POJÊCIE I SK AD SPADKU

Transkrypt

1 ROZDZIA I POJÊCIE I SK AD SPADKU Literatura: P. Body³ Szymala, Ma³oletni posiadaczem rachunku bankowego czêœæ druga, PB 2005, Nr 1; D. Bugajna-Sporczyk, Dziedziczenie udzia³ów w spó³ce z ograniczon¹ odpowiedzialnoœci¹, Pr. Spó³. 1998, Nr 1; M. Czekaj, Sukcesja uprawnieñ osoby reprezentowanej, Prok. i Pr. 2001, Nr 5; K. Gandor, Prawa podmiotowe tymczasowe (ekspektatywy), Wroc³aw 1968; J. Górecki, Podzia³ sk³adek gromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym po œmierci cz³onka, PiP 2001, z. 1; J. Gwiazdomorski, Dziedzicznoœæ roszczenia z art k.c.?, NP 1972, Nr 6; A. Jab³oñski, Prawo do dysponowania œrodkami zgromadzonymi w Otwartym Funduszu Emerytalnym na wypadek œmierci, PPiA 2004, Nr LXIV; W. Kaliñski, F. Zoll, Pe³nomocnictwo nie gasn¹ce mimo œmierci mocodawcy, Rej. 1994, z. 3; S. Ko³odziejski, Dziedziczenie posiadania, Pal.1969, Nr 6; J. Kremis, Wp³yw woli podmiotu na zakres spadku, Acta Universitatis Wratislaviensis 1993, PPiA XXIX; K. Kruczalak, Czy koszty pogrzebu w rozumieniu art k.c. obejmuj¹ wystawienie nagrobka, Pal. 1973, Nr 7 8; A. Kunicki, Dziedziczenie posiadania, RPEiS 1961, z. 1; A. Mariañski, Rozliczenie w podatku dochodowym od osób fizycznych po œmierci podatnika, Glosa 2003, Nr 5; A. Mikos, Opodatkowanie podlegaj¹cych dziedziczeniu wk³adów na rachunku bankowym, MoPod 2002, Nr 8; J. St. Pi¹towski, Posiadanie jako przedmiot dziedziczenia, SPE 1969, t. III; J. St. Pi¹towski, Z problematyki umów na rzecz osoby trzeciej na wypadek œmierci (art. 37 prawa bankowego), [w:] Rozprawy z prawa cywilnego. Ksiêga pami¹tkowa ku czci Witolda Czachórskiego, pod red. J. B³eszyñskiego i J. Rajskiego, Warszawa 1985; W. Popio³ek, O dziedziczeniu udzia³u w spó³ce jawnej, [w:] Wspó³czesne problemy prawa prywatnego. Ksiêga pami¹tkowa ku czci Profesora Edwarda Gniewka, pod red. J. Go³aczyñskiego i P. Machnikowskiego, Warszawa 2010; W. Pyzio³, O tzw. zapisie bankowym na gruncie przepisów nowego prawa bankowego, PB 1999, Nr 2; ten e, Pozatestamentowe formy dysponowania wk³adem oszczêdnoœciowym na wypadek œmierci, Gd. SP 1999, Nr 5; ten e, O potrzebie i kierunkach reformy prawa bankowego prywatnego, PB 2002, Nr 11; F. Rakiewicz, Charakter prawny dyspozycji wk³adem na wypadek œmierci (art. 56 ustawy PrBank), cz. I II, MoP 2005, Nr 19 20; D. Rogoñ, T. Spyra, Wp³yw spadkobrania na bankowe stosunki umowne, Czêœæ I umowa kredytu i umowa po yczki, PB 2007, Nr 9; S. Rudnicki, Zagadnienia cywilistyczne ustawy o cmentarzach i chowaniu zmar³ych, Pal. 1987, Nr 10 11; ten e, Prawo do grobu. Zagadnienia cywilistyczne, Kraków 1999; J. Sk¹pski, Wst¹pienie w najem po œmierci najemcy, [w:] Studia z prawa cywilnego. Ksiêga pami¹tkowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowej Prof. dr hab. Adama Szpunara, pod red. A. Rembieliñskiego, Warszawa ódÿ 1983; L. Stecki, Odwo³anie darowizny przez spadkobierców darczyñcy, NP 1973, Nr 3; T. Szczurowski, Konsekwencje œmierci wspólnika spó³ki z ograniczon¹ odpowiedzialnoœci¹, MoP 2008, Nr 6; P. Szmitkowski, Dyspozycja wk³adem oszczêdnoœciowym na wypadek œmierci (tzw. zapis bankowy)

