PROJEKT PROGRAMU ROZWOJU GOSPODARCZEGO METROPOLII SILESIA DO 2025 r.

Transkrypt

1 PROJEKT PROGRAMU ROZWOJU GOSPODARCZEGO METROPOLII SILESIA DO 2025 r. listopad

2 Projekt opracowany na zlecenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego przez firmę Eu-Consult reprezentowaną przez: prof. dr hab. Andrzeja Kaletę, dr Elżbietę Zuzańską-Żyśko, dr Marcina Haberlę, dr Przemysława Wołczka, mgr Artura Kotlińskiego, mgr Macieja Kaletę. 2

3 Spis treści Metropolia Silesia wstęp Identyfikacja wyzwań rozwojowych Metropolii Silesia wnioski z warsztatów Czym jest Metropolia Silesia, a czym będzie? Problemy pilne i ważne do rozwiązania Wnioski z I etapu projektu Liczebność populacji Struktura demograficzna ludności Wykształcenie mieszkańców Konkurencyjność gospodarki i potencjał dochodowy ludności w Metropolii Silesia Konkurencyjność Metropolii Silesia Wnioski z analizy globalnych trendów gospodarczych w kontekście Metropolii Silesia Pożądane kierunki rozwoju gospodarczego Metropolii Silesia w odniesieniu do celów Strategii Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia do 2025 r Funkcje metropolitalne na obszarze GZM (Metropolii Silesia ) Pojęcie funkcji metropolitalnych i ich rodzaje Rozwój funkcji metropolitalnych i poziom rozwoju bazy instytucjonalnej wyższego rzędu 14 miast GZM na podstawie wybranych cech (instytucji metropolitalnych) Przestrzenne rozmieszczenie funkcji i ich hierarchia Rynek pracy a usługi wyższego rzędu na podstawie pracujących w 14 miastach GZM Baza ekonomiczna GZM oraz nadwyżka znaczeniowa pracujących według sekcji PKD w 2010 r. i według miast Kierunek rozwoju metropolitalnego Metropolii Silesia Propozycja dyslokacji branż prorozwojowych wyniki warsztatów Analiza potencjałów i barier dla rozwoju Metropolii Silesia Analiza kierunków rozwojowych Metropolii Silesia Wizja oraz priorytety rozwoju gospodarki Metropolii Silesia Edukacja dla biznesu Ukierunkowanie placówek edukacyjnych pod branże Program wdrażania absolwentów szkół wyższych w świat praktyki Program praktycznej nauki zawodu realizowany przy szkołach zawodowych na poziomie średnim Doposażenie szkół w nowoczesny sprzęt i zasoby danych Akademia Młodych Naukowców

4 8.2. Nowa przedsiębiorczość Tworzenie Specjalnych Stref Ekonomicznych Rozszerzenie zakresu działań GZM o pozyskiwanie inwestorów E-administracja i idea One Stop właściwa i kompleksowa obsługa inwestorów Stymulowanie rozwoju branży poprzez tworzenie tematycznych klastrów Tworzenie inkubatorów przedsiębiorczości Zacieśnianie współpracy z miastami partnerskimi Utworzenie metropolitalnego banku Innowacyjność przedsiębiorstw Współpraca nauki i przemysłu Śląski klaster parków technologicznych Systemowa promocja wspólnych marek funkcjonujących w klastrach Nowoczesna infrastruktura Poprawa dostępności Metropolii Silesia Rozwój wewnętrznej komunikacji miejskiej Metropolii Silesia Budowa parkingów z wykorzystaniem terenów poprzemysłowych Rewitalizacja obszarów zdegradowanych oraz obszarów poprzemysłowych na terenie Metropolii Dalszy rozwój infrastruktury dającej możliwość organizowania międzynarodowych spotkań i imprez Rozwój infrastruktury wypoczynkowej i turystycznej Szczegóły działań w ramach Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolia Silesia do 2025 r Instrumenty finansowe i prawne konieczne do realizacji wyznaczonych działań Instrumenty finansowe Aspekty prawne Wariantowe scenariusze rozwoju gospodarczego Metropolii Silesia Scenariusz pozytywny Scenariusz negatywny Monitoring i ewaluacja Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 r Monitoring Ewaluacja LITERATURA SPIS RYSUNKÓW SPIS TABEL Załącznik nr

5 Metropolia Silesia wstęp Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 r. stanowi ostatni III etap prac w ramach tzw. projektu gospodarczego pt. Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego wraz z opracowaniem Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025, współfinansowanego z Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Dwa poprzednie etapy projektu stanowiły materiał wejściowy do sporządzenia przedmiotowego opracowania, a były to: Etap I: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego (opracowanie: Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych z Łodzi Sp. z o.o. Sp. k.); Etap II: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia (opracowanie: DelloiteBusiness Consulting S.A.). Inicjatorem ww. projektu gospodarczego był Górnośląski Związek Metropolitalny (GZM). Obejmuje on 13 miast na prawach powiatu, tworzących tzw. Metropolię Silesia. Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 r. (dalej: PRG M S 2025) obejmować będzie jednak wszystkie 14 miast na prawach powiatu, zlokalizowanych w konurbacji górnośląskiej, czyli: Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Ruda Śląska, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy i Zabrze oraz Piekary Śląskie (obecnie poza GZM). Miasta te tworzą obszar zwany Metropolią Silesia (M S ) i charakteryzują je określone uwarunkowania rozwojowe. PRG M S 2025 został stworzony na zlecenie GZM, jednak podmiotami wdrażającymi Program oraz jego beneficjentami będą miasta wchodzące w skład Metropolii Silesia. Działania zaproponowane w ramach PRG M S 2025 mają przysłużyć się rozwojowi gospodarczemu Metropolii Silesia, dzięki czemu wspomniana grupa miast stanie się konkurencyjnym podmiotem w skali Polski oraz Europy. 5

6 Rysunek 1. Górnośląski Związek Metropolitarny wraz z otoczeniem. Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 6. Obecnie obszar ten doświadcza negatywnych zjawisk społeczno-gospodarczych skutkujących odpływem kapitału ludzkiego i materialnego, co w efekcie powoduje m.in. spadek dochodów miast z tytułu podatków i podupadanie dzielnic. Może to doprowadzić do ogólnej recesji gospodarczej tego obszaru. Dlatego też GZM, widząc konieczność przeciwdziałania tym negatywnym procesom i zjawiskom oraz chcąc wzmocnić pozycję tego obszaru na arenie krajowej i międzynarodowej, przystąpił do realizacji ww. projektu. Jego rezultatem jest m.in. przedkładany Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 r.. 6

