość między 41,0 a 41,3 mm (najwęższe jajo miało 34,3 mm, a najszersze 48,6 mm; Bukacińska 1999, Bukaciński i Bukacińska 2003, Różycki 2014). Ptaki wyprowadzają jeden lęg w roku. Jeśli dochodzi do jego straty, lęg może być powtarzany nawet kilka razy. Na wyspach środkowej Wisły taka sytuacja jest powszechna. Najbardziej zdeterminowane ptaki podejmują, po stracie wcześniejszych jaj, nawet czterokrotne próby gniazdowania (Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane, Różycki 2014). Pełne zniesienie liczy najczęściej trzy jaja. Rzadziej spotyka się dwa, a wyjątkowo jedno. Składają je zazwyczaj ptaki młode bądź też bardzo stare lub powtarzające lęgi (Bukaciński i Bukacińska 2003, Różycki 2014). Jeśli w gnieździe znajduje się cztery lub więcej jaj, znaczy to, że zostały złożone przez więcej niż jedną samicę. Mamy wtedy do czynienia z tzw. pasożytnictwem lęgowym (kiedy samica bez pary, ewentualnie z innej pary, dokłada jajo do obcego gniazda) lub lęgiem dwóch samic, kiedy gniazdem opiekują się dwie samice i każda składa do niego jaja (zazwyczaj powodem jest większa liczba samic niż samców na lęgowiskach; Bukaciński 1993, Bukaciński i Bukacińska 2003). Czasami dochodzi do lęgów mieszanych mewy siwej z innymi gatunkami. W takich przypadkach częściej jest ona gospodarzem (tj. inne gatunki składają jajo/jaja do jej gniazda) niż gościem. W koloniach wiślanych znajdowano lęgi mieszane ze śmieszką, rybitwą rzeczną Sterna hirundo, rybitwą białoczelną Sternula albifrons, ale też z krzyżówką Anas platyrhynchos, krakwą Mareca strepera i płaskonosem Spatula clypeata (Bukaciński 1993, Bukaciński i Bukacińska 2003). Jaja w lęgu składane są najczęściej co drugi dzień, rzadziej codziennie, wyjątkowo co trzy dni (z reguły są to wówczas lęgi dwujajowe). Inkubacja rozpoczyna się zazwyczaj po złożeniu przez samicę ostatniego jaja w lęgu, rzadziej po złożeniu przedostatniego jaja. W latach, kiedy w trakcie rozpoczynania lęgów na wyspach środkowej Wisły występowały niskie temperatury, ewentualnie spadł śnieg, obserwowano mewy dogrzewające już pierw- 21

22 Zachowania lęgowe w koloniach mewy siwej wewnątrzgatunkowe pasożytnictwo lęgowe. Obca samica podłożyła jajo do gniazda z trzema jajami innej pary Zachowania lęgowe w koloniach mewy siwej lęg mieszany (pasożytnictwo międzygatunkowe) mewy siwej (dwa jaja) i rybitwy rzecznej (jedno jajo), wysiadywany przez mewy 22