2 2 Rozdzia³ I. Pojêcie i sk³ad spadku zagadnienia praktyczne, PB 2001, Nr 6; A. Szpunar, Odszkodowanie w razie œmierci osoby bliskiej, Warszawa 1973; ten e, Uprawnienie do dysponowania wk³adem oszczêdnoœciowym na wypadek œmierci, NP 1977, Nr 1; ten e, Przejœcie roszczenia o zadoœæuczynienie na spadkobierców uprawnionego, Pal. 1979, Nr 6; ten e, Wyp³aty z rachunku oszczêdnoœciowego po œmierci jego posiadacza, KPP 1998, z. 3; ten e, Przepadek nienale nego œwiadczenia na rzecz Skarbu Pañstwa, PS 1999, Nr 2; ten e, O przejœciu na spadkobierców roszczeñ z tytu³u zadoœæuczynienia, Rej. 2002, z. 9; P. Œlêzak, Dziedziczenie praw maj¹tkowych w œwietle polskiego prawa autorskiego, Rej. 2007, Nr 1; K. Topolewski, Mo liwoœæ odwo³ania pe³nomocnictwa nieodwo³alnego po œmierci mocodawcy. Glosa do wyr. SN z r., I CSK 362/07, MoP 2009, Nr 22; E. W³odkowska, Prawa maj¹tkowe ze stosunku pracy po zmar³ym pracowniku, PiZS 2001, Nr 10; S. Wójcik, Czy posiadanie jest dziedziczne?, [w:] Rozprawy prawnicze. Ksiêga pami¹tkowa dla uczczenia pracy naukowej K. Przyby³owskiego, pod red. W. Osuchowskiego, M. Soœniaka i B. Walaszka, Kraków Warszawa 1964; M. Za³ucki (red.), Dziedziczenie w³asnoœci intelektualnej, Warszawa Pojêcie spadku. Pozytywne i negatywne kryteria okreœlenia sk³adu spadku (art. 922 KC) Rozdzia³ 1. Zgodnie Pojêcie I. Pojêcie spadku. z art. i922 sk³ad Pozytywne KC, spadku prawa i negatywne i obowi¹zki kryteriamaj¹tkowe okreœlenia sk³adu zmar³ego spadku... przechodz¹ z chwil¹ jego œmierci na jedn¹ lub kilka osób stosownie do przepisów Ksiêgi IV Kodeksu cywilnego. Nie nale ¹ do spadku prawa i obowi¹zki zmar³ego œciœle zwi¹zane z jego osob¹, jak równie prawa, które z chwil¹ jego œmierci przechodz¹ na oznaczone osoby niezale nie od tego, czy s¹ one spadkobiercami (art KC). Przepisy Kodeksu cywilnego pozwalaj¹ wyró niæ cztery kryteria, na podstawie których ustala siê, jakie prawa i obowi¹zki wchodz¹ w sk³ad spadku. Wœród nich mo na wyró - niæ kryteria pozytywne i negatywne. Kryteria pozytywne to: 1) cywilnoprawny charakter praw i obowi¹zków, 2) maj¹tkowy charakter praw i obowi¹zków. Kryteria negatywne to: 1) œcis³e zwi¹zanie praw i obowi¹zków z osob¹ zmar³ego, 2) przejœcie praw i obowi¹zków na oznaczone osoby, niezale nie od tego, czy s¹ one spadkobiercami. I. Prawa i obowi¹zki o charakterze cywilnoprawnym W sk³ad spadku wchodz¹ prawa i obowi¹zki wynikaj¹ce ze stosunków prawnych normowanych przez Kodeks cywilny i inne akty normatywne, stanowi¹ce Ÿród³o prawa cywilnego. W niektórych przypadkach mog¹ byæ to równie prawa i obowi¹zki wynikaj¹ce ze stosunków regulowanych przez przepisy innej ga³êzi prawa. Przyk³adem mo e byæ uprawnienie pracownika do ¹dania zap³aty wynagrodzenia ze sto-

3 1. Pojêcie spadku. Pozytywne i negatywne kryteria okreœlenia sk³adu spadku... 3 sunku pracy, które by³o wymagalne ju za ycia spadkodawcy, albo sta³o siê wymagalne z chwil¹ rozwi¹zania umowy przez jego œmieræ. Jednak w celu definitywnego ustalenia, czy takie uprawnienie stanowi sk³adnik spadku, konieczne jest dokonanie oceny jego charakteru prawnego tak e z punktu widzenia kryteriów negatywnych (zob. art KC). Zgodnie z art zd. 1 KP, prawa maj¹tkowe ze stosunku pracy przechodz¹ po œmierci pracownika, w równych czêœciach,na ma³ onka oraz inne osoby spe³niaj¹ce warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myœl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych (zob. art ustawy z r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz ze zm. oraz art in fine KC). Dopiero w braku osób wskazanych w ustawie, prawa maj¹tkowe ze stosunku pracy wchodz¹ w sk³ad spadku (art zd. 2 KP); por. post. SA w Katowicach z r. (III APz 18/96, OSA 1998, Nr 10, poz. 40). Dla okreœlenia cywilnoprawnego charakteru praw i obowi¹zków decyduj¹cy jest zatem charakter stosunku prawnego, z którego wynikaj¹ te prawa i obowi¹zki. Musi to byæ stosunek cywilnoprawny, tzn. taki, który oparty jest na zasadzie autonomii woli stron i równorzêdnoœci