7 Metoda opracowania dokumentu i jego struktura Do opracowania Programu wykorzystano wyniki: ustaleń dwóch dokumentów stanowiących efekty I i II etapu prac pt.: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego; Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia. warsztatów 1 przeprowadzonych dla potrzeb PRG, dla przedstawicieli miast członkowskich, świata nauki i podmiotów gospodarczych oraz przedstawicieli gmin ościennych i otoczenia Metropolii Silesia (łącznie cztery edycje warsztatów o tej samej tematyce); Ponadto nawiązano do następujących dokumentów strategicznych: Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia do 2025 r., Górnośląski Związek Metropolitalny, styczeń Strategia Rozwoju Kraju 2020, Warszawa, wrzesień Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego Śląskie 2020, Katowice, luty Strategia Rozwoju Subregionu Centralnego Województwa Śląskiego na lata z Perspektywą do 2030 r. ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień rozwoju transportu miejskiego, wraz ze strategią dla Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych (ZIT), Katowice, styczeń Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia składa się z dwunastu rozdziałów: rozdział I skupia się na wyzwaniach rozwojowych Metropolii Silesia. Zaprezentowano w nim wyniki prac warsztatowych przeprowadzonych wśród przedstawicieli miastczłonków Metropolii Silesia, a dotyczących obecnego postrzegania Metropolii oraz jej przyszłego obrazu. Ponadto omówiono zidentyfikowane w trakcie warsztatów problemy pilne i ważne do rozwiązania przez Metropolię, które mogą w znacznym stopniu negatywnie wpłynąć na jej przyszłe możliwości rozwojowe; 1 Warsztaty przeprowadzono w czterech miastach: Chorzowie, Katowicach, Sosnowcu i Zabrzu. 7

8 rozdział II przedstawia wybrane zagadnienia z dokumentu Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społecznogospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Skupiono się na dwóch kwestiach: potencjale ludzkim Metropolii Silesia oraz konkurencyjności gospodarki wraz z potencjałem dochodowym ludności Metropolii Silesia ; rozdział III nawiązuje do dokumentu Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia. Przedstawiono w nim wyniki analiz przeprowadzonych przez firmę Deloitte, dotyczących 11 branż i sektorów uznanych za prorozwojowe w kontekście rozwoju gospodarczego Metropolii Silesia ; rozdział IV przedstawia pożądane kierunki rozwoju gospodarczego Metropolii Silesia w odniesieniu do celów Strategii Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia do 2025 r. rozdział V zawiera analizę możliwości rozwoju funkcji metropolitalnych przez poszczególne miasta wchodzące w skład Metropolii Silesia. W rozdziale tym omówiono m.in. pojęcie funkcji metropolitalnych, podano rodzaje tych funkcji oraz dokonano analizy ich przestrzennego rozmieszczenia w miastach Metropolii Silesia. Ponadto rozdział ten omawia także, stanowiące efekt przeprowadzonych warsztatów, propozycje dyslokacji branż prorozwojowych na obszarze Metropolii Silesia ; rozdział VI zawiera analizę potencjałów i barier dla rozwoju Metropolii Silesia z uwzględnieniem wyników prac warsztatowych; rozdział VII zawiera analizę kierunków rozwojowych Metropolii Silesia ; rozdział VIII przedstawia wizję oraz priorytety rozwoju gospodarki Metropolii Silesia. Omówiono w nim szczegółowo wszystkie ww. priorytety, do których zaliczono: Edukację dla biznesu, Nową przedsiębiorczość, Innowacyjność przedsiębiorstw oraz Nowoczesną infrastrukturę; rozdział IX prezentuje szczegóły działań podjętych w ramach Programu Rowoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 r. Ujęto w nim informacje o poszczególnych zadaniach do realizacji, terminach ich realizacji, wymaganych nakładach finansowych oraz interesariuszach; rozdział X charakteryzuje instrumenty finansowe i prawne konieczne do realizacji wyznaczonych zadań; rozdział XI przedstawia wariantowe scenariusze rozwoju gospodarczego Metropolii Silesia. Skupiono się na dwóch scenariuszach: pozytywnym, który zakłada realizację 8

9 działań zaproponowanych w Programie, oraz negatywnym, zgodnie z którym miastaczłonkowie Metropolii Silesia nie wdrażają w życie założeń Programu. rozdział XII zawiera informacje na temat monitoringu i ewaluacji działań zaproponowanych do realizacji w Programie. Wybrane uwarunkowania społeczno-gospodarcze Metropolii Silesia Metropolia Silesia 2 to największy ośrodek miejski w kraju: na obszarze blisko 1200 km² mieszka ok. 2 miliony ludzi. Do lat 80-tych XX w. było to zagłębie przemysłowe oparte na górnictwie i hutnictwie. Obecnie rejon ten poddawany jest złożonym procesom transformacji społeczno-gospodarczej, przekształcając się z typowo industrialnego w postindustrialny. Szans na rozwój upatruje się zatem w gospodarce opartej na wiedzy oraz w nowoczesnym, bezpiecznym oraz ekologicznym przemyśle tradycyjnym. Jest to także drugie co do wielkości, po Warszawie, centrum naukowe w Polsce, skupiające blisko 80 jednostek naukowych i badawczo-rozwojowych, które stanowią łącznie 10% potencjału badawczego całego kraju. Działa tu ponad 40 szkół wyższych, w których kształci się 11% polskich studentów. Największą liczbą studentów oraz absolwentów mogą pochwalić się następujące uczelnie: Uniwersytet Śląski, Politechnika Śląska w Gliwicach, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Śląski Uniwersytet Medyczny. Metropolia Silesia to miejsce funkcjonowania 235 tys. przedsiębiorstw, które wytwarzają łącznie 8% PKB kraju. Większość z nich (60%) działa w sektorze usługowym. Czynnikiem istotnym z punktu widzenia inwestora jest dobrze rozwinięty układ komunikacyjny w miastach GZM. Codziennie środkami komunikacji miejskiej porusza się ponad 1,2 mln ludzi. Ponadto gęsta sieć dróg łączy Metropolię z Krakowem, Wrocławiem, Warszawą i całą Europą. Z nowoczesnego Międzynarodowego Portu Lotniczego Katowice rocznie korzysta ponad 2,5 miliona pasażerów

