W grach zespo³owych instytucja stypendium sportowego straci³a racjê bytu od chwili uchwalenia Ustawy o kulturze fizycznej.

Transkrypt

1 Prawo sportowe 53 W grach zespo³owych instytucja stypendium sportowego straci³a racjê bytu od chwili uchwalenia Ustawy o kulturze fizycznej. Stypendium sportowe perspektywy funkcjonowania Przedmiotem artyku³u jest analiza prawna instytucji stypendium sportowego w ci¹gu 20 lat jej funkcjonowania. Autor dochodzi do wniosku, e stypendium sportowe w obecnej formie, ujêtej w art. 22 ust. 3 Ustawy o kulturze fizycznej z 1996 r., nie spe³nia wymagañ praktyki, kszta³towanej g³ównie przez polskie zwi¹zki sportowe. Mo e skutecznie funkcjonowaæ tylko w przypadku œrodków wyp³acanych z bud etu pañstwa dla zawodników sportów indywidualnych, na poziomie reprezentacji Polski. S OWA KLUCZOWE: prawo sportowe stypendium sportowe stosunek pracy sportowca. Cele i treœæ instytucji stypendium sportowego Instytucjê stypendium sportowego wprowadzono do polskiego systemu prawnego w 1981 r. zarz¹dzeniem przewodnicz¹cego G³ównego Komitetu Kultury Fizycznej i Sportu 1, aby stworzyæ warunki do uprawiania sportu wy- 1 Zarz¹dzenie przewodnicz¹cego GKKFiS z 30 stycznia 1981 r. w sprawie szczegó³owych zasad i trybu przyznawania i cofania stypendiów sportowych (M. P. nr 4, poz. 16), wydane w wykonaniu samoistnej uchwa³y Rady Ministrów z 28 stycznia 1981 r. w sprawie stypendiów dla sportowców (M. P. nr 4. poz. 14). Sport Wyczynowy 2002, nr 9-10/

2 54 czynowego na najwy szym poziomie œwiatowym lub przynajmniej krajowym. 2 Stanowi³a ona wtedy pierwsz¹ próbê prawnego usankcjonowania rzeczywistoœci, w której z tytu³u uprawiania sportu zawodnicy otrzymywali wynagrodzenie, mimo istnienia zadeklarowanego ideologicznie sportu amatorskiego. Do czasu uchwalenia nowej Ustawy o kulturze fizycznej z 1996 r. 3 podstawowe kwestie, zwi¹zane ze stypendiami sportowymi, regulowa³o zarz¹dzenie przewodnicz¹cego Komitetu do Spraw M³odzie y i Kultury Fizycznej z 1989 roku. 4 Wed³ug tego zarz¹dzenia: Stypendium sportowe mog³o byæ przyznane zawodnikom, którzy ze wzglêdu na uprawianie sportu na wysokim poziomie nie pozostaj¹ w stosunku pracy. Mogli to byæ zawodnicy posiadaj¹cy klasê mistrzowsk¹ miêdzynarodow¹, mistrzowsk¹ lub I oraz zawodnicy zespo³ów I i II ligi w grach zespo³owych. Przedmiotem umowy stypendialnej by³o uprawianie w barwach klubu sportu wyczynowego przez okreœlony czas, w zamian za wynagrodzenie pod postaci¹ stypendium, którego wysokoœæ ustalana by³a w sposób wide³kowy. Stypendium by³o przyznawane na wniosek zawodników przez 2 A. Kijowski, Problematyka prawna stypendiów sportowych, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1981, nr 3, s Ustawa z 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej (Dz. U, nr 25, poz. 113), powo³ywana dalej jako ukf. 4 Zarz¹dzenie przewodnicz¹cego Komitetu do Spraw M³odzie y i Kultury Fizycznej z 22 wrzeœnia 1989 r. w sprawie zakresu, zasad i trybu przyznawania i wstrzymywania stypendiów sportowych i ich wysokoœci (M. P. nr 34, poz. 266). zarz¹d klubu ( 5. 