23 Lęg w trakcie wykluwania się piskląt Dwudniowe pisklęta 23

24 Dwutygodniowe pisklę Młodociana mewa siwa, krótko po uzyskaniu zdolności do lotu 24

25 sze złożone jajo (Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane). Wysiadywanie, w którym uczestniczą zarówno samica, jak i samiec, trwa dni, średnio dni (w zależności od rejonu; Bukaciński i Bukacińska 2003). Pisklęta okryte są z wierzchu płowożółtym lub szarokremowym puchem z brunatnymi i czarnymi plamami, a na brzuchu białym puchem. Dziób jest szary z niebieskim nalotem, z białą końcówką. Młode wykluwają się zazwyczaj asynchronicznie. Między pojawieniem się pierwszego i ostatniego pisklęcia w lęgu w koloniach wiślanych mija średnio od 1,5 do 2,5 doby (najmniej 0, najwięcej 6 dni), przy czym pisklęta z lęgów dwujajowych klują się bardziej synchronicznie niż te z trzyjajowych. W lęgach trzyjajowych niemal regułą jest, że pierwsze dwa pisklęta wykluwają się w ciągu jednej doby, ostatnie zaś wyraźnie później (Bukacińska 1999, Bukaciński i Bukacińska 2003, Różycki 2014). Sukces klucia się piskląt w koloniach na wyspach środkowej Wisły jest związany z datą składania jaj (im później ptaki rozpoczynają lęgi, tym mniej piskląt się kluje) oraz z wielkością lęgu i wiekiem ptaków (im więcej jaj w lęgu i im starsi są rodzice, tym więcej piskląt się wykluwa; Bukacińska 1999, Bukaciński i Bukacińska 2003). Podczas gdy wielkość terytorium nie wpływała na liczbę wykluwanych piskląt, to już miejsce położenia gniazda miało duże znaczenie (Bukaciński 1998, Bukacińska i Bukaciński 1999, 2000, Bukaciński i Bukacińska 2003). Najwięcej piskląt wykluwało się w gniazdach blisko brzegów wyspy (z dostępem do wody) i (lub) w łanowej trawie, mniej w gniazdach na piasku z kępowo rozmieszczoną roślinnością zielną i (lub) w centrum kolonii, najmniej zaś na piasku bez roślinności i (lub) na peryferiach kolonii (Bukacińska 1999, Bukacińska i Bukaciński 1999, Bukaciński i Bukacińska 2003). W połowie lat 90. XX wieku, zanim w Dolinie Środkowej Wisły pojawiły się masowe wyroje meszki i drastycznie wzrosła presja drapieżnych ssaków, pisklęta wykluwały się z 65 70% gniazd; po 2000 roku odsetek ten był już bliski zeru i nie przekraczał 3 5%. W rezultacie w ciągu pierwszej dekady XXI wieku niemal wszystkie lęgi kończyły się stratą (Bukaciński i Buczyński 2005, Bukaciński i Bukacińska 2009, Bukaciński i inni 2012). Po dniach od wyklucia się (najczęściej między 33. a 37. dniem życia) pisklęta w pełni opierzają się i uzyskują zdolność do lotu. Największy sukces liczony liczbą piskląt w tym wieku mają zazwyczaj mewy zakładające gniazda najwcześniej oraz te najstarsze i najbardziej doświadczone (Rattiste i Lilleleht 1987, 1990, Bukacińska 1999, Bukaciński i Bukacińska 2003). Mimo że młode potrafią już latać i same zdobywają pokarm, przez kolejne 2 4 tygodnie pozostają przy rodzicach, próbując, czasami nawet z sukcesem, żebrać u nich o pokarm. Spośród skrzydlatych drapieżników największe straty lęgów powodują duże gatunki mew, przede wszystkim mewa srebrzysta i mewa siodłata Larus marinus, ewentualnie błotniak stawowy Circus aeruginosus oraz (tak jak w dolinie Wisły) krukowate Corvidae, przede wszystkim wrona Corvus corone i sroka Pica pica. Lokalnie zagrożeniem, już nie tyle dla lęgów z jajami, co dla ptaków dorosłych i piskląt, jest jastrząb Accipiter gentilis, sokół wędrowny Falco peregrinus i puchacz Bubo bubo (Bukaciński i Bukacińska 2003). Spośród drapieżników lądowych praktycznie na całym obszarze występowania gatunku największym obecnie zagrożeniem jest norka amerykańska Neovison vison. Lokalnie wysoka śmiertelność ptaków dorosłych na lęgowiskach i (lub) straty w lęgach mogą być też związane z dużą presją borsuka Meles meles, gronostaja Mustela erminea, szopa pracza Procyon lotor lub (tak jak w dolinie Wisły) jenota Nyctereutes procyonoides i lisa Vulpes vulpes (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). 25