podmiotów tego stosunku. Nie wchodz¹ w sk³ad spadku prawa i obowi¹zki niemaj¹ce charakteru cywilnoprawnego, tj. prawa i obowi¹zki o charakterze: 1) administracyjnoprawnym np. prawa i obowi¹zki wynikaj¹ce z zezwolenia lub koncesji na prowadzenie dzia³alnoœci gospodarczej (art. 46 i nast. SwobGospU); prawa i obowi¹zki wynikaj¹ce z pozwolenia na broñ (art. 9 i nast. ustawy z r. o broni i amunicji, tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 52, poz. 525 ze zm.); 2) finansowoprawnym np. nie wchodz¹ w sk³ad spadku zobowi¹zania podatkowe spadkodawcy, mimo tego e ustawa z r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) pos³uguje siê pojêciem spadkobierca/spadkobiercy ; art OrdPU wyraÿnie przewiduje, e spadkobiercy podatnika przejmuj¹ przewidziane w przepisach prawa podatkowego maj¹tkowe prawa i obowi¹zki spadkodawcy, a art OrdPU dodatkowo stanowi, e do odpowiedzialnoœci spadkobierców za zobowi¹zania podatkowe spadkodawcy stosuje siê przepisy Kodeksu cywilnego o przyjêciu i odrzuceniu spadku oraz o odpowiedzialnoœci za d³ugi spadkowe. Przepisy Ordynacji podatkowej nie maj¹ jednak charakteru cywilnoprawnego, dlatego przewidziane w przepisach prawa podatkowego prawa i obowi¹zki podatnika nie wchodz¹ w sk³ad spadku (zob. wyr. WSA w Bia³ymstoku z r., I SA/Bk 446/06, niepubl.). Zgodnie z art OrdPU, o zakresie odpowiedzialnoœci poszczególnych spadkobierców orzekaj¹ w odrêbnych decyzjach organy podatkowe, w³aœciwe ze wzglêdu na ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy (zob. wyr. NSA w Warszawie z r., I FSK 567/05, OSG 2006, Nr 9, poz. 106); ponadto okreœlaj¹ one wysokoœæ nadp³aty albo zwrotu podatku (por. wydan¹ na gruncie poprzednio obowi¹zuj¹cego stanu prawnego uchw. SN z r., III AZP 39/95, OSNAPiUS 1996, Nr 19, poz. 280);

4 4 Rozdzia³ I. Pojêcie i sk³ad spadku 3) karnoprawnym np. obowi¹zek zap³aty grzywny orzeczonej w postêpowaniu karnym; postêpowanie wykonawcze o œci¹gniêcie grzywny umarza siê w razie œmierci skazanego (art KKW). W sk³ad spadku nie wchodzi, jako nieposiadaj¹ce charakteru cywilnoprawnego, prawo do œwiadczeñ emerytalnych i rentowych (zob. uchw. SN z r., III PO 22/64, OSNCP 1965, Nr 7 8, poz. 107). W sk³ad spadku nie wchodzi równie prawo do œwiadczeñ nale nych do dnia œmierci spadkodawcy. Zgodnie z art. 136 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, œwiadczenia nale ne uprawnionemu do dnia jego œmierci wyp³aca siê jego ma³ onkowi, dzieciom, z którymi prowadzi³ wspólne gospodarstwo domowe, a w razie ich braku innym cz³onkom rodziny uprawnionym do renty rodzinnej lub na których utrzymaniu pozostawa³a osoba uprawniona do œwiadczenia. II. Prawa i obowi¹zki o charakterze maj¹tkowym Prawami i obowi¹zkami maj¹tkowymi s¹ tylko takie, które s¹ bezpoœrednio uwarunkowane interesem ekonomicznym podmiotu uprawnionego. Zdecydowana wiêkszoœæ praw i obowi¹zków cywilnoprawnych ma charakter maj¹tkowy, który decyduje o zaliczeniu konkretnego prawa czy obowi¹zku do sk³adników spadku. Nie wchodz¹ w sk³ad spadku prawa i obowi¹zki o charakterze niemaj¹tkowym, tj.: 1) prawa osobiste osoby fizycznej (np. prawo do ochrony zdrowia, czci, wolnoœci, prawo do wizerunku), które gasn¹ w chwili œmierci podmiotu, któremu przys³ugiwa³y i nie przechodz¹ na spadkobierców; zgodnie ze stanowiskiem S¹du Najwy szego, nie podlega dziedziczeniu prawo do grobu, na którego treœæ sk³adaj¹ siê zarówno elementy o charakterze maj¹tkowym, jak i osobistym (uchw. SN z r., III CZP 155/94, OSN 1995, Nr 3, poz. 52); 2) w zasadzie prawa i obowi¹zki rodzinne opieraj¹ siê one na