10 O atrakcyjności inwestycyjnej Metropolii Silesia świadczy prężny rozwój Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej (KSSE), która od lat wyróżnia się pod względem nakładów inwestycyjnych 3 na tle innych polskich specjalnych stref ekonomicznych. Katowicka strefa pozyskała już ponad 200 firm, które zrealizowały swoje inwestycje lub są w trakcie realizacji. Łącznie przedsiębiorstwa KSSE zainwestowały już ok. 21,5 mld złotych oraz utworzyły ponad 53 tys. nowych miejsc pracy. Największą do tej pory inwestycją w KSSE była budowa fabryki samochodów OPEL koncernu General Motors. Ponadto już ponad 60% inwestycji ulokowanych w Strefie należy do branży motoryzacyjnej. Na dalszych miejscach ulokowały się: branża wyrobów ze szkła (6,6%), budowlana (4,9%), metalowa (4,1%) i maszynowa (3,5%). KSSE to nie tylko miejsce dla inwestycji przemysłowych, ale także dla firm z branży BPO/IT i R&D. Na terenach przynależnych do Strefy powstało kilka biurowców klasy A, a kolejne są w fazie realizacji 4. Wyniki przeprowadzonych analiz podczas I etapu projektu ujawniają duże dysproporcje między miastami. Z jednej strony, stanowi to jedno z głównych zagrożeń w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego Metropolii Silesia w perspektywie do 2025 r. Z drugiej strony, czynniki różnicujące poszczególne miasta Metropolii Silesia i gminy otoczenia mogą stać się jednym z kluczowych elementów budujących przewagę konkurencyjną tego obszaru, gdyż większość polskich metropolii stanowią aglomeracje monocentryczne. Należy zatem w każdym z 14 miast wchodzących w skład Metropolii Silesia zidentyfikować czynniki wyróżniające je na tle pozostałych, co pozwoli na zarysowanie kierunków rozwoju tych miast oraz poszukiwanie elementów wspólnych, które mogą stać się spoiwem Metropolii Silesia i motorem jej rozwoju gospodarczego. 1. Identyfikacja wyzwań rozwojowych Metropolii Silesia wnioski z warsztatów Przystępując do prac mających na celu opracowanie PRG M S 2025 warto zadać pytanie: z jakimi wyzwaniami Metropolia Silesia musi się uporać w najbliższym czasie, aby jej rozwój do 2025 r. był w ogóle możliwy? 3 Specjalne Strefy Ekonomiczne. Edycja 2012, KPMG w Polsce, s

11 Częściowej odpowiedzi dostarczają: wnioski z warsztatów i opinie uzyskane od uczestników dotyczące dwóch tematów: Jak postrzegają Metropolię Silesia obecnie oraz jak ją sobie wyobrażają w 2025 r.? Jakie dostrzegają ważne i pilne do rozwiązania problemy, które mogą negatywnie wyniki wpływać na przyszły rozwój Metropolii Silesia? Silesia ; I etapu prac w zakresie diagnozy stanu istniejącego gospodarki Metropolii wyniki II etapu w zakresie poszukiwania branż rozwojowych dla Metropolii Silesia na tle globalnych trendów; Pozwoli to na uzyskanie niezbędnych informacji dla poszukiwania głównych kierunków rozwoju gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 r Czym jest Metropolia Silesia, a czym będzie? Wnioski z dyskusji prowadzonych przez uczestników warsztatów uprawniają do wyciągnięcia następującej tezy obecnie nie można mówić o istnieniu metropolii składającej się z 14 miast członkowskich GZM. Metropolia Silesia to nazwa własna, którą posługuje się GZM, ale tak naprawdę na analizowanym obszarze nie mamy do czynienia z metropolią: jest to raczej obszar metropolitalny z Katowicami jako miastem centralnym. Proces metropolizacji tego obszaru znajduje się na wstępnym etapie: Katowice pełnią rolę miasta centralnego o liczbie mieszkańców poniżej 300 tys. (wg kryteriów sformułowanych przez T. Markowskiego i T. Marszała nie mogą zatem nazywać się metropolią 5 ). Pomimo spadku liczby mieszkańców, z punktu widzenia rozwoju funkcji metropolitalnych mają szansę jednak stać się podmiotem wiodącym na obszarze Metropolii Silesia i w przyszłości aspirować do roli głównego decydenta. 5 Definicja metropolii wg T. Markowskiego i T. Marszała: Metropolia to miasto, które spełnia następujące kryteria: 1) jest względnie duże (min. 0,5-1,0 mln mieszkańców); 2) posiada znaczny potencjał ekonomiczny oraz silnie rozwinięty sektor usług wyższego rzędu; 3) charakteryzuje się dużym potencjałem innowacyjnym (jednostki naukowe i badawczo-rozwojowe); 4) pełni funkcje o charakterze metropolitalnym, tj. funkcje centralne wysokiego rzędu hierarchicznego o zasięgu co najmniej krajowym; 5) odgrywa rolę węzła w systemie (sieci) powiązań komunikacyjnych, organizacyjnych i informacyjnych oraz charakteryzuje się dużą dostępnością w różnych skalach przestrzennych, także w skali międzynarodowej; 6) stymuluje rozwój sieciowego modelu gospodarki i zarządzania. Źródło: T. Markowski, T. Marszał, Metropolie, obszary metropolitalne, metropolizacja. Problemy i pojęcia podstawowe, Polska Akademia Nauk, KPZK Warszawa 2006, s

12 GZM to związek komunalny, który nie ma uprawnień i podstaw prawnych do wdrażania rozwiązań obejmujących swoim zasięgiem cały obszar metropolitalny. Z tego też powodu opracowanie i wdrożenie programu rozwoju gospodarczego dla tego obszaru jest zadaniem trudnym, ponieważ nie dotyczy tylko jednego miasta, ale aż 14 miast-członków GZM. Program ten musi zatem uwzględniać ich zróżnicowaną specyfikę i problemy, a także cele i możliwości rozwojowe, a następnie wyznaczyć takie kierunki działań, które pomogą w rozwoju gospodarczym całego obszaru metropolitalnego, a nie tylko pojedynczych miast. Istotnym problemem przy sporządzaniu tego typu dokumentu jest brak jasno określonej wizji tego, czym Metropolia Silesia powinna stać się w przyszłości. Do takiego wniosku prowadzą odpowiedzi uczestników warsztatów, udzielone na pytanie: Jak Pan/i wyobraża sobie Metropolię Silesia w 2025 r.? Jak się do tego czasu rozwinie Metropolia? Wynika z nich, że możemy mieć do czynienia z kilkoma scenariuszami: Metropolia Silesia jako podmiot służący do realizacji wspólnych projektów. Powstaną nieliczne wspólne projekty, realizowane na obszarze miast wchodzących w skład Metropolii. Nie powstanie jednak jeden wspólny organizm podążający w jednym kierunku rozwoju. Metropolia Silesia jako jedno miasto. Będzie to miasto odważnie konkurujące z innymi metropoliami, zarazem miejsce rozwoju inwestycji i nauki. Metropolia Silesia jako koncepcja utworzenia jednego spójnego obszaru metropolitalnego nie powiedzie się. Do 2025 r. pomysł utworzenia metropolii na tym obszarze umrze śmiercią naturalną. Metropolia Silesia będzie rozwijać się w taki sposób, że każde z miast będzie dążyło do realizacji własnych partykularnych interesów powodem takiego stanu rzeczy będą przede wszystkim czynniki polityczne. Traktowanie całego obszaru metropolii jako jednego bytu nie powiedzie się. Metropolia Silesia ukonstytuowana w oparciu o ustawę metropolitalną. Metropolia Silesia traci powoli swoją dynamikę rozwoju, a w najbliższych latach rozwój ten będzie wyhamowywał, w porównaniu z największymi polskimi miastami. Zmienić to mogą zewnętrzne okoliczności, np. ustawa metropolitalna. Nie jest to lek na wszystkie problemy występujące na tym obszarze, ale ustawa taka zdecydowanie ułatwi zarządzanie metropolią, wymusi racjonalne zachowania, nada impet działaniom. Metropolia Silesia podmiotem składającym się z kilku wybranych miast. Metropolia składająca się z kilku miast np. rozwijających się wokół Katowic (muszą 12