26 WZORCE SOCJALNE I ZACHOWANIA ROZRODCZE Mewa siwa jest generalnie gatunkiem monogamicznym, chociaż obie płcie uczestniczą regularnie w kopulacjach pozapartnerskich. Pomimo że w koloniach wiślanych aż blisko 20% takich prób kończy się z sukcesem (tj. następuje kontakt kloak), to zazwyczaj nie więcej niż połowa z nich prowadzi do zapłodnienia (Bukacińska i inni 1998, Bukaciński 1998, Bukacińska 1999). Mewa siwa może gnieździć się pojedynczo, w małych grupach po kilka gniazd lub w koloniach, liczących dziesiątki, setki, a nawet tysiące par. Procent par gniazdujących pojedynczo jest bardzo zmienny w zależności od miejsca i roku. W Kanadzie i na Alasce od 80 do blisko 100% mew zakłada gniazda pojedynczo, w krajach skandynawskich jest to 15 50%, podczas gdy w Szkocji jedynie do 2% (Bukaciński i Bukacińska 2003). Na wyspach w korycie środkowej Wisły mewy siwe najchętniej gnieżdżą się w małych koloniach liczących od 3 4 do par, przy czym kolonie liczące mniej niż 20 par stanowią 60 80% wszystkich. Największe kolonie na wyspach wiślanych, obserwowane w drugiej połowie XX wieku, liczyły par. Udział par gnieżdżących się pojedynczo waha się, w zależności od roku i miejsca, w granicach 1,5 12,0% (Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane, Seather i inni 2004, Kot i inni 2009). Prowadzone przez nas badania genetyczne mew z kolonii wiślanych wykazały, że ptaki bardziej ze sobą spokrewnione osiedlają się bliżej siebie, tworząc sąsiedzkie grupy krewniacze (Bukaciński i inni 2000). Być może dlatego zachowania agresywne między dorosłymi ptakami w koloniach są generalnie rzadsze i częściej zrytualizowane (tj. przybierają formę póz straszących) niż w koloniach innych gatunków mew (Bukaciński 1998, Bukaciński i Bukacińska 2003). Zachowania agresywne i terytoria Mewy siwe zasiedlające tereny otwarte, np. piasek bez roślinności, i gnieżdżące się w centrum kolonii częściej prezentują zachowania agresywne niż osobniki zajmujące siedliska izolowane typu wysokie trawy lub mające gniazda na peryferiach kolonii. Niezależnie od siedliska najmniej agresywne są ptaki w trakcie inkubacji, a najbardziej przed złożeniem jaj i po wykluciu się piskląt. Ogólnie samce są agresywniejsze niż samice (Bukacińska i Bukaciński 1996, Bukaciński i Bukacińska 1996, 2003, Bukaciński 1998). Na wyspach wiślanych największe terytoria zajmują ptaki gniazdujące na piasku bez roślinności. W łanowej trawie obszar bronionego terytorium jest o ponad połowę mniejszy. Ptaki zasiedlające piasek z kępowo rozmieszczoną roślinnością mają terytoria pośredniej wielkości (Bukaciński 1998, Bukaciński i Bukacińska 2003). Zdarza się, że ptaki (zwłaszcza najmłodsze) bronią określonego obszaru, ale nie przystępują do rozrodu. Wyjątkowo obserwowano też sytuacje, kiedy samce (a nawet pary) broniły dwóch terytoriów na różnych wyspach, oddalonych od siebie nawet o 2 3 km (Bukaciński i Bukacińska, mat. 26

27 Zachowania lęgowe w koloniach mewy siwej para ptaków na terytorium. Samiec informuje konkurentów o swojej obecności zrytualizowanym zachowaniem terytorialnym o niskim nasileniu agresji poza long call niepublikowane). Wykorzystywały je zamiennie w obrębie jednego sezonu lęgowego, kiedy powtarzały zniesienie, bądź w kolejnych latach (zasiedlanie raz jednego, raz drugiego miejsca; Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane). Zachowania w obrębie pary Od razu po przylocie z zimowisk na miejsca gniazdowania ptaki zaczynają toki. Jednym z charakterystycznych zachowań jest wówczas karmienie zalotne samic przez samce. Zaczyna się ono ok. 2 3 tygodni przed złożeniem jaj i kończy po skompletowaniu lęgu, ewentualnie w pierwszych dniach inkubacji (Bukaciński 1998, Bukacińska 1999). W trakcie karmienia zalotnego lub bezpośrednio po nim samce próbują kopulować z partnerką. W warunkach środkowej Wisły do kopulacji, które rozpoczynają się w pierwszej dekadzie kwietnia, najczęściej dochodzi na terytorium zajętym przez parę, wyjątkowo w klubach ptaków odpoczywających na terenach przylegających do lęgowisk (Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane). Największą aktywność seksualną wykazują ptaki rano (do ok ) oraz w godzinach późnopopołudniowych i przedwieczornych ( ), a najmniejszą w środku dnia ( ). Kopulacja trwa od do s, ale zdarza się, że samiec nie schodzi z samicy nawet przez s. W trakcie każdego parowania może następować nawet 8 10 kontaktów kloak, najczęściej jednak dzieje się tak 1 3 razy (Bukaciński 1998, Bukacińska 1999, Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane). 27

