UNIWERSYTET EKONOMICZNY WE WROCŁAWIU WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA, INFORMATYKI I FINANSÓW PRACA DOKTORSKA

Transkrypt

1 UNIWERSYTET EKONOMICZNY WE WROCŁAWIU WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA, INFORMATYKI I FINANSÓW PRACA DOKTORSKA Pomiar poziomu innowacyjności przemysłu farmaceutycznego jako czynnika rozwoju społecznogospodarczego Autor Mgr farm. Magdalena Antonijczuk-Krzyśków Promotor Prof. dr hab. Marian Noga WROCŁAW

2 Wstęp INNOWACYJNOŚĆ W PRZEMYŚLE FARMACEUTYCZNYM Rodzaje leków- podział podstawowy Wprowadzanie nowych leków na rynek: badania kliniczne- definicje i zjawiska Inwestycje w badania i rozwój Sytuacja globalna Sytuacja krajowa Nowe strategie w zwiększaniu i polepszaniu produktywności innowacji w przemyśle farmaceutycznym Outsoucing- firmy CRO Innowacyjne systemy technologiczne stosowane w badaniach lekowych Innowacje w ochronie zdrowia jako priorytet rozwoju państw Unii Europejskiej Obecny stan globalnych i krajowych innowacji Dostęp do innowacji medycznych DIAGNOZA SYTUACJI FINANSOWO-GOSPODARCZO-SPOŁECZNEJ KRAJOWEGO I ŚWIATOWEGO PRZEMYSŁU FARMACEUTYCZNEGO Analiza rynku farmaceutycznego w ujęciu krajowym ANALIZA ILOŚCIOWA I FINANSOWA INNOWACYJNOŚCI PRZEMYSŁU FARMACEUTYCZNEGO WYNIKI BADAŃ WŁASNYCH Dane statystyczne oraz metody badawcze oceniające innowacyjność przemysłu farmaceutycznego Liczba zgłaszanych wniosków na nowe badania kliniczne oraz uzyskane rejestracje w ujęciu krajowym Liczba zgłaszanych wniosków na nowe badania kliniczne oraz uzyskane rejestracje w ujęciu globalnym Nakłady finansowe na działalność badawczo-rozwojową w przemyśle farmaceutycznym Analiza oparta na największych firmach farmaceutycznych Charakterystyka sytuacji w firmach CRO- wyniki badań WPŁYW INWESTYCJI W INNOWACYJNOŚĆ KONCERNÓW FARMACEUTYCZNYCH I CRO NA ROZWÓJ GOSPODARCZY - WYNIKI BADAŃ WŁASNYCH Regulacje prawne oraz aspekty etyczne Korzyści społeczno-gospodarcze związane z innowacyjnością technologii medycznych Prognozy odnośnie rozwoju sytuacji w badaniach klinicznych w najbliższych latach Zakończenie Spis Tabel Spis Wykresów Bibliografia

3 Wstęp Dzięki nowej wiedzy i technologii, dostęp do innowacyjnych metod leczenia jest często jedynym ratunkiem dla wielu pacjentów. Obecnie nauka oferuje ogromne możliwości w medycynie. Obywatele Europy w dzisiejszych czasach żyją dłużej nawet o 30 lat niż wiek temu. Redukcja śmiertelności oraz znacząca poprawa jakości życia są rezultatem rozwoju cywilizacji, a co za tym idzie rozwoju obszarów biotechnologicznych. Postęp w medycynie jest bezpośrednio związany z rozwojem przemysłu farmaceutycznego opartego na badaniach i wprowadzeniem na rynek innowacyjnych leków, które są szeroko i łatwo dostępne. Prowadzone przez dziesięciolecia inwestycje innowacyjnych firm farmaceutycznych w badania i rozwój (z j. ang research and development-r&d) pozwoliły na odkrycie tysięcy leków, które pozwalają dziś zwalczać choroby o wiele skuteczniej niż kiedykolwiek przedtem. Schorzenia, które jeszcze niedawno były śmiertelne, dziś mogą być z sukcesem i bezpiecznie leczone. Epidemie, które kiedyś zagrażały całym społeczeństwom, powoli stają się odległym wspomnieniem. Pozytywny wpływ innowacji farmaceutycznych ma daleko idące skutki zarówno dla jakości życia pacjentów, jak i całej gospodarki. Dzięki nowym lekom jesteśmy zdrowsi, a przez to bardziej produktywni, co pobudza gospodarkę do rozwoju. Równocześnie, nowoczesne leki pozwalają na obniżenie kosztów opieki zdrowotnej poprzez zastępowanie wcześniejszych, droższych terapii nowymi rozwiązaniami. Badania kliniczne są kluczowym elementem złożonego i skomplikowanego mechanizmu wprowadzania na rynek nowych leków, które muszą przejść przez szereg procedur, zanim producent uzyska zgodę na wprowadzenie ich do obrotu. Opierają się one na wypróbowywaniu nowych cząsteczek (potencjalnych leków) w leczeniu osób z konkretnymi chorobami lub na zdrowych ochotnikach. Jest to jedyny aktualnie dostępny sposób mogący dostarczyć ważnych informacji o skuteczności oraz bezpieczeństwie danego leku. Polska pozostaje największym rynkiem badań klinicznych w regionie, jednak zarówno liczba pacjentów biorących udział w badaniach jak i liczba ośrodków, w których badania są prowadzone wskazują ciągle na istotny potencjał wzrostowy. Wartość rynku badań klinicznych w Polsce szacuje się na poziomie 860 mln PLN. W 2009 roku w Polsce zarejestrowano 469 nowych badań klinicznych co stanowi ok. 2,5%-3% wszystkich nowych badań zarejestrowanych na świecie. Najwięcej badań klinicznych nadal jest prowadzonych w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej. Szacuję się, że w związku z prowadzonymi 3

4 badaniami klinicznymi bezpośrednie wpływy do budżetu państwa wynoszą około 240 mln PLN rocznie 1. Badania kliniczne niosą szereg pozytywnych efektów, z których korzysta polska gospodarka i społeczeństwo. Dotyczy to zarówno korzyści wymiernych jak i niewymiernych: - istotne wpływy do polskiej gospodarki, m.in. poprzez różnego rodzaju podatki płacone przez sponsorów, firmy CRO (wyspecjalizowanych firm usługowych tzw. Contract Research Organizactions), oraz opłaty rejestracyjne wnoszone do Centralnej Ewidencji Badań Klinicznych (CEBK) i komisji bioetycznych; - w efekcie prowadzonych badań klinicznych Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ)oszczędza istotne kwoty. Leczenie wielu pacjentów, którzy uczestniczą w badaniach jest współfinansowane przez sponsorów, a nie z publicznych środków finansowych; - badania umożliwiają dostęp do nowoczesnych metod leczenia dla pacjentów, w połączeniu z lepszymi standardami opieki medycznej; - badania to również rozwój kapitału ludzkiego, dostęp do globalnego know-how i większe możliwości rozwoju zawodowego personelu medycznego. Wydaje się to być kluczowym zagadnieniem, mając na uwadze odpływ kadr ochrony zdrowia za granicę i związanym z tym obserwowanym obecnie niedoborem lekarzy i innych pracowników medycznych w Polsce. Analizy prognoz na kolejne lata ukazują, że w wypadku zniwelowania szeregu istniejących barier, rynek badań klinicznych ma istotny potencjał do jeszcze większego wzrostu. Uwolnienie tego potencjału z pewnością będzie miało pozytywny wpływ na gospodarkę. Z punktu widzenia długookresowego wzrostu gospodarczego jednym z kluczowych czynników są nakłady na inwestycje, które z jednej strony jako składnik popytu krajowego tworzą bieżący wzrost gospodarczy, a z drugiej przyczyniają się do unowocześniania gospodarki i poprawy jej efektywności. Jest to czynnikiem warunkującym wzrost w przyszłości. Czynnikiem determinującym wzrost inwestycji jest też postęp techniczny wdrażanie nowych technologii, bez których nie jest możliwe efektywne konkurowanie w Polsce i w Europie. Sprostanie wymogom konkurencji wymaga od krajowych firm ponoszenia odpowiednich nakładów inwestycyjnych. Z tematyką inwestycyjną związany jest inny ważny aspekt rozwojowy, jakim jest innowacyjność. Przemysł farmaceutyczny należy do najbardziej innowacyjnych gałęzi 1 PricewaterhouseCoopers, 2010, Badania kliniczne w Polsce- Główne wyzwania, listopad, [dostęp: ] 4