13 istnieć realne potrzeby i motywacja do wspólnego działania, np. wokół jakiegoś zadania ponadlokalnego). W przyszłości Metropolia Silesia może się rozrastać, ale poprzez działania stanowiące przykład wymiernych efektów (zachęcanie do dalszego przyłączania się poprzez działania). Można zatem stwierdzić, że pojawiają się skrajnie różne scenariusze dotyczące przyszłości Metropolii Silesia od narzuconego z zewnątrz rozwiązania w postaci powiatu metropolitalnego, przez powstanie jednego miasta, które wchłonie pozostałe, po rozpad obecnego związku komunalnego i podążanie każdego z miast we własnym kierunku Problemy pilne i ważne do rozwiązania Uczestnicy warsztatów wskazali także problemy ważne i pilne do rozwiązania już teraz, które mogą negatywnie wpływać na przyszły rozwój Metropolii Silesia. Zidentyfikowane problemy i zaproponowane rozwiązania przedstawiono w tabeli poniżej. Tabela 1. Problemy ważne i pilne do rozwiązania, które mogą negatywnie wpływać na przyszły rozwój Metropolii Silesia oraz zaproponowane rozwiązania. Problem Rozwiązanie Brak systemowego działania i komunikacji oraz generowania pomysłów rozwojowych Brak jednostek oświatowych kształcących obcokrajowców (na poziomie szkolnictwa podstawowego po wyższe) Zdegradowane tereny poprzemysłowe Deficyt zapotrzebowania na rozwiązania technologiczne oraz niski poziom metropolitalności Nieumiejętność przyciągania inwestorów Niedostosowanie przyszłej kadry dla potrzeb biznesu Powołanie rady doradczej dla GZM (think-tank złożony z przedstawicieli świata nauki i biznesu). Utworzenie szkoły międzynarodowej np. z wykładowym j. angielskim. W tym celu konieczne jest porozumienie miast członkowskich GZM i wspólne finansowanie. Utworzenie funduszu rewitalizacyjnego przez JST, województwo i budżet państwa. Realizacja projektów rewitalizacyjnych przy wsparciu UE. Parki Nauki i Technologii (cel edukacyjny, współpraca biznesu i nauki, praca na rzecz Metropolii Silesia, usieciowienie). Promocja obszaru Metropolii Silesia. Tworzenie warunków sprzyjających lokowaniu na obszarze Metropolii Silesia inwestycji poprzez np. odpowiednie uchwały władz lokalnych. Właściwa i kompleksowa obsługa inwestorów idea One Stop (miejsca, w którym inwestor załatwia wszystkie swoje sprawy). Nauka, biznes i JST powinny dokonać analizy oczekiwań rynku pracy pod kątem poszukiwanych zawodów. Należy podnieść znaczenie współpracy PUP, placówek oświatowych i firm. Firmy powinny brać udział w tworzeniu programów nauczania. Należy organizować spotkania z udziałem przedstawicieli PUP, placówek 13

14 oświatowych i firm mające na celu zdiagnozowanie obecnych i przewidzenie przyszłych potrzeb rynku pracy. Efektem tych spotkań powinno być opracowanie takich programów nauczania, które najlepiej odpowiedzą na potrzeby rynku pracy. Należy lokować ośrodki szkoleniowe przy szkołach celem kształcenia przyszłej kadry pod kątem potrzeb rynku pracy. Należy doposażyć szkoły w sprzęt konieczny do kształcenia pod kątem konkretnych specjalizacji poszukiwanych na rynku pracy. Obumieranie GZM Negatywny wizerunek obszaru Metropolii Silesia Odpływ ludności Dysproporcje rozwojowe miast Źródło: opracowanie własne. Należy wyłonić lidera akceptowanego przez wszystkie strony, który będzie krzewił ideę metropolizacji tego obszaru. Należy opracować (zaktualizować) strategię rozwoju Metropolii Silesia. Należy wdrożyć kampanie promujące pozytywny wizerunek Metropolii Silesia (na wzór kampanii Wrocławia). Należy rozwijać kulturę metropolitalną (poprzez wydarzenia rangi krajowej lub międzynarodowej) i wdrażać działania promocyjne na rzecz poprawy postrzegania tego obszaru. Należy wdrażać rozwiązania przyczyniające się do wysokiego poziomu życia i podniesienia jego atrakcyjności. Lepsze skomunikowanie w ramach Metropolii Silesia. Tworzenie bogatej oferty kulturalno-sportowej, budowa miejskiego zieleńca, poprawa oferty mieszkaniowej (zniżki dla osób, które dokonają remontów mieszkań). Stworzenie jeszcze więcej możliwości do zakładania działalności gospodarczej lub podjęcia pracy najemnej. Powołanie wydziału organizującego konkursy dla przyszłych przedsiębiorstw. Uzbrojenie działek pod inwestycje. Współpraca z instytucjami otoczenia biznesu i JST. Wymiana dobrych praktyk w dziedzinach rozwoju gospodarczego, przyciągania inwestorów i kreowania warunków sprzyjających zamieszkaniu. Poprawa komunikacji w Metropolii Silesia. Analiza informacji zawartych w powyższej tabeli pozwala wyszczególnić palące problemy, które już obecnie utrudniają rozwój Metropolii Silesia, a do rozwiązania których należy przystąpić jak najszybciej. Problemy te związane są z: brakiem wspólnych działań mających na celu upowszechnienie i urzeczywistnienie wizji projektu pn. Metropolia Silesia. Brak wspólnych działań w tym zakresie powoduje, że mało kto zna wizję Metropolii Silesia, czego efektem są problemy z systemowym działaniem, ze współpracą i komunikacją pomiędzy miastami-członkami GZM. To powoduje z kolei brak pomysłów rozwojowych, które obejmowałyby swoim zasięgiem cały obszar Metropolii Silesia. W konsekwencji GZM jako związek komunalny może ulec rozpadowi; 14