28 Relacje rodzinne w obrębie lęgu Przez pierwsze dwa dni po wykluciu się pisklęta głównie pozostają w gnieździe, gdzie są okresowo dogrzewane przez rodziców. Jednak już po 3 5 godzinach od wyklucia się mogą samodzielnie opuszczać gniazdo i chować się, w razie nagłego zagrożenia, w odległości do 5 m od niego (Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane). Po pierwszym tygodniu życia mobilność piskląt gwałtownie wzrasta. Rodziny niemające dostępu do wody czasami opuszczają wtedy swoje terytoria i przenoszą się w pobliże brzegów wysp. Duża ruchliwość piskląt sprawia, że często gubią się lub same opuszczają rodzime terytorium, szukając lepszego (pewniejszego) miejsca do przeżycia. W trakcie obserwacji rodzin w koloniach na wyspach środkowej Wisły stwierdziliśmy, że blisko 25% piskląt w wieku 3 13 dni (najczęściej do 7. dnia życia) opuszcza swoje terytoria (Bukaciński 1998, Bukacińska 1999). Blisko 50% obserwowanych przez nas par adoptowało przynajmniej raz pisklę z obcego gniazda (Bukacińska 1999, Bukaciński i inni 2000). Czy jednak na pewno są to pisklęta obce? Analizy genetyczne pokazały, że stopień podobieństwa genetycznego między adoptowanymi pisklętami i przybranymi rodzicami jest wysoki i istotnie wyższy niż między pisklętami odrzucanymi i dorosłymi, które ich nie przyjmowały (Bukaciński i inni 2000). Wynik ten wskazuje, że fenomen adopcji, wyjątkowo rzadkiej w świecie zwierząt, a obserwowanej w koloniach mewy siwej w korycie środkowej Wisły, można wyjaśnić jako zachowanie, u którego podstaw kryje się altruizm krewniaczy. Innym ciekawym zachowaniem spotykanym w koloniach tego gatunku w ekstremalnych warunkach nieuregulowanej rzeki jest tworzenie przez ptaki tzw. żłobków. W okresach przyboru wody, a także w czasie dużych upałów rodziny dwóch, czasami nawet trzech par łączą się w jedno stado. Żłobek jest wówczas broniony przez każdego dorosłego z takiego stada; podobnie też każdy dorosły karmi wszystkie pisklęta z tej grupy, bez względu na to, z której rodziny one pochodzą (Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane). 28

29 WĘDRÓWKI I ZIMOWANIE Mewa siwa wędruje w dzień, w stadach. Osobniki młodsze rozpoczynają wędrówkę później niż starsze. Ptaki z centralnej Europy zaczynają wędrować bezpośrednio po lęgach (koniec lipca), ze szczytem przelotów w sierpniu i we wrześniu (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). Zdarza się jednak, choćby regularnie w populacji wiślanej, że po kilku nieudanych próbach lęgu, ewentualnie przy przeciągających się niekorzystnych warunkach pogodowych (powodzie w drugiej połowie sezonu lęgowego) ptaki rozpoczynają wędrówkę już w połowie czerwca (Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane). Koniec jesiennej wędrówki przypada na koniec października, rzadziej na listopad (Bukaciński i Bukacińska 2003). Ptaki przemieszczają się wolno wzdłuż wybrzeży Bałtyku, Morza Północnego i Atlantyku; coraz częściej wędrują też przez kontynent, docierając do wybrzeży Morza Śródziemnego. Duża część duńskiej i brytyjskiej populacji jest osiadła. Bywa również, że ptaki gniazdujące w Polsce zimują w kraju, po przemieszczeniu się do miast, ewentualnie na polskie wybrzeże (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). Wędrówka wiosenna jest znacznie szybsza niż jesienna i najczęściej odbywa się w marcu, rzadziej w pierwszej dekadzie kwietnia. Miejscem największych zimowych koncentracji ptaków są wybrzeża Morza Północnego w Niemczech i południowo-zachodniej Norwegii, cieśnina Skagerrak oraz polskie wybrzeże Bałtyku. Mewy siwe są też licznie spotykane zimą w Holandii, Danii i Wielkiej Brytanii. W ciągu ostatnich 30 lat gatunek ten coraz częściej zimuje na śródlądziu środkowej Europy (Polska, Austria, Szwajcaria), rzadziej w Belgii i we Francji, sporadycznie również we Włoszech, w Hiszpanii i Portugalii (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). Ptaki gniazdujące na środkowej Wiśle zimują najczęściej w Holandii i w Niemczech, regularnie, ale w mniejszej liczbie w Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Belgii i we Francji (Bretania). Coraz częściej mamy też wiadomości o ptakach zimujących w Austrii i we Włoszech (Wenecja). Informacje o pojedynczych przypadkach docierają również z doliny Wisły. Ptaki zimują tam jednak w dużej odległości (nie mniej niż km) od swoich lęgowisk (Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane). Obrączkowanie mew siwych na wyspach środkowej Wisły pozwoliło stwierdzić jeszcze jedno niezwykle ciekawe ich zachowanie. Okazuje się, że są one równie mocno przywiązane do miejsc zimowania, jak do swoich lęgowisk. Ponad 90% wiadomości powrotnych od ptaków obserwowanych (złapanych) zimą więcej niż jeden raz pochodziła z tego samego terenu. Dotyczyło to zarówno obserwacji odległych czasowo z jednego roku (np. z różnych miesięcy), jak i z kolejnych lat. Rekordziści byli obserwowani ponad 30 razy w tym samym miejscu w ciągu kolejnych siedmiu zim (Niemcy), 14 razy w ciągu kolejnych siedmiu zim (Niemcy), sześć razy w ciągu kolejnych trzech zim (Francja) i pięć razy w ciągu kolejnych dwóch zim (Austria, Niemcy). Małą mobilność zimujących ptaków potwierdzają też wiadomości powrotne o naszych ptakach z Holandii. Ponad 50% z nich w kolejnych latach obserwowano w miejscach oddalonych od siebie o mniej niż 40 km (Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane). 29