5 gospodarki. Wydaje się, że innowacyjność może być czynnikiem, którego znaczenie dla rozwoju gospodarczego w obecnym czasie jest coraz większe. Wskazują na to chociażby tendencje ówcześnie obserwowane innowacyjność staje się powoli najważniejszym determinantem konkurencyjności a konkurencyjność jest warunkiem utrzymania wzrostu gospodarczego w sytuacji ekspansji gospodarczej krajów azjatyckich. Problematyka wzrostu inwestycji i poprawy innowacyjności polskiej gospodarki jest szczególnie blisko związana z rozwojem sektora farmaceutycznego. Nie ma bowiem wątpliwości, że rozwój krajowego przemysłu farmaceutycznego i skuteczna konkurencja z firmami zagranicznymi nie będą możliwe bez zachowania ciągłości procesów inwestycyjnych. Inwestycje w sektorze farmaceutycznym w większym stopniu dotyczą inwestycji w badania i rozwój (B+R) niż w rzeczowe środki produkcji. Tendencje zachodzące obecnie w światowym przemyśle farmaceutycznym pokazują wyraźnie, że bez inwestycji skutkujących wzrostem innowacyjności nie jest możliwe utrzymanie się na rynku także w przypadku producentów leków generycznych. Branża farmaceutyczna prowadzi w rankingach najbardziej zaawansowanych pod względem innowacji sektorów gospodarki największe nakłady na badania i rozwój ponoszone są właśnie w tym sektorze. Wśród 10 firm najwięcej inwestujących w Unii Europejskiej w innowacje są 3 firmy farmaceutyczne. Leki i terapie innowacyjne są wyznacznikiem postępu w medycynie, a korzyści wynikające z wprowadzania nowych, skuteczniejszych terapii ratujących życie lub poprawiających jakość życia pacjentów wydają się oczywiste 2. Nie wiadomo jaki jest konkretnie poziom innowacji farmaceutycznych w ujęciu ilościowym i jakościowym, na świecie i w Polsce. Zagadnienia dotyczące innowacyjności przemysłu farmaceutycznego, a w szczególności obszar R&D z uwzględnieniem badań klinicznych, są jak dotąd słabo rozpoznane. Przeprowadzono wiele badań dotyczących wpływu przemysłu farmaceutycznego (jako całości) na gospodarkę lokalną i światową, jednak analizy innowacyjności tego sektora w oparciu o badania kliniczne (obszar R&D) pozostały obszarem, który wymaga szczegółowych badań i głębszego poznania. Należy dodać, że same badania kliniczne to wciąż słabo rozumiany i mało poznany obszar nauki i biznesu w Polsce. Istnieje potrzeba propagowania wiedzy o badaniach klinicznych jako biznesie.wobec aktualnych potrzeb oceny kosztów leczenia dziedzina farmakoekonomii powinna być lepiej poznana i zrozumiana w celu oszacowania 2 INFARMA, 2011, Innowacja w medycynie współpraca i nowoczesne rozwiązania systemowe jako klucz do zwiększenia dostępności do nowych terapii, Infarma, Informacja Prasowa, 9 września 5

6 nowych strategii leczenia. Ocena innowacyjności wraz z próbą jej pomiaru została przeprowadzona w tej pracy za pomocą różnych wskaźników. Należą do nich m.in. nakłady na działaność R&D, zyski i przychody największych firm farmaceutycznych, ilości wydanych patentów na nowe leki terapeutyczne, ilości złożonych wniosków na wydanie pozwoleń na dopuszczenie do obrotu nowych leków. Celem niniejszej pracy jest analiza komparatywna sytuacji rynkowej w polskim i światowym innowacyjnym sektorze farmaceutycznym, ze szczególnym ujęciem badań klinicznych. W rozprawie dokonana zostanie dogłębna analiza poziomu sprzedaży leków na początku XXI wieku- w Polsce i na świecie- oraz analiza nakładów finansowych na badania i rozwój w firmach CRO i w firmach farmaceutycznych. W trakcie przeprowadzanych badań sformułowano następujące cele szczegółowe: Przedstawienie pozytywnego wpływu innowacji farmaceutycznych dla jakości życia całego społeczeństwa, jak i całej gospodarki, Określenie wpływu rozwoju innowacyjnego przemysłu farmaceutycznego(obszar R&D) na rozwój gospodarki, Analiza kosztów finansowych i sprzedaży w firmach farmaceutycznych i CRO, Szczegółowa ocena ilości badań klinicznych na świecie i w Polsce oraz związane z tym nakłady finansowe i dochody. Uwzględniając wszystkie wyżej wymienione cele w dysertacji postawiono następującehipotezy badawcze: H1. Pod względem wysokości nakładów przedsiębiorstw na badania i rozwój branża farmaceutyczna znajduje się w ścisłej, światowej czołówce. H2. Branża farmaceutyczna zajmuje pierwszą pozycję w rankingu najbardziej innowacyjnych sektorów gospodarki. H3. Ilość nowych badań klinicznych rejestrowanych w urzędach regulacyjnych wzrasta z roku na rok. Skutkuje to wprowadzaniem nowych, innowacyjnych metod leczenia wielu schorzeń i większej dostępności rynkowej nowoczesnych technologii medycznych. Wygasanie patentów leków oryginalnych oraz zwiększony popyt na szerszą gamę opcji terapeutycznych, bezpośrednio wpływa na wzrost liczby wprowadzanych na rynek nowych substancji czynnych, a co za tym idzie- rozwój innowacyjnego przemysłu farmaceutycznego. H4. Wskaźniki rentowności przemysłu farmaceutycznego w ostatnich latach kształtowały się bardzo korzystnie. Osiągał on wyniki znacznie lepsze niż pozostała część 6