15 wizerunkiem obszaru Metropolii Silesia. W świadomości Polaków województwo śląskie, którego istotną część stanowi obszar Metropolii Silesia, nadal jest postrzegane jako kraina węgla i stali tzn. obszar bazujący na przemyśle tradycyjnym, z dominacją górnictwa i hutnictwa, technologicznie zapóźniony, ze zdegradowaną infrastrukturą i zniszczonym środowiskiem; przygotowaniem potencjału kadrowego pod potrzeby biznesu. Edukacja zarówno na poziomie szkół zawodowych (które należałoby intensywnie reaktywować na obszarze Metropolii Silesia ), średnich, jak i wyższych, nie jest w pełni dostosowana do potrzeb rynkowych. Brak powiązania systemu kształcenia z oczekiwaniami rynku pracy prowadzi do sytuacji, w której brakuje specjalistów poszukiwanych przez przedsiębiorstwa; zdegradowanymi terenami poprzemysłowymi. Na obszarze Metropolii Silesia zlokalizowanych jest wiele zdegradowanych, niezagospodarowanych nieruchomości po zlikwidowanych kopalniach, zakładach hutniczych i innych przedsiębiorstwach. Są to zasoby, które mogą stać się potencjalnym czynnikiem przyciągającym inwestorów. Aby tak się stało, musi zostać spełniony kluczowy warunek tereny postindustrialne należy zrewitalizować i uporządkować ich stan prawny; przyciąganiem inwestorów. Na obszarze Metropolii Silesia funkcjonuje Specjalna Strefa Ekonomiczna, która osiąga spore sukcesy w przyciąganiu inwestorów, głównie zagranicznych. Problemem pozostaje natomiast umiejętne przyciąganie inwestorów, krajowych oraz zagranicznych na tereny leżące poza Strefą. Pomóc w tym może spójna wizja rozwoju Metropolii Silesia, odpowiednia promocja zrewitalizowanych obszarów poprzemysłowych, a także kreowanie warunków sprzyjających lokowaniu na obszarze Metropolii Silesia inwestycji, poprzez np. odpowiednie uchwały władz lokalnych czy też działania usprawniające kompleksową obsługę inwestorów (idea One Stop ). 2. Wnioski z I etapu projektu 2.1. Liczebność populacji Wszystkie wskaźniki opisujące procesy ludnościowe świadczą o występowaniu negatywnej tendencji demograficznej dla Metropolii Silesia. W latach liczba ludności ogółem GZM i otoczenia zmniejszyła się o osoby. Oznacza to, że dynamika zmiany liczby ludności wyniosła w tym okresie -5,22%. Średniorocznie GZM i otoczenie traciło osób. 15

16 Dla porównania, liczba ludności Polski w latach (wg narodowych spisów ludności 6 ) zwiększyła się o 271 tys. osób (czyli o 0,71%). Postępujący proces wyludniania się obszaru Metropolii Silesia jest powodowany przez dwa czynniki: ujemny przyrost naturalny i ujemne saldo migracji ludności. Przyrost naturalny przez całą dekadę przyjmował ujemne wartości, w wyniku czego liczba ludności na terenie GZM i otoczenia stale malała. Relatywnie największy wpływ na zmniejszającą się liczbę ludności na terenie Metropolii Silesia miało jednak duże ujemne saldo migracji co oznacza, że więcej ludzi wyjeżdża z obszaru Metropolii Silesia niż na ten obszar przyjeżdża. Migracje ludności tendencje: napływ do GZM najczęściej z województw: śląskiego, dolnośląskiego, opolskiego, świętokrzyskiego, małopolskiego, odpływ z GZM najczęściej do województw: śląskiego, małopolskiego, mazowieckiego, dolnośląskiego. Żadne z 14 miast GZM przeciętnie w latach nie osiągnęło dodatniego salda napływu ludności. Wszystkie te obszary miejskie zostały zaklasyfikowane jako emigracyjne. Na uwagę zasługuje fakt, że dodatnie saldo migracji osiągnięto w gminach otaczających Metropolię Silesia, takich jak: Wojkowice, Będzin, Mikołów, Lędziny, Sławków i Imielin Struktura demograficzna ludności Obszar metropolitarny Silesia charakteryzują tendencje obserwowane w całym kraju: maleje udział ludności w wieku produkcyjnym i przedprodukcyjnym, za to silnie wzrasta udział ludności w wieku poprodukcyjnym. Świadczy to o starzeniu się społeczeństwa

17 Rysunek 2. Struktura demograficzna w GZM i otoczeniu w 2002 i 2012 r.. Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 11. Należy podkreślić, że obecnie Metropolia Silesia znajduje się w IV fazie rozwoju demograficznego wg skali E. Rosseta (starość demograficzna, stan mocno zaawansowany odsetek ludzi w wieku powyżej 60/65 roku życia wśród ogółu ludności przekroczył 18% i w 2012 r. wyniósł 19,37%). 2.3 Wykształcenie mieszkańców W Metropolii Silesia w latach zaobserwowano wzrost odsetka osób z wykształceniem wyższym oraz średnim. Jednak udział osób z takim wykształceniem utrzymuje się na niższym poziomie, niż przeciętnie w Polsce, w tym w innych dużych metropoliach (tabela 2). Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać w dziedzictwie okresu industrialnego i specyfice rozwoju miast GZM przed 1989 rokiem, w porównaniu z innymi dużymi aglomeracjami w Polsce. Tabela 2. Odsetek osób według poziomu wykształcenia w populacji 20+ w GZM na tle wybranych metropolii w Polsce w 2011 r.. Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, s

18 2.4 Konkurencyjność gospodarki i potencjał dochodowy ludności w Metropolii Silesia Dochody ludności W latach dochód realny mieszkańców GZM wzrósł o 31% z zł do zł, co średniorocznie daje wzrost o niecałe 4%. W 2011 r. 61,6% ludności GZM osiągało dochody z pracy najemnej (w ,8%). Z pracy na własny rachunek utrzymywało się 15,6% (w ,3%), natomiast z rent i emerytur 18,2% (w ,4%). Wzrostowi dochodów towarzyszył jednoczesny spadek ubóstwa mieszkańców. Zmalała kwota zaległości w opłatach za mieszkanie. Należy jednak podkreślić, że Metropolia Silesia zdecydowanie odstaje na tle reszty kraju, w tym również województwa śląskiego, pod względem zaległości w tych opłatach, przeliczanych na 1000 mieszkańców. W 2011 r. dla GZM + otoczenie kwota ta wynosiła 34,8 tys. (woj. śląskie 21 tys., Polska 12,6 tys.). Zmalała także liczba osób korzystająca ze środowiskowej pomocy społecznej: od 2008 do 2012 r. średnia liczba beneficjentów pomocy społecznej w GZM i otoczeniu zmniejszyła się o 22%, podczas gdy w Polsce odnotowano spadek zaledwie o ok. 16%. Rynek pracy Wskaźnik zatrudnienia w województwie śląskim (odsetek ludności w wieku od 15 do 64 roku życia pracującej zawodowo) należy ocenić jako niski: w 2012 r. wynosił on 48,4%; w Polsce 50,2%. Z kolei analizując kwestię zatrudnienia w dużych miastach w Polsce należy zauważyć, że jedynie Szczecin miał w 2012 r. niższą liczbę zatrudnionych na 1000 mieszkańców niż GZM (rysunek 3). 18