30 POKARM Mewa siwa jest wszystkożerna, ale częściej odżywia się pokarmem zwierzęcym niż roślinnym. Równie chętnie żeruje w głębi lądu, wzdłuż wybrzeży, jak i na otwartym morzu, podążając za statkami przetwórniami i kutrami. Nad wodami wypatruje zdobyczy, latając lub pływając. Może nurkować do głębokości 1 m. Na płyciznach zdobywa pokarm, chodząc lub pływając z zanurzoną głową. Z dala od wody często żeruje na polach i łąkach; nie unika śmietnisk i ferm zwierząt futerkowych oraz drobiu. Lokalnie w maju i czerwcu jest częstym bywalcem w sadach i na polach, gdzie żywi się czereśniami, wiśniami i truskawkami, rzadziej również ogórkami (Bukaciński i Bukacińska 2003). W dolinie środkowej Wisły, w pobliżu wsi, podstawowym pokarmem oferowanym pisklętom w pierwszym tygodniu ich życia są dżdżownice oraz właśnie owoce, przede wszystkim czereśnie i truskawki. Mewa siwa potrafi być też skutecznym drapieżnikiem rabuje jaja i pisklęta, głównie innych gatunków mew i rybitw. Jest to zachowanie rzadkie, choć zdarza się regularnie. Czasami zabiera też pokarm (ryby, odpadki) innym ptakom, głównie mewom lub krukowatym (Ostrowska 1995, Bukaciński i Bukacińska 2003). Wypluwka mewy siwej z pestek czereśni. Wiśnie i czereśnie są typowym pokarmem, którym rodzice karmią pisklęta, dostarczając im w ten sposób wodę 30

31 W sezonie lęgowym największy udział w diecie mają wodne i lądowe bezkręgowce (mięczaki, pierścienice, stawonogi), małe ryby, pokarm pochodzenia antropogenicznego (ze składowisk odpadów, masarni, śmietnisk) i małe ssaki, a lokalnie również jaja ptaków. Pokarm roślinny stanowią nasiona zbóż i owoce (czereśnia, wiśnia, truskawka; Ostrowska 1995, Bukaciński i Bukacińska 2003). Wypluwki zawierające trawę wskazują na obecność dżdżownic w diecie (często trudno jest bowiem odnaleźć szczecinki w wypluwkach; tab. 1). W okresie polęgowym zwiększa się udział ryb i pokarmu pochodzenia antropogenicznego, zmniejsza się natomiast udział pokarmu roślinnego (Bukaciński i Bukacińska 2003). Tabela 1. Procentowy udział wypluwek zawierających poszczególne kategorie pokarmu zbieranych w okresie lęgowym na wyspach środkowej Wisły; n liczba wypluwek, (+), (-) lub (0) odpowiednio wzrost, spadek lub brak zmian w czasie trwania sezonu (między okresami: przed złożeniem jaj, inkubacją i po wykluciu się piskląt; za Bukaciński i Bukacińska 2003, zmodyfikowane) Rodzaj ofiary Wypluwki n = 1075 BEZKRĘGOWCE Ślimaki 1 Skąposzczety (głównie dżdżownice) 47 (+/0) Owady 47 (-) KRĘGOWCE Ryby 9 ( +) Ptaki 4 (0) Skorupki jaj 2 (0) Ssaki 7 (+) Inne 2 ( 0) MATERIAŁ ROŚLINNY Trawa 50 (-) Owoce (głównie wiśnie i czereśnie) 42 (+) Zboże 9 (-) POKARM POCHODZENIA ANTROPOGENICZNEGO (odpadki) 12 (-) 31