7 przemysłu przetwórczego, wykazując równolegle niższą czułość na niekorzystne zmiany koniunktury gospodarczej. H5. W Polsce udział wydatków na leki w łącznych wydatkach na opiekę zdrowotną jest wysoki w porównaniu do bardziej rozwiniętych rynków, co wynika z niskiego poziomu całkowitych wydatków na opiekę zdrowotną. H6. Rozwój innowacji w przemyśle farmaceutycznym to podstawowy czynnik rozwoju gospodarczo-społecznego. Dla zweryfikowania postawionych hipotez badawczych przeprowadzono pogłębione, krytyczne studia literaturowe z zakresu farmakoekonomiki, ekonomii oraz medycyny. Wykorzystano również dostępne raporty badawcze dotyczące innowacyjnych produktów farmaceutycznych przygotowane na podstawie badań przeprowadzonych w Polsce, jak i zagranicą. Przeprowadzono także analizę porównawczą obecnej sytuacji finansowej innowacyjnego przemysłu farmaceutycznego oraz jego wpływu na gospodarkę w Polsce i na świecie. Do badań i analiz wykorzystano dane z raportów finansowych firm CRO, doniesienia dotyczące funkcjowania działów R&D, ich nakładów na wprowadzenie nowych cząsteczek leków oraz zysków z tym związanych. Analizy statystyczne oparto na danych dotyczących nowych rejestracji innowacyjnych metod medycznych na świecie i w kraju. Analizie poddano również dostępne materiały statystyczne, dane rynkowe i raporty dotyczące przeprowadzonych badań klinicznych oraz uzyskanych patentów. Ponadto w pracy badawczej wykorzystana została literatura dotycząca pomiaru innowacyjności przemysłu farmaceutycznego i jego wpływu na rozwój społeczno-gospodarczy. W empirycznej części pracypoddano analizie dane National Institutes of Health, dokumenty i raporty finansowe uzyskane z firm CRO i firm farmaceutycznych, doniesienia z urzędów prawnych i regulacyjnych, m.in. Departament Informacji Gospodarczej, Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A., Centralna Ewidencja Badań Klinicznych (CEBK), European Medicines Agency (EMEA), Food and Drug Administration (FDA), dotyczące analiz prowadzonych badań klinicznych, na przestrzeni ostatniego 10- lecia. Badania empiryczne zostały przeprowadzone z zastosowaniem metod i technik badawczych powszechnie wykorzystywanych w naukach społeczno-ekonomicznych i farmakoekonomicznych. Do najważniejszych należą: obserwacje autora, analiza materiałów źródłowych, 7

8 analiza rocznych raportów finansowych firm CRO oraz największych firm farmaceutycznych, m.in Novartis, Sanofi-Aventis, Pfizer, GlaxoSmithKline, Astra- Zeneca, analiza statystyczna danych dotyczących rejestracji nowych produktów medycznych w Polsce i na świecie oraz nakładów finansowych z tym związanych. Dla potrzeb realizacji projektu została wykorzystana ocena innowacji przemysłu farmaceutycznego, którą mierzono z wykorzystaniem następujących metod badawczych: - opis innowacji, w którym przedstawiono szczegóły innowacji, - ustalenie liczby wydanych patentów. W metodzie tej wykorzystano statystyki wydanych patentów przez urzędy patentowe w USA i innych krajach Unii Europejskiej (National Institutes of Health, CEBK, EMEA). Pozwoliło to na uzyskanie użytecznej i prawdziwej informacji na temat rozwoju technologii oraz aktywności innowacyjnej w przemyśle farmaceutycznym, - oszacowanie nakładów na działalność badawczo-rozwojową. Do tej metody badawczej wykorzystano dane z rocznych raportów finansowych firm farmaceutycznych i CRO oraz doniesienia literaturowe, - analiza porównawcza wpływu inwestycji w obszarze R&D na gospodarkę światową i krajową. Dysertacja ma charakter teoretyczno empiryczny i składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiono strukturę innowacyjnego przemysłu farmaceutycznego. Dokonana została charakterystyka sektora badań i rozwoju (R&D), z ujęciem podstawowych definicji i pojęć. Przybliżono sytuację globalną i krajową badań klinicznych, oraz sposób ich funkcjonowania. Przedstawiono strategie pozwalające na zwiększenie i polepszenie produktywności innowacji w przemysle farmaceutycznym. Rozdział drugi stanowi diagnozę sytuacji finansowo-gospodarczo-społecznej przemysłu farmaceutycznego na świecie i w Polsce. Opisane zostały korzyści związane z innowacyjnością technologii medycznych. Rozdział trzeci ma charakter empiryczny. Został w nim scharakteryzowany podmiot badań oraz zebrane dane statystyczne. Przedstawiono metodyczne założenia badań oraz ich wyniki. W rozdziale czwartym opisano aspekty prawne badań klinicznych wraz z uzyskanymi dotychczas korzyściami. Przedstawiono wyniki prognoz rozwoju sytuacji na rynku 8

9 farmaceutycznym, w kontekście postawionych hipotez. Rozdział ma charakter teoretyczno empiryczny. W zakończeniu przeprowadzono weryfikację postawionych hipotez badawczych. Zaprezentowano również uogólnione wnioski wypływające z badań własnych oraz studiów literaturowych przeprowadzonych na potrzeby niniejszej dysertacji. 9

10 1. INNOWACYJNOŚĆ W PRZEMYŚLE FARMACEUTYCZNYM 1.1. Rodzaje leków- podział podstawowy. Zgodnie z definicją zawartą w Prawie Farmaceutycznym produktem leczniczym jest substancja lub mieszanina substancji, przedstawiana jako posiadająca właściwości zapobiegania lub leczenia chorób występujących u ludzi i zwierząt lub podawana w celu postawienia diagnozy lub w celu przywrócenia, poprawienia lub modyfikacji fizjologicznych funkcji organizmu poprzez działanie farmakologiczne, immunologiczne lub metaboliczne 3. Prawo farmaceutyczne definiuje także specyficzne rodzaje produktów leczniczych (leków): produkt leczniczy przeznaczony do specjalnych celów żywieniowych, produkt leczniczy homeopatyczny, produkt immunologiczny, produkt krwiopochodny, produkt leczniczy roślinny. Istotnym jednak podziałem leków na podstawowym poziomie jest wyróżnienie wśród nich leków oryginalnych (innowacyjnych) oraz odtwórczych (generycznych). Lek oryginalny, inaczej innowacyjny, to nowy lek wprowadzony po raz pierwszy na rynek przez określoną firmę pod zastrzeżoną nazwą i chroniony patentem. Lek taki zostaje dopuszczony do dystrybucji w oparciu o udokumentowaną skuteczność terapeutyczną, bezpieczeństwo stosowania i jakość. Skuteczność oraz bezpieczeństwo muszą być udowodnione na podstawie pełnego dossier obejmującego wyniki badań chemicznych, biologicznych, farmaceutycznych, farmakologiczno-toksykologicznych oraz, co najważniejsze, wyniki wieloośrodkowych, randomizowanych i kontrolowanych badań klinicznych faz I, II i III. Natomiast lek generyczny, inaczej odtwórczy, jest to odpowiednik występującego już na rynku leku oryginalnego, wyprodukowany przez inną firmę po upływie ochrony patentowej bądź po wygaśnięciu innych praw wyłączności i zarejestrowany pod nową, najczęściej własną nazwą. Lek generyczny zawiera tę samą ilość tej samej substancji czynnej, posiada tę samą postać farmaceutyczną i drogę podania co odpowiadający mu lek oryginalny. Dzięki wymienionym własnościom, lek generyczny posiada takie samo działanie farmakologiczne jak lek oryginalny, co powoduje, że może być stosowany zamiennie. Z uwagi na to, że w skład leków generycznych wchodzi ta sama substancja bądź substancje czynne, co w leku innowacyjnym, który został przebadany w badaniach klinicznych, poprzedzających dopuszczenie do stosowania, dlatego w ich przypadku nie istnieje potrzeba powtarzania badań przedklinicznych i klinicznych. Działanie takie byłoby po pierwsze nieetyczne, a po drugie badania te stanowią najistotniejszy element kosztów 3 Ustawa z dnia 6 września 2001, Prawo farmaceutyczne, Dz.U. z 2015 r. poz. 28, 277, 788, 875.w 10