19 Rysunek 3. Liczba pracujących na 1000 mieszkańców w GZM na tle wybranych metropolii w Polsce w 2012 r. Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 71. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na strukturę zatrudnienia w przekroju według miast wchodzących w skład Metropolii Silesia. W 2012 r. 28% zatrudnionych w firmach o liczbie pracowników powyżej 9 osób na terenie GZM pracowało w Katowicach. Kolejne 13% ogółu zatrudnionych w GZM pracowało w Gliwicach, zaś po 8% w Sosnowcu i Tychach. Tym samym ponad 57% zatrudnienia przypadało na te cztery miasta Metropolii Silesia. Najmniejszy udział pracujących w GZM stanowili w 2012 r. zatrudnieni w Świętochłowicach (1%) oraz Piekarach Śląskich i Siemianowicach Śląskich (po 2%). Dalsze analizy wykazały także wysokie zróżnicowanie rynku pracy w poszczególnych miastach GZM. Stopa bezrobocia w województwie śląskim (11,1%) w 2012 r. była niższa niż przeciętna dla Polski (13,4%). Jednak w miastach GZM przybiera ona wartości bardzo różne: od 5,3% w Katowicach do 20% w Bytomiu. Wysoki poziom stopy bezrobocia w 2012 r. występował również w Świętochłowicach (18,2%), Piekarach Śląskich (16,1%) oraz Sosnowcu (15,3%). Należy podkreślić, że tylko w 5 spośród 14 miast GZM stopa bezrobocia rejestrowanego była niższa niż ta dla województwa śląskiego (były to: Katowice, Tychy, Gliwice, Ruda Śląska i Mysłowice). Analizując strukturę bezrobotnych zarejestrowanych w GZM według wieku, należy zwrócić uwagę na rosnący udział osób w wieku powyżej 55 lat, a także malejący udział bezrobotnych w wieku poniżej 24 lat (rysunek 4). 19

20 Rysunek 4. Struktura bezrobotnych w GZM według wieku w latach Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 78. Ponadto należy stwierdzić, że w strukturze bezrobotnych pod względem wykształcenia wzrasta udział osób z wykształceniem wyższym oraz średnim ogólnokształcącym. Choć obie grupy są najmniej liczne w strukturze bezrobotnych (w 2012 r. bezrobotni z wykształceniem średnim ogólnokształcącym stanowili 9% bezrobotnych, a z wykształceniem wyższym 11%), to są to jednocześnie te grupy, których udział w strukturze bezrobotnych znacznie wzrasta zwłaszcza chodzi tu o osoby z wykształceniem wyższym (rysunek 5). Rysunek 5. Struktura bezrobotnych w GZM według wykształcenia w latach Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s

21 Wynagrodzenia W latach nominalny poziom przeciętnych wynagrodzeń brutto w Metropolii Silesia uległ zwiększeniu z 2217 zł w 2003 r. do 3652 zł w 2012 r. (wzrost o 65%). W tym samym czasie przeciętne wynagrodzenia brutto w Polsce wzrosły o niecałe 60% 7. Wynagrodzenia brutto w ujęciu realnym w latach również rosły, jednak w mniej dynamicznym tempie z poziomu 2187 zł w 2003 r. do 2832 zł w 2012 r. wzrost o 29%. W 2012 r. w czterech miastach Metropolii Silesia poziom płac był wyższy od krajowych. Były to: Katowice (wzrost o 33%), Dąbrowa Górnicza (o 14%), Jaworzno (o 13%), Gliwice (o 10,5%). W pozostałych miastach przeciętne wynagrodzenia brutto były poniżej średniej krajowej, przy czym najniższy poziom płac w 2012 r. odnotowano w Świętochłowicach (spadek o 22%), Piekarach Śląskich (o 15%), Rudzie Śląskiej (o 12%), Bytomiu i Siemianowicach Śląskich (o 11%). Podmioty gospodarcze Na obszarze Metropolii Silesia liczba podmiotów gospodarczych w latach zwiększyła się (z 217 tys. do 235 tys.), choć poziom przedsiębiorczości wciąż należy ocenić jako niski. Liczba przedsiębiorstw w przeliczeniu na 10 tys. osób jest znacznie mniejsza niż w innych wybranych metropoliach Polski. Rysunek 6. Liczba podmiotów gospodarczych na 10 tys. ludności w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce w latach Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s

22 Stopa przedsiębiorczości mierzona liczbą podmiotów gospodarczych przypadających na 10 tys. osób w wieku produkcyjnym również nie napawa optymizmem GZM zajął w 2012 r. ostatnie miejsce na liście innych wybranych metropolii w Polsce (rysunek 7). Rysunek 7. Stopa przedsiębiorczości w GZM na tle wybranych metropolii w Polsce w 2012 r. Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 44. Analiza struktury podmiotów gospodarczych w Metropolii Silesia wg sekcji PKD ujawnia, że w 2012 r. najwięcej podmiotów (32,4%) prowadziło działalność związaną z handlem hurtowym i detalicznym oraz naprawą pojazdów samochodowych (sekcja G). Drugie miejsce (11,2%) przypadło podmiotom zarejestrowanym w budownictwie (sekcja F), a trzecie (10,3%) prowadzącym działalność profesjonalną, naukową i techniczną (sekcja M). Z kolei 8,6% podmiotów gospodarczych zgłosiło działalność w branży transportowo-magazynowej (sekcja H), a 7,5% w przetwórstwie przemysłowym (sekcja C). Niepokojącym faktem jest to, że w analizowanym okresie zmalały przeciętne dochody podmiotów gospodarczych oraz ich wskaźniki finansowe (ROA, ROE, ROS). Załamanie wyników finansowych nastąpiło w momencie wybuchu światowego kryzysu ekonomicznego (2008 rok) i do 2012 r. sytuacja praktycznie nie uległa zmianie (rysunek 8). 22

23 Rysunek 8. Wskaźniki rentowności średnich i dużych podmiotów gospodarczych w GZM i otoczeniu w latach Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 47. Z kolei nakłady inwestycyjne średnich i dużych firm w Metropolii Silesia w latach wzrosły o 59%, pomimo spadków w latach 2007, 2009 i Jak wynika z analiz przeprowadzonych przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych z Łodzi, w każdym roku poziom inwestycji przekraczał 10 mln zł, a od 2010 r. był większy niż 20 mln zł. Kondycja ekonomiczna Jednostek Samorządu Terytorialnego Kondycja ekonomiczna Jednostek Samorządu Terytorialnego (JST) Metropolii Silesia uległa poprawie na przestrzeni lat , na co wskazuje fakt, że przy wzroście zarówno dochodów, jak i wydatków udało się zwiększyć nadwyżkę operacyjną budżetów lokalnych. Poprawiającej się kondycji ekonomicznej JST zaszkodził wybuch światowego kryzysu ekonomicznego w 2008 r., bowiem w 2009 r. odnotowano deficyt budżetowy JST w GZM i otoczeniu (-900 mln zł). Należy jednak podkreślić, że deficyt ten stopniowo malał w kolejnych latach i w 2012 r. osiągnął poziom minus 215 mln zł. Co istotne, sytuacja Metropolii Silesia, w porównaniu do 2002 r., na tle innych polskich metropolii wypada źle, jeśli chodzi o dochody własne przypadające na jednego mieszkańca Metropolia Silesia zajęła ostatnie miejsce w tym rankingu w 2012 r. 23