wiêziach natury osobistej i z regu³y nie s¹ uwarunkowane interesem ekonomicznym uprawnionego, np. prawo do ¹dania uniewa nienia ma³ eñstwa (art. 18 zd. 2 KRO), prawo do ¹dania rozwodu (art. 56 KRO), prawo do ¹dania przez mê a matki zaprzeczenia ojcostwa dziecka urodzonego przez onê (art. 63 KRO), prawo do ¹dania zaprzeczenia macierzyñstwa (art KRO), prawo do ¹dania ustalenia ojcostwa pozama³ eñskiego (art. 84 KRO), prawa i obowi¹zki wynikaj¹ce z ma³ eñstwa (art. 23 KRO), w³adzy rodzicielskiej (art. 95 i 96 KRO). Niektóre z praw i obowi¹zków rodzinnych, chocia równie opieraj¹ siê na wiêziach rodzinnych, maj¹ okreœlon¹ treœæ gospodarcz¹, np. prawo i obowi¹zek alimentacyjny. Prawo do alimentów nie przechodzi jednak na spadkobierców, poniewa s³u y zaspokojeniu osobistych potrzeb uprawnionego jako œciœle zwi¹zane z osob¹ spadkodawcy (zob. prawa i obowi¹zki œciœle zwi¹zane z osob¹ spadkodawcy pierwsze kryterium negatywne); do spadku po uprawnionym nale ¹ natomiast raty alimentacyjne, które sta³y siê wymagalne za ycia uprawnionego

5 1. Pojêcie spadku. Pozytywne i negatywne kryteria okreœlenia sk³adu spadku... 5 i które zosta³y zas¹dzone prawomocnym orzeczeniem s¹du (uchw. SN z r., III CO 36/65, OSNCP 1966, Nr 3, poz. 37). Z uwagi na œcis³y zwi¹zek z osob¹ zmar³ego, obowi¹zek alimentacyjny równie nie przechodzi na spadkobierców zobowi¹zanego, lecz gaœnie z chwil¹ jego œmierci. W takiej sytuacji powstaje obowi¹zek podmiotu zobowi¹zanego z tytu³u alimentów w dalszej kolejnoœci (zob. art i 132 KRO). III. Prawa i obowi¹zki œciœle zwi¹zane z osob¹ spadkodawcy Prawa i obowi¹zki œciœle zwi¹zane z osob¹ spadkodawcy nie wchodz¹ w sk³ad spadku. Œcis³y zwi¹zek z osob¹ zmar³ego mo e mieæ przede wszystkim charakter ekonomiczny, gdy cywilnoprawne prawo maj¹tkowe ma na celu zaspokojenie indywidualnego interesu samego spadkodawcy. Cel ten odpada z chwil¹ œmierci spadkodawcy i dlatego te prawa i obowi¹zki nie przechodz¹ na spadkobierców. Œcis³y zwi¹zek praw czy obowi¹zków z osob¹ zmar³ego mo e równie wynikaæ z faktu, i stosunek cywilnoprawny, którego treœci¹ s¹ okreœlone prawa i obowi¹zki maj¹tkowe opiera siê na osobistym zaufaniu stron tego stosunku. Niekiedy natomiast wykonanie zobowi¹zania bêdzie zale eæ od osobistych przymiotów zobowi¹zanego. Prawami i obowi¹zkami œciœle zwi¹zanymi z osob¹ spadkodawcy s¹ w szczególnoœci: 1) prawo do ¹dania alimentów i obowi¹zek alimentacyjny (zob. rozdz. I, 1, pkt II); 2) prawa maj¹tkowe, które maj¹ na celu zaspokojenie indywidualnego interesu ekonomicznego uprawnionego lub jego indywidualnych potrzeb, np.: a) u ytkowanie (art. 266 KC), b) s³u ebnoœæ osobista (art. 299 KC; zob. jednak art. 301 KC dotycz¹cy s³u- ebnoœci mieszkania), c) prawo do renty przyznanej w zwi¹zku z uszkodzeniem cia³a lub wywo³aniem rozstroju zdrowia (art KC) lub ustanowionej w drodze umowy (art. 903 KC); nastêpstwem faktu, e wraz ze œmierci¹ uprawnionego ustaje obowi¹zek p³acenia rat renty jest okolicznoœæ, i prawo do renty, choæ z istoty swej maj¹tkowe, nie wchodzi do spadku (art KC). Natomiast zaleg³e raty renty wymagalne za czas przed œmierci¹ osoby uprawnionej tworz¹ wierzytelnoœæ spadkodawcy, która jako prawo maj¹tkowe zmar³ego przechodzi z chwil¹ jego œmierci na spadkobierców (art , art. 924 i 925 KC) wyr. SN z r. (I PR 536/66, OSNCP 1967, Nr 6, poz. 115), d) prawo do ¹dania wy³o enia z góry okreœlonej sumy na koszty leczenia lub koszty przygotowania do innego zawodu (art zd. 2 KC), e) prawo do ywocia (art. 908 KC), f) prawo bior¹cego rzecz do u ywania w ramach umowy u yczenia.