11 związanych z pracami nad nowym lekiem. Decydującym badaniem, które przesądza o zamiennym stosowaniu produktu generycznego jest badanie biorównoważności, polegające na wykazaniu, że zawarta w leku substancja czynna uwalnia się w organizmie żywym w tym samym stopniu co z leku oryginalnego. Oznacza to znaczne skrócenie czasu niezbędnego do wyrażenia zgody na wprowadzenie na rynek nowego leku generycznego oraz zmniejszenie związanych z tym kosztów. Cena, którą mogą zaproponować producenci leków generycznych za swój produkt jest zatem znacznie niższa, niż cena produktu innowacyjnego. Cena leku generycznego kształtowana jest przez konkurencję, w odróżnieniu od ceny leku oryginalnego, który korzysta ze swojej monopolistycznej pozycji rynkowej. Zarówno leki generyczne, jak i oryginalne należą do konwencjonalnych leków chemicznych. Oznacza to, że powstają podczas procesów chemicznych w oparciu o syntezę nowych molekuł. Na rynku istnieją również biofarmaceutyki- białka o właściwościach terapeutycznych, które wytwarzane są przez żywe komórki z wykorzystaniem technik inżynierii genetycznej. Biofarmaceutyki to leki powstające na drodze procesów biotechnologicznych, w tym metod inżynierii genetycznej z wykorzystaniem bakterii, grzybów, roślin i ssaków. W ten sposób powstają rekombinanty białkowe, czyli kopie endogennych, aktywnych biologicznie białekhormonów, przeciwciał, jak również szczepionek czy środków diagnostycznych. Produkowane są dla celów terapeutycznych w takich dziedzinach medycyny jak onkologia, endokrynologia, gastroenterologia, reumatologia jak również immunologia oraz neurologia 4. Biofarmaceutyki, w porównaniu do leków klasycznych, charakteryzują się bardzo złożoną budową. Dodatkowo lek biologiczny w swojej postaci przeznaczonej do podania pacjentowi nie zawiera jednej ściśle określonej cząsteczki (w odróżnieniu od leków uzyskiwanych w procesach chemicznych), ale w rzeczywistości jest mieszaniną podobnych do siebie cząsteczek. Do grupa tych oryginalnych substancji leczniczych zalicza się produkty będące kopiami endogennych białek człowieka, takich jak insulina, hormon wzrostu, erytropoetyna, interferon i cytokiny. Dzięki wprowadzeniu ich do obrotu dokonała się swoista rewolucja w leczeniu takich chorób jak cukrzyca, niedokrwistość, nowotwory, stwardnienie rozsiane. To właśnie tym produktom poświęcona jest aktualnie największa uwaga ze względu na wygasającą ochronę patentową i wprowadzanie do obrotu produktów leczniczych naśladujących produkty oryginalne, określanych jako produkty biopodobne (ang. biosimilar). Nasuwa się w tym kontekście analogia do leków generycznych (odpowiedników), które są zasadniczo podobne do konwencjonalnych leków oryginalnych (referencyjnych). Terminem 4 Byczkowska A., 2013, Biofarmaceutyki, czyli owoc działań biotechnologii farmaceutycznej, Biotechnologia, Warszawa 11

12 produktu referencyjnego określany jest produkt, którego dopuszczenie do obrotu nastąpiło na podstawie pełnego zestawu wymaganych badań jakościowych, nieklinicznych i klinicznych. Przyjęty termin biopodobny wynika z trudności z wykazaniem równoważnej skuteczności i bezpieczeństwa tego typu produktów na takiej zasadzie jak to ma miejsce w przypadku produktów leczniczych generycznych. Ich struktura białkowa uniemożliwia wykazanie równoważności biologicznej tylko metodami stosowanymi w odniesieniu do produktów generycznych, o niskiej masie cząsteczkowej. Brak jest także ilościowego określenia terminu podobny, który może różnić się w odniesieniu do poszczególnych klas produktów biologicznych 5. Dlatego też można spodziewać się różnic w mierzalnych parametrach analitycznych leków biopodobnych w porównaniu z lekami oryginalnymi 6. Różnice te powodują, że leki biopodobne są dopuszczane na rynek w wyniku, udokumentowanego badaniami klinicznymi, porównywalnego bezpieczeństwa i skuteczności. Do tej pory na rynki europejskie dopuszczono stosunkowo niewielką ilość leków biopodobnych, jednak badania nad ich nowymi zastosowaniami trwają pełną parą w laboratoriach na całym świecie. Naukowcy starają się opracować metody leczenia chorób, z którymi medycyna nie potrafi sobie poradzić wykorzystując dotychczasowo zdobytą wiedzę na temat biofarmaceutyków Wprowadzanie nowych leków na rynek: badania kliniczne- definicje i zjawiska. Lek jest molekułą, która w organiźmie żywym ma za zadanie działać terapeutycznie i niwelować skutki choroby lub jej przyczynę. Niektóre z leków można znaleźć w naturze, a zwłaszcza w roślinach. Czasami wystarczy z nich ekstrahować molekułę do otrzymania substancji leczniczej, ale częściej należy dodać inne substancje podczas zawiłego procesu chemicznego lub też odjąć coś w nadziei, że zwiększy to siłę leku czy też zredukuje jego skutki uboczne. Planując syntezę leku, mechanizm, który obierany jest za cel, jest znany, dlatego że będzie on powielać mechanizmy działania istniejących już leków. Na przykład w ludzkim organiźmie istnieje enzym o nazwie cyklooksygenaza, który wspomaga wytwarzanie molekuł sygnalizujących stany zapalne. Zablokowanie pracy tego enzymu spowoduje zredukowanie bólu. W ten sposób działa wiele leków, m.in paracetamol, ibuprofen czy ketoprofen. Jeśli uda się wykryć nową molekułę, która zablokuje działanie cyklooksygenazy na szkiełku laboratoryjnym (tzw. in vitro), istnieją wówczas podejrzenia, że aktywność tego enzymu zostanie również zahamowana u zwierząt. Jeśli tak się stanie, prawdopodobnie 5 Zieliński W., 2009, Dopuszczanie do obrotu produktów leczniczych biopodobnych, Biotechnologia vol. 5, s Nowicki M., Zimmer-Nowicka J., 2007,Biofarmaceutyki oryginalne i biopodobne, Onkologia w Praktyce Klinicznej, tom 3, nr 3 12