24 Rysunek 9. Dochody własne JST na 1 mieszkańca w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce (w zł.) w latach 2002 i Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 55. Z kolei z punktu widzenia nadwyżki operacyjnej na jednego mieszkańca, czyli udziału wydatków inwestycyjnych w strukturze dochodów, pozycja GZM na tle innych polskich metropolii wypada przeciętnie w połowie stawki Konkurencyjność Metropolii Silesia Ogólnie konkurencyjność Metropolii Silesia należy ocenić jako przeciętną na tle innych dużych miast Polski. Na ten ogólny wniosek składają się następujące fakty: Analiza rankingu Lista za lata pozwala stwierdzić, iż wzrosła liczba firm z GZM (o 4,5%), które się do niego zakwalifikowały: odpowiednio 132 firmy w 2007 r. i 138 firm w 2012 r. Najwięcej podmiotów objętych rankingiem było zlokalizowanych w Katowicach, Gliwicach i Tychach, przy czym należy podkreślić, że w tych dwóch ostatnich miastach obserwuje się wzrost liczby podmiotów z Listy 2000, natomiast w Katowicach widoczny jest ich istotny odpływ: z 56 w 2007 r. do 47 w 2012 r. (spadek o 16%), co może świadczyć o zmniejszającej się konkurencyjności i atrakcyjności ekonomicznej tego miasta. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że cały obszar GZM wypada całkiem dobrze na tle innych dużych miast. Większy przyrost firm z Listy 2000 odnotował jedynie Wrocław o 12,5%. Kraków zanotował wzrost o 3,7%, a Warszawa o 1,5%, przy czym należy pamiętać, że w stolicy ulokowanych jest najwięcej firm z Listy w 2012 r. Z kolei Poznań zanotował spadek o 17,8%, a Łódź o 21%. 8 Lista 2000 zestawienie 2000 największych polskich i zagranicznych firm, posiadających filię lub siedzibę w Polsce, publikowane przez dziennik Rzeczpospolita. Wyniki poglądowe za lata : 24

25 Wskaźnik liczby zarejestrowanych podmiotów na obszarze GZM, zatrudniających powyżej 250 pracowników w przeliczeniu na 10 tys. osób w latach , utrzymywał się na poziomie 2,5. Podobną wartość wskaźnika odnotowano dla Łodzi, Szczecina i Trójmiasta. Natomiast w Warszawie wskaźnik ten wynosi 7,5, w Poznaniu 5, a we Wrocławiu i w Krakowie 4. Innowacyjność nie należy do cech, które wyróżniają Metropolię Silesia, gdyż udział podmiotów wykorzystujących wysokie technologie jest najniższy w porównaniu z innymi metropoliami w kraju. W latach systematycznie wzrastał jednak z 3% do 3,5%. Dla porównania, w Warszawie udział podmiotów wykorzystujących wysokie technologie wyniósł w 2012 r. ponad 6,5%, we Wrocławiu ponad 5%, w Krakowie i Poznaniu ok. 5%, a w Trójmieście 4,5%. Ceny mieszkań, zarówno na rynku pierwotnym, jak i wtórnym, są w GZM niskie w porównaniu do innych dużych miast w Polsce, stanowiąc odzwierciedlenie przeciętnej kondycji gospodarczej tego terenu. Blisko 39% pracujących znalazło zatrudnienie w sektorze usług rynkowych. Jest to ważna informacja dla potencjalnych inwestorów, gdyż oznacza rosnącą konkurencyjność regionu, ze względu na rozwijający się rynek usług. Szansą dla Metropolii Silesia może być intensywnie rozwijająca się w ostatnich latach na terenie Polski branża usług biznesowych, takich jak Outsourcing Procesów Biznesowych (ang. Business Process Outsourcing BPO), Centrum Usług Wspólnych (CUW) oraz Badania i Rozwój (B+R). Polska ma ogromne szanse, by stać się w tych dziedzinach wiodącym graczem na arenie ogólnoświatowej, ponieważ plasuje się na pierwszym miejscu w Europie i trzecim na świecie, jeśli chodzi o dostarczanie nowoczesnych usług biznesowych. Metropolia Silesia już teraz odgrywa istotną rolę w rozwoju tej branży w Polsce, znajdując się w ścisłej czołówce kluczowych centrów biznesowych ulokowanych w naszym kraju. Na terenie Metropolii Silesia w 2012 r. zatrudnienie w branży usług biznesowych znalazło łącznie osób (ok. 8% ogółu zatrudnionych w tej branży w Polsce). Największa liczba centrów biznesowych znajduje się w Katowicach, generując jednocześnie największą liczbę zatrudnionych 7900 osób (ponad 5% ogółu pracujących w Katowicach). Kolejnymi ośrodkami skupiającymi dużą liczbę pracujących w nowoczesnych usługach biznesowych są Gliwice 1700 osób (2,27% ogółu zatrudnionych w tym mieście) i Ruda Śląska 1000 osób (2,87%). W Dąbrowie Górniczej w branży tej pracuje 600 osób, a w Sosnowcu oraz Chorzowie po 400 osób, co stanowi blisko 1,5% całkowitego zatrudnienia w tych miastach. 25

26 Dla porównania z raportu BPOland Investors Guide. Poland 2013 wynika, że w maju 2013 r. pod względem liczby zatrudnionych w centrach BPO pierwsze miejsce w Polsce zajmuje Kraków, gdzie pracuje osób, kolejne są: Warszawa i Wrocław 18,400. W tych trzech miastach również dynamika wzrostu zatrudnienia w centrach BPO, porównując stan zatrudnienia w maju 2013 roku od stycznia 2012 roku, jest najwyższa w kraju i wynosi odpowiednio: dla Wrocławia 46%, dla Warszawy 33,1% i dla Krakowa 30,9%. Metropolia Silesia zajmuje w tym rankingu przedostatnie miejsce, z liczbą zatrudnionych w centrach BPO 8100 osób, oraz ostatnie miejsce, biorąc pod uwagę dynamikę przyrostu zatrudnienia, która dla omawianego okresu wyniosła 17,4% Wnioski z analizy globalnych trendów gospodarczych w kontekście Metropolii Silesia 10 W II etapie prac zidentyfikowano 11 branż prorozwojowych dla Metropolii Silesia, a następnie wskazano silne strony Metropolii Silesia oraz obszary wymagające poprawy z punktu widzenia branż uznanych za prorozwojowe. Do branż prorozwojowych zaliczono 11 : 1. Przemysł motoryzacyjny, 2. Przemysł chemiczny, 3. Przemysł obronny, 4. Przetwórstwo metali, 5. Sektor ochrony zdrowia, 6. Sektor B+R, 7. Ochronę środowiska, 8. Energetykę, 9. Przemysł wydobywczy i przetwórstwo surowców naturalnych, 10. Logistykę, 11. Technologie informatyczne i komunikacyjne. Wykazano także, że istnieją synergie pomiędzy poszczególnymi branżami (rysunek 10). 9 BPOland Investors Guide. Poland 2013, PAIiIZ, CBRE, HAYS, 2013, s Jeśli nie podano innych źródeł, to tę część opracowano z wykorzystaniem następujących materiałów źródłowych: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia, Deloitte, maj Hierarchia ułożona ze względu na potencjał rozwojowy od najwyższego do najniższego. 26