1.) w wysokoœci uzale nionej od poziomu sportowego, sytuacji rodzinnej i materialnej zawodnika, jego mo liwoœci zarobkowych, wynikaj¹cych z posiadanego wykszta³cenia i kwalifikacji, wreszcie od utraconych zarobków w razie rezygnacji z uprzednio podjêtej pracy zawodowej, przy czym tylko w tych wypadkach, gdy zawodnicy byli cz³onkami klubu i byli uprawnieni do reprezentowania jego barw ( 6. 1.). Okres pobierania stypendium sportowego zaliczany jest od 1985 roku, na mocy rozporz¹dzenia ministra Pracy, P³ac i Spraw Socjalnych 5, do okresu zatrudnienia na warunkach przewidzianych dla pracowników. Charakter prawny stypendium sportowego Stypendium sportowe jako forma kszta³towania wiêzi prawnej z zawodnikiem mog³o mieæ zastosowanie jedynie w odniesieniu do klubów-stowarzyszeñ. Forma ta kszta³towa³a de facto pracowniczy stosunek zarobkowania, ale ze wzglêdów terminologicznych jej prawna klasyfikacja nastrêcza pewne w¹tpliwoœci. Samo pojêcie stypendium odnosi siê do zasi³ku, subwencji, pomocy dla ucz¹cych siê i wyp³acane jest przez okreœlony czas na pokrycie kosztów utrzymania. 6 Po nowelizacji przepisów 7 ustawowych in- 5 Rozporz¹dzenie ministra Pracy, P³ac i Spraw Socjalnych z 2 wrzeœnia 1985 r. w sprawie zasad i trybu rozliczania okresów pobierania stypendiów sportowych do okresów zatrudnienia (Dz. U. nr 46, poz. 234). 6 W. Kopaliñski, S³ownik wyrazów obcych i zwrotów obcojêzycznych, Warszawa 1999, s A. Kijowski, op. cit., s

3 Stypendium sportowe perspektywy funkcjonowania 55 stytucja stypendium straci³a swoje podstawowe niegdyœ znaczenie w stosunkach miêdzy zawodnikiem a klubem i funkcjonuje jedynie na szczeblu poszczególnych reprezentacji Polski, jako podstawa stosunku prawnego miêdzy polskim zwi¹zkiem sportowym a reprezentantem kraju. Kwestiê tê reguluje odpowiednie zarz¹dzenie prezesa UKFiT 8, w którym zaznaczono, e stypendium sportowe mo e otrzymaæ zawodnik, który: posiada status amatora, zosta³ powo³any do kadry narodowej, zosta³ zakwalifikowany do kadry olimpijskiej A lub B, zobowi¹za³ siê do realizacji programu przygotowañ olimpijskich oraz do udzia³u w igrzyskach olimpijskich. Stypendium to wyp³acane jest ze œrodków bud etu pañstwa. Ustawa o kulturze fizycznej z 1996 r. i jej póÿniejsze nowelizacje, wprowadzaj¹c rewolucyjne jak na polskie warunki zmiany, dotycz¹ce zw³aszcza sportu profesjonalnego, pozostawi³y instytucjê stypendium sportowego. Czy jest to s³uszne, konsekwentne i czy odpowiada potrzebom dzisiejszego sportu? W interesuj¹cym nas kontekœcie szczególne znaczenie ma art. 22 ukf wprowadzaj¹cy pojêcie zawodnika profesjonalnego i amatora. W obowi¹zuj¹cym obecnie stanie rzeczy zawodnikami posiadaj¹cymi status zawodnika profesjonalnego s¹ osoby uprawiaj¹ce 8 Zarz¹dzenie prezesa UKFiT z 18 grudnia 1996 r. w sprawie zasad i trybu przyznawania, wstrzymywania i cofania oraz wysokoœci stypendiów sportowych dla cz³onków kadry narodowej i olimpijskiej (M. P. nr 85, poz. 761). sport na podstawie umowy o pracê lub umowy cywilnoprawnej (art. 22 ust. 2). Zawodnicy posiadaj¹cy status amatora mog¹ otrzymywaæ wy³¹cznie stypendium sportowe. Okres pobierania stypendium zalicza siê do okresu zatrudnienia w rozumieniu