6 6 Rozdzia³ I. Pojêcie i sk³ad spadku Co do zasady, nie przechodzi na spadkobierców prawo do zadoœæuczynienia pieniê nego za doznan¹ krzywdê. Roszczenie o zadoœæuczynienie wygasa z chwil¹ œmierci uprawnionego. Jest to uzasadnione œciœle osobistym charakterem zadoœæuczynienia, którego zadaniem jest z³agodzenie krzywdy wyrz¹dzonej naruszeniem dóbr osobistych poszkodowanego (zob. art. 24, 445 i 448 KC). Przejœcie roszczenia o zadoœæuczynienie na spadkobierców poszkodowanego mo e nast¹piæ jedynie w razie istnienia jednej z dwóch przes³anek (art KC): 1) je eli roszczenie zosta³o uznane przez d³u nika na piœmie, 2) je eli powództwo o to roszczenie zosta³o wytoczone za ycia poszkodowanego. Przedmiotem dziedziczenia nie jest samo prawo do zadoœæuczynienia, lecz konkretne roszczenie o kwotê objêt¹ uznaniem lub dochodzon¹ w powództwie wytoczonym przed s¹dem przez poszkodowanego (wyr. SN z r., II CR 53/75, niepubl.; zob. wyr. SN z r., II CR 57/72, OSNCP 1972, Nr 10, poz. 183). W razie œmierci jednej ze stron ulegaj¹ rozwi¹zaniu umowne stosunki obligacyjne powsta³e ze wzglêdu na szczególne kwalifikacje jednej ze stron lub oparte na osobistym zaufaniu stron. Nale ¹ do nich w szczególnoœci: 1) umowa o dzie³o (art. 627 i nast. KC) umowa o dzie³o, której wykonanie zale y od osobistych przymiotów przyjmuj¹cego zamówienie rozwi¹zuje siê wskutek jego œmierci (art. 645 KC); 2) umowa zlecenia (art. 734 i nast. KC) co do zasady, zlecenie wygasa wskutek œmierci przyjmuj¹cego zlecenie (art. 748 KC); zob. wyr. SN z r. (IV CR 338/77, Legalis); natomiast, co do zasady, œmieræ zleceniodawcy nie powoduje wygaœniêcia zlecenia. Wyj¹tki od tych zasad mog¹ wynikaæ z woli stron, wyra onej w treœci umowy zlecenia (art. 747 KC); 3) umowa agencyjna (art. 758 i nast. KC) umowa agencyjna zawarta na warunkach zlecenia wygasa, je eli co innego nie wynika z jej postanowieñ, wskutek œmierci agenta (przyjmuj¹cego zlecenie), a jego d³ug wobec daj¹cego zlecenie stanowi d³ug spadku (wyr. SN z r., I CR 175/84, OSNC 1985, Nr 8, poz. 114); w sk³ad spadku wchodzi roszczenie o œwiadczenie wyrównawcze z umowy agencyjnej; mo liwoœæ dochodzenia œwiadczenia wyrównawczego uzale niona jest od zg³oszenia przez spadkobierców odpowiedniego ¹dania wobec daj¹cego zlecenie przed up³ywem roku od rozwi¹zania umowy (art i5KC); 4) umowa spó³ki cywilnej (art. 860 i nast. KC) umowa spó³ki cywilnej ulega rozwi¹zaniu w stosunku do zmar³ego wspólnika (umowa ulegnie rozwi¹zaniu, je eli by³o tylko dwóch wspólników); w umowie spó³ki mo na jednak zastrzec, e spadkobiercy wspólnika wejd¹ do spó³ki na jego miejsce; w takim wypadku powinni oni wskazaæ spó³ce jedn¹ osobê, która bêdzie wykonywa³a ich prawa; dopóki to nie nast¹pi, pozostali wspólnicy mog¹ sami podejmowaæ wszelkie czynnoœci w zakresie prowadzenia spraw spó³ki (art. 872 KC). Stosunkiem opartym na zaufaniu jest równie stosunek pe³nomocnictwa. Je eli spadkodawca by³ stron¹ stosunku prawnego pe³nomocnictwa, to umocowanie wyga-