13 pomoże ona również w zredukowaniu bólu u ludzi. Natomiast, jeżeli nic niebezpiecznego lub zagrażającego życiu nie wydarzy się u zwierząt i ludzi, którzy przyjmowali lek blokujący działanie tego enzymu, wówczas nowy specyfik ma dużą szansę być uznanym za bezpieczny terapeutyk i wprowadzony wkrótce na rynek. Opisany powyżej przykład pokrótce przedstawia proces wprowadzania nowych molekuł terapeutycznych na rynek. Dopuszczanie do obrotu nowego leku, który może trafić na półki apteczne, to kosztowny, wymagający wielu lat pracy proces. Początek pierwszego etapu poszukiwań nowej cząsteczki, mogącej mieć zastosowanie w lecznictwie nie jest prosty do określenia. Punktem wyjścia może być zarówno choroba i dokładne poznanie mechanizmu patologii, jak i teoretyczna ocena już istniejących struktur i empiryczne poszukiwanie zmodyfikowanych cząstek. Wiedza naukowców na temat mechanizmów powstawania chorób jest coraz większa, a leczenie bardziej kompleksowe niż kiedykolwiek wcześniej. Po poznaniu wpływu choroby na organizm, pierwszym krokiem w pracach nad nowym lekiem jest zidentyfikowanie celu badań. Taki cel to zazwyczaj przełom w medycynie, czyli na przykład odkrycie cząsteczki, która odgrywa kluczową rolę w rozwoju danego schorzenia. Najczęściej substancja lecznicza badana jest pod kątem leczenia konkretnej choroby. Niekiedy jednak ukryte właściwości odkrywane są przypadkowo. Na przykład, Retrovir (zydowudyna, znany także jako AZT) po raz pierwszy testowano w 1960 roku jako lek przeciwnowotworowy. Niestety uzyskane rezultaty okazały się niezadowalające. Dwadzieścia lat później, naukowcy odkryli, że lek ten jest skuteczny w leczeniu AIDS. W 1987 roku FDA dopuściła Retrovir do obrotu, którego producentem był GlaxoSmithKline 7. Innym przykładem może być Viagra (sildenafil), którą zaprojektowano z myślą o terapii dławicy piersiowej i nadciśnienia tętniczego. Przeprowadzone badania kliniczne wykazały jednak, że środek nie stanowi efektywnej metody leczenia tych dolegliwości. Efektem ubocznym u męskiej populacji pacjentów poddanych tym próbom klinicznym był wzmożony wzwód. W ten sposób wynaleziono pierwszy lek wzmagający męską potencję, zaś odkrycie to było tak naprawdę dziełem przypadku. Przed wprowadzeniem na rynek każdy nowy lek musi przejść wiele faz kompleksowych, specjalistycznych badań i uzyskać akceptację władz nadzorczych. Pierwszym krokiem w procesie opracowywania leku są podstawowe badania przedkliniczne (obejmujące m.in. prowadzenie badań na zwierzętach). Po tym, gdy w laboratorium zostanie 7 FDA, 2014, The FDA's Drug Review Process: Ensuring Drugs Are Safe and Effective, [dostęp ] 13

14 określony profil pacjenta, u którego dany lek powinien przynieść poprawę stanu zdrowia, następują lata testów. Na początek przeprowadzone są badania na zwierzętach. W testach przedklinicznych badane są cztery podstawowe procesy, które zachodzą w organizmie po spożyciu leku, czyli wchłanianie, dystrybucja, metabolizm oraz wydalanie. Pozwalają one sprawdzić, czy lek osiąga zamierzony cel i czy jest właściwie przetwarzany przez organizm. Głównym celem testów przedklinicznych jest rygorystyczne sprawdzenie bezpieczeństwa leku zanim rozpoczną się badania na ludzkim organizmie.średni łączny czas trwania takich badań to około 3-6 lat. Jeśli ich wyniki wskazują na to, że lek jest bezpieczny, produkt przechodzi serię badań klinicznych z udziałem ludzi. Badania przedkliniczne nawet gdy wypadną pozytywnie, nie dają gwarancji co do pomyślnego zakończenia badań klinicznych. Mogą jedynie pomóc w początkowym ustaleniu działania badanych substancji i cząsteczek określonego związku, które w przyszłości mogą trafić do dalszych etapów badań klinicznych i stać się przydatnymi specyfikami do walki z chorobą. Nie istnieje bowiem model zwierzęcy, który umożliwiłby zastąpienie eksperymentalnego podawania nowego produktu leczniczego ludziom. Zwierzęta często reagują na substancje chemiczne zupełnie inaczej. Bywa, że wynik badań, który u zwierząt wypada korzystnie nie jest bezpieczny i korzystny u ludzi. Przykładem leku, który po pozytywnym teście na psach, małpach i szczurach trafił do fazy badań na ludziach była Fialurydyna. Grupie piętnastu pacjentów podawano lek, który miał być stosowany w terapii przewlekłych zapaleń wątroby typu B. Po 13 tygodniach badań u jednego z badanych stwierdzono kwasicę mleczanową i postępującą niewydolność wątroby. Badania przerwano, a u 7 kolejnych pacjentów stwierdzono objawy ciężkiej hepatotoksyczności, postępującej kwasicy mleczanowej, narastanie żółtaczki i pogarszanie się czynności wątroby, nawet po odstawieniu leku. W konsekwencji 5 pacjentów zmarło, dwóch przeżyło dzięki przeszczepowi wątroby. U innych pacjentów stwierdzono zapalenie trzustki, neuropatie i miopatie. W efekcie lek wycofano z badań klinicznych 8. Przyczyną niepowodzenia były różnice gatunkowe, inna wrażliwość, odporność i farmakokinetyka organizmów. Po zakończeniu testów przedklinicznych, a przed rozpoczęciem jakichkolwiek badań na organizmie ludzkim, prowadząca badania firma farmaceutyczna musi dokonać rejestracji nowego środka i złożyć oficjalne podanie o zgodę na prowadzenie testów klinicznych 8 McKenzie R, Fried MW, Sallie R iwsp., Hepatic failure and lactic acidosis due to fialuridine (FIAU), an investigational nucleoside analogue for chronic hepatitis B. N Engl J Med 1995;339:

15 w uprawnionej do tego instytucji. Następnie jest ona zobowiązana przynajmniej raz w roku przedstawiać szczegółowy raport z przebiegu badania. Kolejnym etapem są badania kliniczne, składające się z następujących faz I, II, III i IV. Każda z nich musi być zakończona pozytywnie, aby można było rozpocząć następny etap. Rozpoczynają się badaniami fazy I na niewielkiej grupie pacjentów mającymi na celu ocenę bezpieczeństwa stosowania testowanego środka. Na tym etapie następuje pierwszy kontakt organizmu człowieka z nowym lekiem. Faza I przeprowadzana jest zwykle na małej (zwykle od 10 do 100) grupie zdrowych ochotników. W przypadku gdy testowany jest potencjalnie toksyczny lek (np. cytostatyki stosowane w leczeniu nowotworów), wówczas faza I połączona jest z II i badaną populację stanowią tylko chorzy pacjenci. W pierwszym etapie prób klinicznych okraślane są właściwości farmakokinetyczne nowej substancji leczniczej, jej wchłanianie z przewodu pokarmowego, poziom jaki osiąga we krwi i tkankach, wydalanie, toksyczność oraz interakcje z pożywieniem i powszechnie stosowanymi lekami. Wyniki tej części prac nad nowym lekiem pozwalają wstępnie określić jego dawkowanie poprzez badanie zależności pomiędzy dawką leku oraz odpowiedzią kliniczną. Faza ta trwa zazwyczaj krótko, gdyż niesie ze sobą najwięcej ryzyka. Nowy preparat podawany jest przez kilka dni, w dawce pojedynczej (w kilku stężeniach) oraz w dawkach wielokrotnych w różnych odstępach czasowych. Z udziału w tej fazie badań nie można odnieść bezpośrednich korzyści zdrowotnych. Prawo zabrania płacenia pacjentom za udział w badaniach klinicznych, z wyjątkiem pierwszej fazy badań wykonywanych na zdrowych ochotnikach. Faza II ma na celu stwierdzenie, czy nowy lek działa u określonej grupy chorych i czy jest bezpieczny. W tej fazie badań porównuje się działanie nowego leku i placebo lub leku standardowo stosowanego w terapii danego schorzenia. Faza ta służy także sprawdzeniu relacji pomiędzy dawką preparatu a efektem jego działania. Daje to możliwość ustalenia dawki stosowanej w dalszej fazie badań. Badania II fazy prowadzi się w grupie kilkuset ochotników- pacjentów cierpiących na dane schorzenie. W celu obiektywizacji badania stosuje się najczęściej metodę podwójnie ślepej próby (ani pacjent, ani badacz nie wiedzą, jaka substancja jest podawana choremu). Uczestnicy tej fazy badań dzieleni są na dwie grupy- badaną i kontrolną. W grupie badanej pacjenci otrzymują testowany lek, natomiast w kontrolnej tzw. placebo czyli substancję obojętną nie mającą wpływu na stan zdrowia pacjenta, nie dającą się odróżnić na podstawie wyglądu, smaku czy zapachu od badanego leku. Ze względów etycznych, coraz rzadziej używa się klasycznego placebo. Grupa kontrolna obecnie otrzymuje zwykle terapię uważaną aktualnie za standardowy sposób 15

16 leczenia danego schorzenia. Przydzielanie uczestników badania do grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej następuje losowo, najczęściej przy użyciu komputera, w tzw. procesie randomizacji. Jego celem jest,aby osoby przydzielone do poszczególnych grup były do siebie podobne (były w podobnym wieku, stanie zdrowia, zawierały podobny odsetek kobiet lub mężczyzn), dzięki czemu możliwe będzie dokonanie porównania wyników leczenia. Aby ten cel został osiągnięty, randomizację należy prowadzić we właściwy sposób i z utajeniem, tzn. badacz włączający pacjentów do badania nie może wiedzieć, do której grupy zostanie przydzielony kolejny pacjent. Randomizacja, czyli losowy przydział do grup, często budził protesty. Pojawiały się głosy, iż pacjenci z zaawansowanym stadium danej choroby, nie mający już nowych opcji terapeutycznych, nie mogą czekać na zakończenie badań klinicznych, ryzykować przyjmowania placebo. Woleliby przyjmować mało znaną substancję badaną, która może, choć przecież nie musi, okazać się dla nich szansą na dłuższe życie. Te protesty głównie ze strony organizacji zrzeszających osoby żyjące z HIV spowodowały, iż od roku 1989 wprowadzono w USA sposób postępowania nazwany ścieżką równoległą (ang. parallel track) lub rozszerzonym dostępem (ang. expanded access). Polega to na tym, iż leki, które pomyślnie przeszły fazę II badań klinicznych mogą być dostarczane przez producenta bezpłatnie osobom, które nie mają już żadnej alternatywy terapeutycznej wśród dostępnych w tym momencie leków. Dane uzyskane z badań prowadzonych w ramach expanded access mogą stanowić uzupełnienie wyników fazy III 9. Jeśli analiza danych wykazuje korzyści dla pacjentów, przy stosunkowo małym ryzyku preparat przechodzi do kolejnej III fazy badań. Trwa ona od roku do kilku lat i jest prowadzona z udziałem kilku tysięcy chorych, zwykle przez wiele ośrodków klinicznych, często w wielu krajach. Liczba pacjentów włączanych do badania uwarunkowana jest wymogami rejestracyjnymi (FDA lub EMEA) oraz statystycznymi (szacowana wielkość próby). Celem tej fazy jest ostateczne potwierdzenie skuteczności testowanego produktu leczniczego w konkretnym schorzeniu przy zachowaniu pożądanego profilu bezpieczeństwa podczas krótkotrwałego i długotrwałego stosowania. W tej fazie badania porównywanie działania badanego leku (LB) z placebo (P), albo z lekiem standardowym (LS), wykonywane może być na trzy sposoby: poprzez porównanie dwóch grup chorych, z których jedna otrzymuje LB, a druga P lub LS, parami, kiedy jeden chory otrzymuje LB, a drugi w tym samym czasie P lub LS, 9 Rogowska-Szadkowska D., 2007, Badania kliniczne Leków, Krajowe Centrum ds. AIDS, str.8 16

17 krzyżowo, wtedy gdy jeden chory najpierw otrzymuje LB, potem P lub LS i znowu LB, a drugi chory leczony jest w odwrotnej kolejności - najpierw P lub LS, potem LB i znowu P lub LS. Badania tej fazy są podstawą do rejestracji produktu leczniczego (faza III a) oraz służą celom marketingowym (faza III b). Na podstawie wyników fazy: III a oraz III b następuje przygotowanie wniosku o rejestrację nowego produktu leczniczego w celu wprowadzenia go do obrotu. Wszystkie dane uzyskane w czasie badań podstawowych, przedklinicznych oraz klinicznych fazy od I do III są obowiązkowym elementem dokumentacji, wymaganej przez instytucje zajmujące się rejestracją leków. Dokumentacja rejestracyjna może liczyć nawet kilkanaście tysięcy stron. Przed rozpoczęciem procesu badawczo-rozwojowego producent produktu leczniczego konsultuje z wiodącymi instytucjami rejestracji leków zakres niezbędnych danych, w tym kryteria włączenia i wyłączenia oraz wskazania, aby zminimalizować ryzyko odrzucenia dokumentacji rejestracyjnej 10. Kolejną, czwartą fazę badań klinicznych prowadzi się po tym, jak nowy lek otrzyma pozwolenie na wprowadzenie do obrotu. Na tym etapie badań nowy lek jest przepisywany przez lekarzy przyjmujących pacjentów w placówkach służby zdrowia, co pozwala na zebranie wyników dla znacznie większej grupy uczestników. Dzięki IV fazie badań klinicznych można ustalić nowe zastosowania dla nowych leków, dokonać porównań z innymi terapiami wykorzystywanymi w leczeniu tych samych chorób oraz ocenić skuteczność kliniczną nowego leku w szerszej grupie pacjentów. W tej fazie badań klinicznych największy nacisk kładzie się na bezpieczeństwo. Z uwagi na to, że uczestniczy w niej nawet kilka tysięcy pacjentów, pozwala na wychwycenie nawet najrzadziej występujących, jeżeli w ogóle, działań niepożądanych wynikających ze stosowania nowego leku. Zdarza się także, że IV faza jest przeprowadzana w prostszy sposób, np. w charakterze ankiet, ale firmy odchodzą od tego modelu. Zwykle przebieg tego etapu jest bardzo podobny do fazy III. Czynnikiem, który odróżnia tę fazę od poprzednich jest długi termin podawania leku. Pewne działania niepożądane mogą wyniknąć dopiero po wielu latach przyjmowania produktu. Innym celem tej fazy jest sprawdzenie, czy lek wspiera leczenie innych schorzeń. Jednak w tym przypadku produkt testowany pod kątem nowej choroby będzie musiał przejść od nowa do poprzedniego (II lub III) etapu badań klinicznych. Wszystkie fazy badań 10 Koperwas Z., Fazy przeprowadzania badań klinicznych, Laboratoria.Net, [dostęp ] 17