przepisów o zatrudnieniu oraz przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym (art. 22 ust.3 ukf). Niestety, w ukf nie znajdziemy odpowiedzi na pytanie, co rozumiemy pod pojêciem amatora i profesjonalisty. Art. 25 ust. 2 stanowi bowiem, e: Szczegó³owe prawa i obowi¹zki zawodnika, w tym status zawodnika amatora i zawodnika posiadaj¹cego status zawodnika profesjonalnego, okreœla w³aœciwy polski zwi¹zek sportowy. W tej sytuacji odwo³ujemy siê dalej do przepisów PZPN, zw³aszcza uchwa³y jego Zarz¹du z 8 czerwca 2000 r. w sprawie statusu polskich pi³karzy oraz zmian przynale noœci klubowej (dalej jako usp). 9 Wed³ug tej uchwa³y za amatorów uznawani s¹ bez wzglêdu na wiek ci zawodnicy, którzy z tytu³u uprawiania sportu pi³ki no nej lub innej dzia³alnoœci z tym zwi¹zanej, otrzymuj¹ jedynie zwrot wydatków, poniesionych z tytu³u kosztów podró y, wy ywienia, zakwaterowania i wyposa enia w sprzêt w zwi¹zku z meczem oraz kosztów przygotowania do zawodów pi³karskich ( 8 usp). Natomiast ka dy zawodnik, który otrzymuje z tego tytu³u wy sze wynagrodzenie, wzglêdnie inne œwiadczenie pieniê ne lub rzeczowe, jest uznawany za nieamatora ( 9 ust. 1 usp), który powinien posiadaæ pisemn¹ umowê z klubem, zawart¹ na czas okreœlony. 9 Ze strony internetowej 55

4 56 Najwa niejszy z punktu widzenia praktyki jest przepis zawarty w 9 ust. 2 usp, który przes¹dza, e mimo niezawarcia wspomnianej umowy zawodnik jest uznawany za nieamatora, je eli otrzymuje jakiekolwiek œwiadczenie, oprócz œwiadczeñ okreœlonych w 8. W zawodach I i II ligi mog¹ wystêpowaæ zawodnicy profesjonalni i amatorzy, zaœ w rozgrywkach klas ni szych zawodnicy o statusie amatora lub nieamatora ( 12 ust. 1 i 2 usp). Mo na wiêc domniemywaæ, e do momentu przedstawienia dowodu przeciwnego wszyscy zawodnicy III ligi lub wy szej posiadaj¹ status nieamatora. Kryterium wyró nienia poszczególnych kategorii zawodników jest fakt otrzymywania przez nich korzyœci maj¹tkowych z tytu³u uprawiania sportu, bez wzglêdu na ich formê i podstawê. Jak widaæ, status prawny pi³karza amatora wed³ug przepisów PZPN zupe³nie nie odpowiada dyspozycji art. 22 ust. 3, odnosz¹cej siê do amatora-stypendysty sportowego. 10 Stypendysta sportowy w myœl przepisów PZPN zawsze bêdzie uznany za nieamatora, gdy otrzymuje œwiadczenie pieniê ne wy sze od zwyk³ego zwrotu wydatków, zwi¹zanych z uprawianiem sportu. Niekonsekwencja ustawodawcy jest tu jasno widoczna. Problemy natury praktycznej 10 Analogiczne uregulowania zawieraj¹ przepisy ZPRP, odnosz¹ce siê do zawodników nie-kontraktowych i kontraktowych, w tym zawodowców. Konstrukcja jurydyczna, stosowana wobec zawodników, którzy w zamian za wynagrodzenie oferuj¹ œwiadczenie szczególnej pracy, czyli uprawianie sportu wysoko kwalifikowanego, opiera siê na zwyk³ym nieporozumieniu. Przypisywanie takim zawodnikom statusu stypendysty, choæ ich rzeczywisty status jest statusem sportowca profesjonalnego, a wiêc osoby wykonuj¹cej szczególny rodzaj pracy, sankcjonuje tylko istniej¹ce dot¹d fikcje. 11 O profesjonalnym de facto statusie prawnym zawodników otrzymuj¹cych stypendia sportowe decyduj¹ bowiem przepisy polskich zwi¹zków sportowych. 