7 1. Pojêcie spadku. Pozytywne i negatywne kryteria okreœlenia sk³adu spadku... 7 sa wraz ze œmierci¹ mocodawcy lub pe³nomocnika, chyba e w pe³nomocnictwie inaczej zastrze ono z przyczyn uzasadnionych treœci¹ stosunku prawnego bêd¹cego podstaw¹ pe³nomocnictwa (art KC). Pe³nomocnictwo niegasn¹ce ze œmierci¹ mocodawcy umocowuje do dzia³ania w imieniu spadkobierców zmar³ego mocodawcy (wyr. SN z r., I CSK 362/07, OSNC 2009, Nr 3, poz. 46, teza 1). W przypadku prokury jej wygaœniêcie nastêpuje wraz ze œmierci¹ prokurenta (art KC). Natomiast œmieræ przedsiêbiorcy nie powoduje wygaœniêcia prokury (art KC). Nie wchodz¹ równie w sk³ad spadku, ze wzglêdu na œcis³y zwi¹zek z osob¹ zmar³ego, niektóre uprawnienia kszta³tuj¹ce, np. uprawnienie do odwo³ania darowizny na podstawie art. 896 KC (zob. tak e art KC co do uprawnienia do ywotnika do ¹dania rozwi¹zania umowy o do ywocie). IV. Prawa przechodz¹ce na oznaczone osoby niezale nie od tego, czy s¹ one spadkobiercami Nie wchodz¹ w sk³ad spadku prawa przechodz¹ce na œciœle oznaczone osoby z mocy przepisów szczególnych. Przechodz¹ one na okreœlone osoby poza porz¹dkiem dziedziczenia pomimo ich cywilnoprawnego i maj¹tkowego charakteru oraz braku œcis³ego zwi¹zku z osob¹ spadkodawcy; jest to nastêpstwo pod tytu³em szczególnym (sukcesja syngularna). Do takich praw nale ¹ w szczególnoœci: 1) prawo najmu lokalu mieszkalnego zgodnie z art i 2 KC, w razie œmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunek najmu wstêpuj¹, o ile stale zamieszkiwa³y z najemc¹ w tym lokalu do chwili jego œmierci, œciœle okreœlone podmioty: a) ma³ onek niebêd¹cy wspó³najemc¹ lokalu, b) dzieci najemcy i jego wspó³ma³ onka, c) inne osoby, wobec których najemca by³ zobowi¹zany do œwiadczeñ alimentacyjnych oraz d) osoba, która pozostawa³a faktycznie we wspólnym po yciu z najemc¹. W braku wskazanych wy ej osób prawo najmu wygasa i nie wchodzi w sk³ad spadku (art KC); 2) s³u ebnoœæ mieszkania co do zasady, s³u ebnoœci osobiste wygasaj¹ najpóÿniej ze œmierci¹ uprawnionego (art. 299 KC); wyj¹tek w tym zakresie stanowi s³u ebnoœæ mieszkania; w umowie o ustanowienie tego ograniczonego prawa rzeczowego (lub w porozumieniu zawartym póÿniej) mo na zastrzec, e po œmierci uprawnionego s³u ebnoœæ mieszkania przys³ugiwaæ bêdzie jego dzieciom, rodzicom i ma³ onkowi (art KC); 3) uprawnienie do otrzymania sumy ubezpieczenia ubezpieczaj¹cy mo e wskazaæ jedn¹ lub wiêcej osób uprawnionych do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie œmierci osoby ubezpieczonej; je eli wskazano kilka osób uprawnio-

8 8 Rozdzia³ I. Pojêcie i sk³ad spadku nych do otrzymania sumy ubezpieczenia, a nie oznaczono udzia³u ka dej z nich w tej sumie, ich udzia³y s¹ równe (art KC); ka de z tych zastrze eñ ubezpieczaj¹cy mo e zmieniæ lub odwo³aæ w ka dym czasie (art KC); wskazanie uprawnionego do otrzymania sumy ubezpieczenia staje siê bezskuteczne, je eli uprawniony zmar³ przed œmierci¹ ubezpieczonego albo je eli umyœlnie przyczyni³ siê do jego œmierci (art KC); suma ubezpieczenia przypadaj¹ca uprawnionemu z tytu³u ubezpieczenia osobowego nie nale y do spadku po ubezpieczonym (art KC); je eli w chwili œmierci ubezpieczonego nie ma osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia, suma ta przypada najbli szej rodzinie ubezpieczonego w kolejnoœci ustalonej w ogólnych warunkach ubezpieczenia, chyba e umówiono siê inaczej (art KC); 4) dyspozycja wk³adem na wypadek œmierci (tzw. zapis bankowy) posiadacz rachunku oszczêdnoœciowego, rachunku oszczêdnoœciowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczêdnoœciowej mo