32 STAN POPULACJI, ZAGROŻENIA I OCHRONA W ciągu ostatnich dwóch stuleci nastąpił wyraźny wzrost liczebności mewy siwej w Europie. W XIX wieku skolonizowała ona Wyspy Owcze, a począwszy od połowy XX wieku zasiedliła również Francję, Belgię, Czechy, Słowację, Węgry i Mołdawię. W latach 90. XX wieku jej liczebność w Europie szacowano na ok par, z czego ponad 80% gnieździło się w Skandynawii i w Rosji (Heath i Evans 2000, BirdLife International 2004, 2015, Bukacińska i Bukaciński 2004). Jednak w ciągu ostatnich trzech dekad na większości zajmowanego areału notuje się wyraźny (nie mniejszy niż 30 40%) stały spadek liczebności. Jest on związany przede wszystkim z drapieżnictwem norki amerykańskiej i lisa (Niemcy, Holandia, Szkocja, Finlandia, Polska), masowym pojawieniem się meszek (muchówki z rodziny Simulidae; Polska) oraz przekształcaniem (osuszanie, zalesianie) dogodnych siedlisk lęgowych (Dania, Szkocja; Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). Liczebność podgatunku nominatywnego na zimowiskach w Europie i północnej Afryce ocenia się na osobników, zaś ptaków należących do podgatunku L. c. heinei zimujących w południowo-wschodniej Europie oraz nad Morzem Czarnym i Morzem Kaspijskim na osobników (BirdLife International 2004, 2015, Bukacińska i Bukaciński 2004). Pomimo że mewa siwa nie jest na razie gatunkiem globalnie zagrożonym, w Europie, którą zasiedla 80 90% całej światowej populacji, prowadzone są działania ochronne (bierne i czynne) mające na celu zwrócenie uwagi na trudną sytuację gatunku. Obecnie mewa siwa ma na naszym kontynencie status gatunku zagrożonego z racji zmniejszania się liczebności, a na Wyspach Brytyjskich została włączona na listę Amber List of Species, obejmującą gatunki zagrożone (Bukaciński i Bukacińska 2003, BirdLife International 2004, 2015). Jest również wymieniona w załączniku II do Dyrektywy 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków, zwanej dyrektywą ptasią, i w załączniku III do Konwencji o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, zwanej konwencją berneńską. W 2009 roku Unia Europejska podjęła też próbę czynnej ochrony mewy siwej na kontynencie, publikując projekt międzynarodowego programu ochrony tego gatunku (European Communities 2009). 32