12 Skoro stypendyœci sportowi, zw³aszcza w grach zespo³owych, nie mog¹ i nie s¹ (wg przepisów zwi¹zków sportowych) uznawani za amatorów, powstaje pytanie o charakter przepisu prawnego, na podstawie którego reprezentuj¹ barwy klubowe? Zgodnie z przepisami zwi¹zkowymi i Ustaw¹ o kulturze fizycznej w grê wchodziæ mo e albo pracowniczy, albo cywilnoprawny charakter tej podstawy. Do cywilnoprawnych elementów, mog¹cych okreœlaæ stosunek prawny zawodnika z zatrudniaj¹cym go klubem, zaliczyæ mo na sam¹ specyfikê jego dzia³alnoœci, wykonywanej przez niego pracy, czasu i jej miejsca itd. Wydaje siê jednak, e stosunek stypendysty sportowego znacznie bardziej odpowiada stosunkowi pracy, o czym mo e œwiadczyæ fakt zaliczania okresu pobierania stypendium do okresu zatrudnienia w rozumieniu przepisów o zatrudnieniu oraz o zaopatrzeniu emerytalnym (art. 22 ust. 3 ukf). Ustawa o systemie ubezpieczeñ spo³ecznych 13 traktuje stypendystów 11 A. Kijowski, op. cit., s Ibidem. 13 Ustawa z 13 paÿdziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeñ spo³ecznych (Dz. U. nr 137, poz. 887). 56

5 Stypendium sportowe perspektywy funkcjonowania 57 sportowych podobnie jak pracowników, obowi¹zkowo podlegaj¹cych ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu, zaœ ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych 14 uzna okres pobierania stypendium sportowego za okres sk³adkowy. O pracowniczych cechach stosunku stypendium sportowego mo e tak e œwiadczyæ dotychczasowy charakter orzecznictwa s¹dowego w odniesieniu do stypendystów sportowych. Pracowniczy charakter stypendium sportowego w orzecznictwie s¹dowym 14 Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo- ³ecznych (Dz. U. nr 162, poz. 1118). 15 (II UKN 251/98), OSNAP 1999, nr 21, poz Istniej¹ trudnoœci z prawn¹ kwalifikacj¹ stosunków prawnych w sprawach s¹dowych o ustalenie, czy stypendyœci sportowi podlegaj¹ ubezpieczeniu spo- ³ecznemu z tytu³u prowadzenia równie dzia³alnoœci gospodarczej. Sprawa taka by³a przedmiotem wyroku SN z 7 paÿdziernika 1998 roku. 15 Stan faktyczny sprawy obejmowa³ sytuacjê zawodnika drugoligowego zespo³u pi³ki rêcznej, który jako zawodnik kontraktowy pobiera³ stypendium sportowe oraz œwiadczenia pieniê - ne z tytu³u uczestnictwa w rozgrywkach [...] wed³ug zasad ustalonych w obowi¹zuj¹cych przepisach oraz w regulaminie wewnêtrznym, by³ ubezpieczony od nastêpstw nieszczêœliwych wypadków i mia³ zapewnion¹ opiekê lekarsk¹, zaœ [...] Klub Sportowy jako pracodawca regularnie odprowadza³ do ZUS sk³adki z tytu³u ubezpieczenia spo³ecznego w wysokoœci 48% od wyp³acanego wynagrodzenia. Obowi¹zywa³a go tak e dyscyplina pracy. Przedmiotem sporu przed Wojewódzkim S¹dem Pracy i Ubezpieczeñ Spo³ecznych by³a skarga zawodnika na decyzjê ZUS, który ustali³, e w okresie pobierania stypendium sportowego prowadzi³ on tak e dzia³alnoœæ gospodarcz¹ i z tego tytu³u zobowi¹zany by³ do uiszczania sk³adki na ubezpieczenie spo³eczne, czego nie czyni³. S¹d I instancji zmieni³ zaskar on¹ decyzjê, zobowi¹zuj¹c¹ zawodnika do uiszczenia zaleg³ych wzglêdem ZUS