e poleciæ pisemnie bankowi dokonanie po swojej œmierci wyp³aty z rachunku okreœlonej kwoty pieniê - nej wskazanym przez siebie osobom (art. 56 ust. 1 PrBank): a) ma³ onkowi, b) wstêpnym, c) zstêpnym lub d) rodzeñstwu. Dyspozycja posiadacza rachunku mo e byæ w ka dym czasie zmieniona lub odwo³ana na piœmie; kwota wyp³aty, bez wzglêdu na liczbê wydanych dyspozycji, nie mo e byæ wy sza od dwudziestokrotnego przeciêtnego miesiêcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiêbiorstw bez wyp³at nagród z zysku, og³aszane przez Prezesa GUS za ostatni miesi¹c przed œmierci¹ posiadacza rachunku (art. 56 ust. 2 PrBank); kwota wyp³acona osobom wskazanym przez posiadacza rachunku nie wchodzi do spadku po nim (art. 56 ust. 5 PrBank); 5) prawa maj¹tkowe ze stosunku pracy zgodnie z art KP, prawa maj¹tkowe ze stosunku pracy przechodz¹ po œmierci pracownika w równych czêœciach, na ma³ onka oraz inne osoby spe³niaj¹ce warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myœl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych; w braku podmiotów uprawnionych, prawa te wchodz¹ w sk³ad spadku (art zd. 2 KP); 6) prawo do uzyskania œrodków zgromadzonych na rachunku zmar³ego cz³onka otwartego funduszu emerytalnego zgodnie z art. 82 ustawy z r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 34, poz. 189 ze zm.), osoba wystêpuj¹ca z wnioskiem o przyjêcie do funduszu oraz cz³onek otwartego funduszu emerytalnego mo e wskazaæ imiennie jedn¹ lub wiêcej osób fizycznych, którym po jego œmierci zostan¹ wyp³acone œrodki zgromadzone na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym; je eli wskazano kilka osób uprawnionych bez oznaczenia ich udzia³u w tych œrodkach, uwa a siê, e udzia³y tych osób s¹ równe; cz³onek funduszu mo e w ka dym

9 1. Pojêcie spadku. Pozytywne i negatywne kryteria okreœlenia sk³adu spadku... 9 czasie zmieniæ lub odwo³aæ poprzedni¹ dyspozycjê; je eli pozostawa³ we wspólnoœci maj¹tkowej ma³ eñskiej, to fundusz dokonuje wyp³aty transferowej po³owy œrodków zgromadzonych na rachunku w zakresie, w jakim œrodki te stanowi³y przedmiot wspólnoœci maj¹tkowej ma³ eñskiej (art. 131 ust. 1 ustawy) wówczas pozosta³e œrodki przekazywane s¹ osobom wskazanym przez zmar³ego, a w przypadku braku imiennie wskazanych podmiotów, œrodki te wchodz¹ w sk³ad spadku (art. 132 ust. 1 ustawy); 7) prawo do œwiadczeñ emerytalnych i rentowych nale nych do dnia œmierci spadkodawcy zgodnie z art. 136 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, œwiadczenia nale ne uprawnionemu do dnia jego œmierci wyp³aca siê jego ma³ onkowi, dzieciom, z którymi prowadzi³ wspólne gospodarstwo domowe, a w razie ich braku innym cz³onkom rodziny uprawnionym do renty rodzinnej lub na których utrzymaniu pozostawa³a osoba uprawniona (zob. wyr. TK z r., P 2/01, OTK 2001, Nr 8, poz. 249); 8) roszczenie o naprawienie szkody i zadoœæuczynienie za doznan¹ krzywdê przys³uguj¹ce osobie, wobec której stwierdzono niewa noœæ orzeczenia wydanego przez polskie organy œcigania i wymiaru sprawiedliwoœci lub przez organy pozas¹dowe w okresie od r. do r., je eli czyn zarzucony lub przypisany by³ zwi¹zany z dzia³alnoœci¹ na rzecz niepodleg³ego bytu Pañstwa Polskiego albo orzeczenie wydano z powodu takiej dzia³alnoœci, jak równie orzeczenia