33 ROZMIESZCZENIE I LICZEBNOŚĆ W POLSCE Okres rozrodu W okresie lęgowym mewa siwa zasiedla głównie śródlądzie, gdzie związana jest przede wszystkim z dolinami rzek. Tam najczęściej zajmuje wyspy w nurcie; znacznie rzadziej występuje w bocznych odnogach rzek lub na starorzeczach. Jej kluczowym lęgowiskiem jest dolina Wisły, gdzie najliczniej zasiedla środkowy odcinek rzeki. Poza doliną Wisły spotykana jest w dużym rozproszeniu we wszystkich rejonach kraju (Bukaciński i Bukacińska 2007, 2015, Bukaciński 2010, Wilk i inni 2010). Do połowy lat 50. XX wieku mewa siwa gnieździła się w Polsce sporadycznie, głównie nad Bałtykiem i na Pojezierzu Mazurskim. Dopiero po zasiedleniu Wisły jej liczebność zaczęła gwałtownie wzrastać. W połowie lat 80. XX wieku ustabilizowała się i przez następną dekadę utrzymywała się na poziomie ok par, z których ok. 90% zasiedlało dolinę Wisły. Najliczniej mewa siwa występowała na środkowym odcinku rzeki, między ujściem Sanu a Płockiem, gdzie liczebność szacowano na ponad 3000 par lęgowych. W dolnym i górnym biegu rzeki była wyraźnie mniej liczna i rozmieszczona mniej równomiernie (Luniak 1971, Wesołowski i inni 1984, Bukaciński i inni 1994, Chylarecki i inni 1995). Od drugiej połowy lat 90. XX wieku następuje stały i wyraźny spadek liczebności tego gatunku, zwłaszcza na lęgowiskach w dolinie Wisły. Jest to związane z bardzo niską udatnością lęgów i wysoką śmiertelnością ptaków dorosłych (Bukaciński i Bukacińska 2001, 2009, 2011, Bukaciński i Buczyński 2005). W latach liczebność mewy siwej w kraju nie przekraczała par, z których 2200 w latach i nie więcej niż 2000 w 2004 roku zasiedlało środkową Wisłę między ujściem Sanu a Płockiem (Chylarecki i inni 1998a, b, Keller i inni 1998, 1999, Keller i Bukaciński 2000, Kot i inni 2009). Spadek liczebności notuje się też na większości innych stanowisk lęgowych, w tym na zaporze we Włocławku, przy ujściu Wisły i na jeziorach przybrzeżnych, gdzie niektóre lęgowiska wygasły zupełnie. Wzrost populacji lęgowej mewy siwej w pierwszej dekadzie XXI wieku obserwowano jedynie w izolowanych i niezbyt licznych koloniach na Śląsku i w Małopolsce. Wówczas też zanotowano pierwsze próby gniazdowania we wschodniej Polsce (Bukacińska i Bukaciński 2004, Bukaciński i Bukacińska 2007). Obecnie (lata ) liczebność krajowej populacji tego gatunku prawdopodobnie nie przekracza par, z których ok % zasiedla wyspy środkowej Wisły. Nadal najliczniej gnieździ się on na wyspach w nurcie rzeki między Zawichostem a ujściem Pilicy oraz od ujścia Narwi do Płocka (Bukaciński 2008, Bukaciński i Bukacińska 2015, mat. niepublikowane). Na odcinku Wisły między Wyspami Świderskimi a Pieńkowem ( km szlaku żeglownego Wisły), gdzie miasto stołeczne Warszawa i Stowarzyszenie Stołeczne Towarzystwo Ochrony Ptaków (STOP) wspólnie realizują projekt LIFE+ pt. Ochrona siedlisk kluczowych gatunków ptaków Doliny Środkowej Wisły w warunkach intensywnej presji 33

34 rok Liczba par Kilometraż rzeki rok Liczba par Kilometraż rzeki Ryc. 2. Liczebność i rozmieszczenie mewy siwej Larus canus w latach na odcinku Wisły między 488. a 538. km szlaku żeglownego Wisły, gdzie realizowany jest projekt LIFE+ 09/ NAT/PL/ pt. Ochrona siedlisk kluczowych gatunków ptaków Doliny Środkowej Wisły w warunkach intensywnej presji aglomeracji warszawskiej. Obramowaniem zaznaczono obszar Wisły w granicach administracyjnych Warszawy ( km rzeki). Wyniki przedstawiono jako liczebności na 5-kilometrowych odcinkach rzeki, podając na osi OX pierwszy kilometr każdego z odcinków. Wypełniona część słupka określa liczebność minimalną, niewypełniona liczebność maksymalną na danym odcinku rzeki 34

35 aglomeracji warszawskiej, w 2012 roku gniazdowało 49 par, a w 2013 roku pary mewy siwej (ryc. 2). Ptaki rozmieszczone były skrajnie nierównomiernie, zasiedlając niemal wyłącznie południowy fragment, głównie wyspy w rezerwacie Wyspy Świderskie między 488. a 490. km szlaku żeglownego Wisły, i w dużo mniejszym stopniu również wyspy w graniczącym z Wyspami Świderskimi, rezerwacie Wyspy Zawadowskie, między 490. a 497. km szlaku żeglownego rzeki. W obrębie administracyjnych granic Warszawy mewa siwa gniazdowała w dolinie Wisły jedynie w 2013 roku (dwie pary między 499. a 500. km rzeki). Na północ od miasta jej gniazdowanie stwierdzono z kolei w 2012 roku (jedna para w rezerwacie Ławice Kiełpińskie, między 535. a 536. km rzeki; ryc. 2). 35