sk³adek, przyjmuj¹c, e zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z 18 grudnia 1976 roku o zaopatrzeniu emerytalnym osób, prowadz¹cych dzia³alnoœæ gospodarcz¹ oraz ich rodzin 16, ubezpieczeniu nie podlegaj¹ osoby prowadz¹ce tak¹ dzia³alnoœæ, które s¹ równoczeœnie pracownikami zatrudnionymi w wymiarze czasu pracy nie ni - szym ni po³owa wymiaru, obowi¹zuj¹cego w danym zawodzie, albo s¹ objête odrêbnymi przepisami w zakresie zaopatrzenia emerytalnego lub ubezpieczenia spo³ecznego. W II instancji S¹d Apelacyjny oddali³ apelacjê organu rentowego, argumentuj¹c, e zawodnik kontraktowy pobieraj¹cy stypendium sportowe podlega ubezpieczeniu spo³ecznemu na podstawie ustawy z 14 grudnia 1982 roku o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. 17 Objêcie go równie ubezpieczeniem spo³ecznym z tytu³u prowadzenia dzia- ³alnoœci gospodarczej jest nieuzasadnio- 16 Dz. U. z 1989 r. nr 46, poz. 250 ze zm. 17 Dz. U. z 1982 r. nr 40, poz. 267 ze zm. 57

6 58 ne i narusza przepis art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu spo³ecznym osób, prowadz¹cych dzia³alnoœæ gospodarcz¹. W podstawach apelacji organ rentowy podtrzymywa³, e ze wzglêdu na cywilnoprawny charakter umowy miêdzy klubem a zawodnikiem nie móg³ on podlegaæ pracowniczemu ubezpieczeniu spo³ecznemu. Jednak S¹d Apelacyjny stwierdzi³ jednoznacznie, e z art. 2 ust. 1 ustawy z 14 grudnia 1982 roku o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników oraz ich rodzin wynika, e ustawa ta obejmuje swym zakresem nie tylko pracowników, ale tak e pewne grupy osób, nie bêd¹cych pracownikami w myœl Kodeksu Pracy, w tym osoby pobieraj¹ce stypendium sportowe z tytu³u wyczynowego uprawiania sportu. Nie zmienia tego fakt, e zawodnik jako stypendysta sportowy nie jest pracownikiem w myœl kodeksu pracy, a ³¹cz¹ca go z klubem umowa ma charakter cywilnoprawny. Oddalaj¹c kasacjê od wyroku S¹du Apelacyjnego, prawid³owoœæ tej argumentacji potwierdzi³ S¹d Najwy szy, stwierdzaj¹c, e chocia umowa, ³¹cz¹ca zawodnika z klubem w okresie pobierania stypendium sportowego, nie odpowiada w pe³ni treœci umowy o pracê, to zawodnik taki podlega przepisom o pracowniczym zaopatrzeniu emerytalnym w zakresie odrêbnych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym lub ubezpieczeniu spo³ecznym, które mog¹ wy- ³¹czaæ ubezpieczenie spo³eczne wed³ug ustawy z 18 grudnia 1986 roku o organizacji i finansowaniu ubezpieczeñ spo³ecznych Dz. U. z 1989 r. nr 25, poz. 137 ze zm. W innym wyroku, z 7 paÿdziernika 1991 r., 19 NSA podda³ analizie cel podstawowy instytucji stypendium sportowego, jakim jest dostarczenie œrodków utrzymania osobom, które uprawiaj¹c sport na wysokim poziomie rezygnuj¹ z podjêcia pracy zawodowej. Stypendium pe³ni wiêc spo³eczne i ekonomiczne funkcje wynagrodzenia za pracê, bêd¹c w istocie rzeczy jego zastêpcz¹ postaci¹. Jeœli siê uwzglêdni taki cel stypendium sportowego oraz ustawowo odrêbne zasady zaliczania okresów pobierania stypendium do okresów zatrudnienia na warunkach przewidzianych dla pracowników, wy- ³¹cznie osób, pobieraj¹cych uprzednio stypendia sportowe z krêgu uprawnionych do np. zasi³ku