za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowi¹zkowym dostawom (art. 1 ust. 1 ustawy z r. o uznaniu za niewa ne orzeczeñ wydanych wobec osób represjonowanych za dzia³alnoœæ na rzecz niepodleg³ego bytu Pañstwa Polskiego, Dz.U. Nr 34, poz. 149 ze zm.) w razie œmierci uprawnionego, roszczenia takie z mocy art. 8 ust. 1 ustawy przechodz¹ na ma³ onka uprawnionego, jego dzieci i rodziców poza porz¹dkiem dziedziczenia; 9) prawo do odszkodowania za nies³uszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie w razie œmierci skazanego lub oskar onego prawo to przys³uguje temu, kto wskutek wykonania kary lub niew¹tpliwie nies³usznego tymczasowego aresztowania utraci³ (art KPK): a) nale ne mu od uprawnionego z mocy ustawy utrzymanie, b) stale dostarczane mu przez zmar³ego utrzymanie, je eli wzglêdy s³usznoœci przemawiaj¹ za przyznaniem odszkodowania. Nale y zaznaczyæ, e roszczenia wy ej wskazanych podmiotów stanowi¹ ich w³asne prawa. Roszczenia przys³uguj¹ce nies³usznie skazanemu, tymczasowo aresztowanemu lub zatrzymanemu wygasaj¹ z chwil¹ jego œmierci.

10 10 Rozdzia³ I. Pojêcie i sk³ad spadku 2. Prawa wchodz¹ce w sk³ad spadku 2. Prawami, wchodz¹ce które wchodz¹ w sk³ad wspadku sk³ad spadku s¹ w szczególnoœci: 1) prawa rzeczowe, z wyj¹tkiem u ytkowania (art. 266 KC) i s³u ebnoœci osobistej (art. 299 KC); 2) wierzytelnoœci wynikaj¹ce z: a) umów zawartych przez spadkodawcê (o ile nie wygasaj¹ one w razie œmierci jednego z podmiotów lub o ile nie dochodzi po œmierci strony do nastêpstwa pod tytu³em szczególnym zob. prawa i obowi¹zki œciœle zwi¹zane z osob¹ spadkodawcy oraz prawa przechodz¹ce na okreœlone osoby niezale nie od tego, czy s¹ spadkobiercami rozdz. I, 1, pkt III IV), b) bezpodstawnego wzbogacenia, c) wyrz¹dzenia szkody maj¹tkowej wskutek niewykonania lub nienale ytego wykonania zobowi¹zania albo z czynu niedozwolonego; 3) niektóre prawa rodzinne np. prawa przys³uguj¹ce ma³ onkowi w razie ustania ustawowej lub umownej wspólnoœci maj¹tkowej, prawa wynikaj¹ce z dostarczania œrodków utrzymania lub wychowania przez osobê niebêd¹c¹ do tego zobowi¹zan¹ lub zobowi¹zan¹ w dalszej kolejnoœci, prawa wynikaj¹ce z dokonanych nak³adów i poniesionych wydatków zwi¹zanych ze sprawowaniem opieki przez opiekuna; 4) niektóre prawa spadkowe, np.: a) wierzytelnoœæ wynikaj¹ca z zapisu (art. 968 KC), b) roszczenie z tytu³u zachowku roszczenie to przechodzi na spadkobiercê osoby uprawnionej tylko wtedy, gdy spadkobierca ten nale y do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy (art KC); 5) prawa maj¹tkowe na dobrach niematerialnych, np.: a) autorskie prawa maj¹tkowe, b) prawo do patentu; 6) prawa kszta³tuj¹ce, np.: a) uprawnienie do uchylenia siê od skutków prawnych oœwiadczenia z³o onego pod wp³ywem b³êdu lub groÿby (art. 88 KC), b) prawo odkupu (art. 593 i nast. KC), c) prawo pierwokupu (art. 596 i nast. KC), d) uprawnienie do odwo³ania darowizny z powodu ra ¹cej niewdziêcznoœci obdarowanego (art KC), e) co do zasady, uprawnienie do przyjêcia oferty, f) uprawnienie do potwierdzenia czynnoœci prawnej przez osobê, w której imieniu dokona³ jej rzekomy pe³nomocnik, chyba e dotyczy czynnoœci prawnej œciœle zwi¹zanej z osob¹ zmar³ego (wyr. SN z r., II CSK 394/07, MoP 2008, Nr 20, s. 1102); 7) prawa udzia³owe w spó³kach handlowych.