18 klinicznych potencjalnych leków zgodnie z wymogami prawa muszą być prowadzone według światowych standardów Dobrej Praktyki Klinicznej (GCP). Rysunek 1: Proces powstawania leku z ujęciem wymaganych lat. Źródło: Meadows, M., 2002, The FDA s Drug Review Process: Ensuring Drugs are Safe and Effective, FDA Consumer 36, dostęp [ ] Powyższy schemat przedstawia proces powstawania leku, od jego pierwszych prób przedklinicznych po uzyskanie pozwolenia na wprowadzenie do obrotu. Innowacyjna branża farmaceutyczna to ryzykowny interes- długotrwały i wymagający olbrzymich nakładów. Współczynnik odniesienia sukcesu jest jak jeden do Na 10 tys. cząsteczek, nad którymi przemysł innowacyjny rozpoczyna badania, tylko jedną z nich po latach udaje się doprowadzić do komercjalizacji i stosowania. Natomiast na pozostałych 9999 cząsteczkach koncern generuje stratę. Cały proces powstawania leku od jej wykrycia może trwać 15 lat, a średni koszt wprowadzenia leku na rynek waha się między 800 mln $ do 1 mld $ Inwestycje w badania i rozwój Sytuacja globalna. Inwestycje w innowacje są nieodzownym elementem długofalowej strategii każdej nowoczesnej firmy farmaceutycznej. Innowacyjność jest czynnikiem pobudzającym rozwój gospodarki, a nie jedynie parametrem wynikającym z jej kondycji. Kraje, które chcą rozwijać gospodarkę, powinny inwestować w innowacyjność, ponieważ może ona być motorem ich rozwoju.według raportu The 2012 EU Industrial R&D Investment Scoreboard European Comission, JRC/DG RTD przemysł farmaceutyczny jest najbardziej innowacyjną branżą na świecie- zajmuje pierwsze miejsce w rankingach inwestycji w R&D w poszczególnych branżach. 11 Ibidem 18

19 Wykres 1: Ranking gałęzi przemysłu według inwestycji w R&D (wartościowo w mld ) Przemysł farmaceutyczny i mld Przemysł motoryzacyjny i części Sprzęt elektroniczny i elektryczny Przemysł rozrywkowy Inżyniernia przemysłowa Telekomunikacja stacjonarna Produkcja paliw Artykuły gospodarstwa domowego EU USA Japonia Inne kraje Źródło: Opracowanie własne na podstawie: EU R&D Scoreboard, The 2012 EU Industrial R&D Investment Scoreboard European Commission, JRC/DG RTD, page 44, [dostęp ] Łączne nakłady na R&D w przemyśle farmaceutycznym i biotechnologicznym wynoszą 88 miliardów euro 12. Wedle danych z raportu, udział nakładów na działalność R&D w przemyśle farmaceutycznym w znaczącym stopniu przewyższa analogiczne nakłady w pozostałych branżach. Nakłady na działalność R&D w stosunku do przychodów wynoszą 13 : Przemysł farmaceutyczny 17.7% Przemysł oprogramowań i sprzętu komputerowego 16.8 % Przemysł motoryzacyjny 15.8 % Wyniki te jasno pokazują, że sektor farmaceutyczny najwięcej inwestuje w wiedzę. Posiadanie silnego sektora farmaceutycznego gwarantuje, że w danym kraju duża część przychodów będzie re-inwestowana w najbardziej korzystny dla danego kraju sposób- w jego ludzi i w jego innowacyjność. Jak wynika z rocznego raportu EFPIA (European Federation of Pharmaceutical Industry and Associations) koszt wprowadzenia nowego leku na rynek wynosił w 2012 roku 12 European Commission, 2012, The 2012 EU Industrial R&D Investment Scoreboard, JRC/DG RTD, page 44, [dostęp ] 13 Ibidem 19

20 około 1,2 miliarda Euro 14. Z analizy wydatków 12 gigantów farmaceutycznych na procesy badań i rozwoju w latach i liczby zarejestrowanych w tym okresie nowych leków wyłania się jednak zupełnie inny obraz (tabela 1). Okazuje się, że można odkrywać nowe leki taniej i drożej. AstraZeneca wydała w tym okresie prawie 60 mld USD na doprowadzenie do zarejestrowania zaledwie 5 molekuł, bijąc rekord średnich nakładów na proces B+Rjednego leku wynoszący prawie 12 mld USD, czyli niemal 10-krotnie drożej niż policzone przez branżę nakłady na wprowadzenie na rynek jednego leku. Inny koncern farmaceutyczny- Amgen odkrywał nowe leki znacznie taniej średnio 3,7 mld USD na lek, co i tak jest trzykrotnie większą sumą niż kalkulacje branży 15. Tabela 1: Wydatki na badania i rozwój 12 największych firm farmaceutycznych w latach Firma Liczba zatwierdzonych molekuł Wydatki na R&D/lek (mln USD) Całkowite wydatki na R&D w latach (mln USD) AstraZeneca 5 11, ,955 GlaxoSmithKline 10 8, ,708 Sanofi 8 7, ,274 Roche Holding AG 11 7, ,841 Pfizer Inc. 14 7, ,178 Johnson & Johnson 15 5, ,285 Eli Lilly & Co. 11 4, ,347 Abbott Laboratories 8 4, ,970 Merck & Co Inc. 16 4, ,360 Bristol-Myers Squibb Co. 11 4, ,675 Novartis AG 21 3, ,646 Amgen Inc. 9 3, ,229 Źródło: InnoThink Center For Research In Biomedical Innovation; Thomson Reuters Fundamentals via FactSetResearch Systems. Wydatki na badania kliniczne są bardzo wysokie. Koszt przeprowadzenia pojedynczej próby klinicznej może sięgać maksymalnie 100 mln USD. Eksperci są zgodni w procesie B+R największe są koszty porażek. Najsłabiej w rankingu wypada AstraZeneca, która wydała mniej więcej taką samą kwotę na badania i rozwój przez 15 lat co firma Eli Lilly, mająca patenty na dwa razy więcej cząsteczek farmaceutycznych niż AstraZeneca. UE w dalszym ciągu pozostaje nieco w tyle w porównaniu do najbardziej innowacyjnych krajów świata, wzrost nakładów na B+R europejskich firm był bowiem 14 European Federation of Pharmaceutical Industries and Associations: Annual Review 2012, page 12, [dostęp ] 15 Harper M., 2012, The Truly Staggering Cost Of Inventing New Drugs, Forbes, Pharma&Healthcare, 21 October, [dostęp ] 20