przys³uguj¹cego bezrobotnym, mo e byæ s³usznie traktowane przez te osoby jako naruszaj¹ce zasady sprawiedliwoœci spo³ecznej i równoœci wobec prawa. Z uzasadnieñ wy ej przedstawionych orzeczeñ wynika, e aczkolwiek stosunek prawny, wynikaj¹cy z umowy stypendium sportowego, nie ma bezpoœrednio charakteru stosunku prawa pracy, to jednak w wielu konkretnych przypadkach jest analogiczny, jak pracownika podlegaj¹cego regulacjom Kodeksu Pracy. Wnioski Dwudziestoletni okres funkcjonowania instytucji stypendium sportowego w polskim systemie prawnym mo na podzieliæ na dwa podokresy. Pierwszy, od 1981 do 1996 r., charakteryzowa³ siê prób¹ dostosowania regulacji prawnych do faktu istnienia sportu zawodowego w Polsce, mimo deklarowanego ideologicznie amatorstwa. Od czasu 19 (SA/Wr 877/91), ONSA 1991, nr 3-4, poz

7 Stypendium sportowe perspektywy funkcjonowania 59 uchwalenia Ustawy o kulturze fizycznej z 1996 r., wraz z jej póÿniejszymi nowelizacjami, instytucja stypendium sportowego straci³a swoj¹ racjê bytu w odniesieniu do klubów sportowych, zw³aszcza w grach zespo³owych, gdzie regulacje zwi¹zków sportowych odbiegaj¹ od przepisów ustawowych. Stypendia sportowe maj¹ spo³eczne i ekonomiczne uzasadnienie na szczeblu reprezentacji narodowych w sportach indywidualnych, gdzie s¹ wyp³acane ze œrodków bud etu pañstwa i gdzie maj¹ swoj¹ podstawê w odpowiednich aktach wykonawczych do Ustawy o kulturze fizycznej. Post scriptum Zostaliœmy zmuszeni do zg³oszenia pewnego zastrze enia a³ujemy, e w tej formie i dopiero teraz, ale trudno. Otó, pragniemy zwróciæ uwagê naszego czytelnika (nie specjalisty z dziedziny prawa sportowego, lecz mened era, trenera, instruktora, zawodnika), e p. w swojej pracy, niestety, nie zaj¹³ siê perspektywami funkcjonowania stypendium sportowego, jego rozwa ania dotycz¹ raczej historii (tytu³ artyku³u jest wiêc myl¹cy). Pomiêdzy tym, co nazywamy przysz³oœci¹, a okresem minionym istnieje teraÿniejszoœæ. A p. Stopczyñski nie uwzglêdni³ kilku przepisów z ostatniego okresu, które reguluj¹ bie ¹ce funkcjonowanie instytucji stypendium sportowego. Chodzi tu zw³aszcza o skutki, jakie przynios³a nowelizacja Ustawy o kulturze fizycznej z 20 lipca 2001 r. oraz Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej z 4 stycznia 2001 r. w sprawie zasad i trybu przyznawania, wstrzymywania i cofania oraz wysokoœci stypendiów sportowych dla cz³onków kadry narodowej i olimpijskiej, a tak- e Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej z 20 grudnia 2001 r. w sprawie zasad i trybu zaliczania okresów pobierania stypendiów sportowych do okresu zatrudnienia. Nie bez znaczenia by³y tak e zmiany przepisów niektórych polskich zwi¹zków sportowych, dotycz¹ce zasad przyznawania stypendiów sportowych. Temat stypendiów sportowych jest wa ny, bo maj¹ one istotne znaczenie dla statusu i warunków uprawiania sportu przez zawodników. Z uwag¹ bêdziemy wiêc œledziæ zmiany, jakie w tej dziedzinie nastêpuj¹. Kolejny artyku³, dotycz¹cy tego zagadnienia, zwi¹zany z interpretacj¹ aktualnie obowi¹zuj¹cych aktów prawnych, uka e siê w nastêpnym numerze Sportu Wyczynowego. Redakcja 59