36 Ryc. 3. Rozmieszczenie stanowisk lęgowych mewy siwej Larus canus w latach na odcinku między 487. a 537. km szlaku żeglownego Wisły; patrz również ryc. 2 Okres polęgowy Jesienią i zimą mewa siwa pojawia się w całym kraju. Może wówczas tworzyć duże koncentracje. Największe stada, liczące ptaków, obserwuje się na wybrzeżu (Hel, Zatoka Gdańska, Zalew Wiślany). Na śródlądziu mewa siwa zimuje regularnie w liczbie od kilku do kilkudziesięciu tysięcy osobników w całym kraju (w zależności od surowości zimy), najliczniej nad dużymi rzekami i w dużych miastach (np. na wysypiskach śmieci; Bukacińska i Bukaciński 2004, Wilk i inni 2010). 36

37 ZAGROŻENIA I OCHRONA W POLSCE Podsumowanie zagrożeń i propozycje zarządzania terenami kluczowymi dla mewy siwej przedstawiliśmy już wcześniej w Poradniku ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 (Bukacińska i Bukaciński 2004). Pomimo że minęło 10 lat od jego publikacji, podstawowe zagrożenia pozostały bez zmian. Wciąż najbardziej niepokojącymi i mającymi długofalowe skutki (mała liczba ptaków osiągających dojrzałość płciową i tym samym rozpoczynających lęgi w dolinie Wisły) zjawiskami są bardzo niska udatność lęgów i wysoka śmiertelność ptaków dorosłych spowodowana przez drapieżniki czworonożne, głównie norkę amerykańską i lisa oraz w mniejszym stopniu jenota (Bukaciński i Bukacińska 2009, Bukaciński i inni 2012). Nadal też jednym z ważnych zagrożeń pozostają masowe wyroje meszek. Nie są one już tak częste i intensywne jak w pierwszej dekadzie XXI wieku (Bukaciński i Bukacińska 1997, 2000, 2009), ale kiedy wystąpią, są czynnikiem krytycznym dla ptaków będących wówczas w trakcie rozrodu (Bukaciński i Buczyński 2005, Bukaciński i Bukacińska 2009, Bukaciński i inni 2012). Cały czas potencjalnym zagrożeniem nie tylko dla tego gatunku, ale dla całego zespołu ptaków rzeki jest bezpowrotna utrata siedlisk lęgowych w wyniku przekształcania roztokowego charakteru koryta środkowej Wisły (Chylarecki i inni 1995, Bukaciński i inni 2011, 2013). Postępujące zmiany w rolnictwie, w tym zaprzestanie powszechnego utrzymywania małych stad krów, owiec, kóz i koni, spowodowały zmniejszenie zagrożenia związanego z niekontrolowanym wypasem tych zwierząt na wyspach i masowym rozdeptywaniem przez nie gniazd i piskląt (Bukaciński i Bukacińska 1994, 2001). Dzisiaj jest to problem wyłącznie lokalny, a obecność zwierząt gospodarskich na wyspach jest w wielu miejscach wręcz pożądana. Zgryzając trawę oraz krzaczaste wierzby i topole, zwierzęta skutecznie przygotowują (odnawiają) siedliska pod przyszłe tereny lęgowe (Bukaciński i Bukacińska 2004, 2009). Zagrożeniem, którego znaczenie zauważalnie wzrosło w ciągu ostatniej dekady, jest turystyka (Bukaciński i Bukacińska 1994, 2001, 2009, Bukaciński i inni 2012). Rozwój infrastruktury, wzrost zamożności społeczeństwa i coraz większa moda na ucieczkę z miasta (a może i potrzeba) spowodowały, że ludzie pojawiają się w pobliżu lęgowisk mew znacznie częściej niż w latach 90. XX wieku. Co więcej, niedogodnością dla ptaków żyjących na wyspach w korycie rzeki jest już nie tylko niepokojenie ich przez spacerowiczów, wędkarzy i miłośników sportów wodnych, lecz przede wszystkim gwałtowny rozwój sportów motorowych. Masowa obecność ludzi na brzegach i w korycie rzeki na quadach, motorach i w samochodach terenowych uniemożliwia mewie siwej wyprowadzenie lęgów w coraz większej liczbie miejsc. Nie dość, że ptaki są płoszone przez hałas i samo pojawienie się ludzi, to ich gniazda są rozjeżdżane przez pojazdy, a i pisklęta coraz częściej giną pod kołami (Bukaciński i Bukacińska 2009, Bukaciński i inni 2011, 2012). Jest to poważny problem zarówno mew wyprowadzających lęgi, jak i tych, które w okresie letnim 37