21 niższy w stosunku do przedsiębiorstw amerykańskich (6,3% w UE wobec 8,2% w USA) 16. To wnioski płynące z raportu Komisji Europejskiej The 2013 EU Industrial B+R Investment Scoreboard. W ścisłej czołówce nadal dominują jednak firmy amerykańskie i azjatyckie. Zestawienie danych dotyczących inwestycji w badania i rozwój przygotowywane jest co roku przez Komisję Europejską. The 2013 EU Industrial B+R Investment Scoreboard uwzględnia 2000 firm z całego świata przeznaczających najwięcej na badania i rozwój ich wydatki stanowią razem ponad 90% całkowitych środków przeznaczanych na badania i rozwój przez przedsiębiorstwa na całym świecie. Pod uwagę brano całkowitą wartość globalnych inwestycji w badania i rozwój, finansowanych z własnych środków, niezależnie od miejsca ulokowania działań badawczo-rozwojowych. Z tego względu w przypadku firm działających w wielu państwach kwoty przypisano do kraju, w którym mieści się główna centrala przedsiębiorstwa. Wśród firm farmaceutycznych największe nakłady na innowacyjność w 2012 roku wykazały firmy z centralą w Szwajcarii Roche (7 mld) i Novartis (6,9 mld) oraz trzej producenci leków i kosmetyków ze Stanów Zjednoczonych Merck US (6 mld), Johnson & Johnson (5,8 mld) oraz Pfizer (5,7 mld). Poniższa tabela przedstawia dane dotyczące firm farmaceutycznych, które w 2012 roku przeznaczyły najwięcej środków na B+R. Tabela 2: Lista 10 pierwszych na świecie firmy farmaceutycznych przeznaczających najwięcej środków na badania i rozwój w 2012 roku. Miejsce na świecie firma kraj nakłady na B+R zmiana zmiana (w mln euro) (rok do roku) (3 ostatnie lata) 1 Roche Szwajcaria 7 007,83 5-3,8 2 Novartis Szwajcaria 6 922,84 0,8 5,7 3 Merck US USA 5 995,91 0,4 9 4 Johnson & Johnson USA 5 809,46 1,6 1,6 5 Pfizer USA 5 740, ,2 6 Sanofi-Aventis Francja 4 909,00 2,4 2,4 Wielka 7 GlaxoSmithKline Brytania 4 229,05-3,5-2,5 8 Eli Lilly USA 4000,38 5,1 5,3 Wielka 9 AstraZeneca Brytania , Abbott Laboratories USA Źródło: Opracowanie własne na podstawie The 2013 EU Industrial B+R Investment Scoreboard 16 European Commission, 2013, The 2013 EU Industrial R&D Investment Scoreboard, JRC/DG RTD, page 5, 21

22 światowe wydatki na R&D w mld USD W Europie dominują takie kraje jak Szwajcaria, Francja i Wielka Brytania. Sektor farmaceutyczny znajdował się w czołówce europejskich i światowych firm inwestujących w działaność rozwojowo-badawczą. Stopień innowacyjności gospodarek decyduje o ich miejscu w międzynarodowym podziale pracy. Koncentracja najbardziej nowoczesnych międzynarodowych korporacji w kilku krajach świata jest konsekwencją funkcjonujących tam administracyjno-prawnych regulacji. Stwarzają one bowiem możliwość korzystania z różnych źródeł finansowania nakładów na badania i rozwój. Według szacunkowych obliczeń przedstawionych w raporcie Evaluate Pharma, światowe wydatki na działaność badawczo-rozwojową wzrosną nieznacznie o 2,4% rocznie w latach 2013 do 2020 roku, osiągając 162 mld USD 17. Wykres 2: Światowe wydatki na farmaceutyczną działalność rozwojowo-badawczą w latach % CARG % CAGR Źródło: Evaluate Pharma 2014 Znaczna część światowych przedsiębiorstw farmaceutycznych (tworzących branżę uplasowaną na drugim miejscu pod względem wydatków na poszukiwanie rozwiązań innowacyjnych) przenosi swe działy zajmujące się badaniami i rozwojem głównie do Stanów Zjednoczonych, gdzie sektor państwowy współfinansuje prace nad nowymi farmakoterapiami. Jednak w ostatnich latach coraz więcej inwestycji pojawiło się w krajach rozwijających takich jak Chiny czy Indie, co spowodowało zmniejszanie działów badań i rozwoju w Stanach Zjednoczonych i w Europie na rzecz nowych, na kontynencie azjatyckim. 17 Evaluate Pharma 2014, Word Preview 2014, Outlook to 2020, June [dostęp ] 22

23 Sytuacja krajowa. Jak wspomniano w poprzednich podrozdziałach, badania nad nowymi lekami wymagają zaangażowania znacznego kapitału, na co mogą pozwolić sobie tylko największe koncerny o zasięgu globalnym. Z powodu braków finansowych udział polskiej myśli naukowej w opracowywaniu nowych leków na przełomie roku był znikomy. Wśród produkowanych w kraju farmaceutyków ponad 70% stanowiły tanie leki generyczne, na które już wygasła ochrona patentowa. W świetle obowiązującego prawa możliwe jest to po latach, co stanowiło wyznacznik nowoczesności polskiej produkcji. Przyczyną tego stanu było przedwczesne otwarcie polskiego rynku na importowane leki gotowe, jeszcze przed rozpoczęciem procesu prywatyzacji krajowego sektora farmaceutycznego. W rezultacie, zagraniczne koncerny nie były zainteresowane przenoszeniem produkcji nowoczesnych leków do Polski, gdyż prościej i taniej było je importować 18. Również średnia cena leku w Polsce była bardzo niska w porównaniu z zachodnimi sąsiadami, co wynikało przede wszystkim z dużego udziału leków generycznych oraz niskiego poziomu dostępności leków innowacyjnych. Dzięki wysokim nakładom inwestycyjnym w ostatnich latach krajowy przemysł farmaceutyczny został zmodernizowany i aktualnie znajduje się w czołówce pod względem nowoczesności bazy wytwórczej. W latach inwestycje krajowego przemysłu farmaceutycznego wyniosły ponad 2,6 mld zł, dodatkowo te związane z procesem harmonizacji dokumentacji rejestracyjnej szacować należy na około 0,5 1 mld zł. Krajowe firmy farmaceutyczne ponad 60% zysku netto przeznaczają na inwestycje. Wcześniej były one w dużej mierze związane z koniecznością sprostania rosnącym wymaganiom unijnym w zakresie unowocześniania bazy produkcyjnej. Inwestycje te pozwoliły przedsiębiorstwom m. in. na zakończenie procesu wprowadzenia systemów zarządzania jakością, wdrożenia zasad Dobrej Praktyki Wytwarzania (GMP), dostosowanie dokumentacji leków do wymogów UE, restrukturyzację zatrudnienia, rozwinięcie programów współpracy z nauką, wzrost liczby patentów, rozwój biotechnologii oraz dostosowanie produkcji do wysokich wymogów ochrony środowiska. Wysoka rentowność sektora w Polsce, poza specyfiką branżową, w dużej mierze stanowi również skutek głębokiej restrukturyzacji Nowicka K, Innowacyjność sektora farmaceutycznego, Gospodarka Narodowa nr 11-12, 2006, str Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Znaczenie przemysłu farmaceutycznego dla gospodarki, Przemysł Farmaceutyczny 6/2009, s.9 23