27 Rysunek 10. Synergie pomiędzy analizowanymi branżami. Źródło: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia, Deloitte, Maj 2014, s Okazało się, że: branża B+R jest najsilniej powiązana z pozostałymi branżami (7 silnych synergii + 3 umiarkowane). Wynika to głównie z możliwości tworzenia komórek badań i rozwoju w przedsiębiorstwach reprezentujących każdy z badanych obszarów, branża ochrony środowiska wykazuje również dużą synergię z innymi (6 silnych synergii + 2 umiarkowane), dużą synergię z innymi branżami wykazuje także przemysł motoryzacyjny (5 silnych synergii + 4 umiarkowane), podobnie przemysł chemiczny (5 silnych synergii + 3 umiarkowane). Natomiast najmniej powiązane z innymi branżami są: sektor ochrony zdrowia (3 silne synergie + 1 umiarkowana), logistyka (2 silne + 3 umiarkowane), energetyka (3 silne + 3 umiarkowane). Wskazanie branż charakteryzujących się silnymi wzajemnymi powiązaniami może ułatwić podjęcie decyzji odnośnie wyboru tych dziedzin, na których należy oprzeć przyszły rozwój Metropolii Silesia. Logicznym jest, że większe szanse rozwojowe pojawią się wówczas, gdy skierujemy swoją uwagę na branże o silnych i licznych 27

28 powiązaniach synergetycznych. Inwestowanie w jedną z nich daje możliwość pozytywnego wpływu na rozwój branż z nią powiązanych. Opracowana została analiza SWOT pod kątem każdej z wymienionych powyżej branż uznanych za prorozwojowe. Zastosowano tu najczęściej wykorzystywaną, uproszczoną formę analizy, tj. opracowano zestaw czterech grup czynników: silnych stron (S), słabych stron (W), szans (O) i zagrożeń (T). Należy stwierdzić, że bardziej użyteczna w tym celu byłaby analiza wzajemnych powiązań pomiędzy czynnikami. Wymaga ona poszukiwania odpowiedzi na następujące pytania: czy dana mocna strona umożliwia wykorzystanie danej szansy? czy dana mocna strona pozwala zniwelować dane zagrożenie? czy dana słaba strona ogranicza możliwość wykorzystania danej szansy? czy dana słaba strona wzmacnia ryzyko związane z wystąpieniem danego zagrożenia? czy dana szansa wzmacnia daną silną stronę? czy dana szansa pozwala zniwelować daną słabość? czy dane zagrożenie niweluje daną silną stronę? czy dane zagrożenie uwypukla daną słabość? Udzielenie odpowiedzi na powyższe pytania daje możliwość zidentyfikowania tzw. silnych powiązań pomiędzy poszczególnymi czynnikami. To z kolei pozwala określić kluczowe obszary problemowe, na których należy się skupić i w obrębie których należy rozpocząć proces poszukiwania i tworzenia rozwiązań. Wydaje się, że zastosowanie opisanego powyżej podejścia w analizie SWOT skutkowałoby większą wartością dodaną w postaci bardziej precyzyjnego wskazania obszarów problemowych, którym Metropolia Silesia musiałaby sprostać, aby móc wykorzystać potencjał branż uznanych za prorozwojowe. Tymczasem, opierając się na zestawach czterech grup czynników opracowanych dla każdej z 11 branż uznanych za prorozwojowe, można jedynie dokonać prostej analizy, polegającej na porównaniu ilości mocnych i słabych stron oraz ilości szans i zagrożeń zidentyfikowanych dla każdej z branż (tabela 3). W wyniku takiego porównania otrzymamy informację, które czynniki (pozytywne lub negatywne) przeważają. 28

29 W literaturze przedmiotu wyróżnia się cztery modelowe sytuacje, w zależności od przewagi czynników pozytywnych lub negatywnych w środowisku zewnętrznym (otoczeniu) i wewnętrznym danego podmiotu. Odpowiadają im cztery modelowe typy strategii 12 : Sytuacja SO strategia maxi-maxi W podmiocie przeważają mocne strony, w otoczeniu szanse. Należy zastosować strategię ekspansji, polegającej na użyciu silnych stron organizacji w celu wykorzystania szans w otoczeniu. Sytuacja WO strategia mini-maxi W podmiocie przeważają słabe strony, w otoczeniu szanse. Należy zastosować strategię polegającą na wykorzystaniu szans w otoczeniu przy jednoczesnym niwelowaniu wewnętrznych słabości. Sytuacja ST strategia maxi-mini W podmiocie przeważają silne strony, w otoczeniu zagrożenia. Należy zastosować strategię wykorzystującą potencjał wewnętrzny, w celu przezwyciężenia pojawiających się zagrożeń. Sytuacja WT strategia mini-mini W podmiocie przeważają słabe strony, w otoczeniu zagrożenia. Jest to najmniej korzystna sytuacja. Zaleca się podmiotowi wyjście z obszaru działalności, w którym dominują zagrożenia, a w którym podmiot nie jest w stanie reagować wykorzystując swoje silne strony, ponieważ ich nie posiada. 12 G. Gierszewska, M. Romanowska, Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009, s

30 Tabela 3. Analiza liczby silnych stron (S) do słabych stron (W) oraz szans (O) do zagrożeń (T) w branżach prorozwojowych Branża Liczba silnych stron (S) słabych stron (W) do S>W S< W Liczba szans (O) do zagrożeń (T) S=W O>T O < T O=T Rekomendowana strategia działania Motoryzacyjna + + maxi- maxi Chemiczna + + mini-maxi, mini-mini Obronna + + maxi-maxi, maxi-mini Przetwórstwo metali + + maxi-maxi, mini-maxi Ochrona zdrowia + + mini-mini B+R + + maxi-mini, mini-mini Ochrona środowiska + + mini-maxi Energetyka + + maxi-maxi, maxi-mini Wydobycie i przetwórstwo maxi-mini, mini-mini + + surowców naturalnych Logistyka + + maxi-maxi Technologie informatyczne i mini-maxi + + komunikacyjne + - wystąpienie danej sytuacji Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia, Deloitte, maj 2014, s Z powyższej analizy wynika, że spośród rekomendowanych branż prorozwojowych w pierwszej kolejności należy rozważyć wybór następujących: 1. Przemysł motoryzacyjny, 2. Logistyka, 3. Przemysł obronny, 4. Energetyka, 5. Przetwórstwo metali. Jeśli ponadto weźmiemy pod uwagę synergię pomiędzy branżami, to należy wskazać na przemysł motoryzacyjny jako na tę branżę, na której powinien w szczególności oprzeć się przyszły rozwój Metropolii Silesia. Pozostaje pytanie: jakie jeszcze branże należy brać pod uwagę? Sektor motoryzacyjny, chemiczny i przetwórstwa metali, które otrzymały najwyższe lokaty w rankingu Deloitte, plasują się także w czołówce branż pod względem opłacalności inwestycji mierzonej wpływem nakładów na B + R na wartość i przychody spółek. Branża 30

31 obronna nie występowała w badaniu, a przetwórstwo metali zajęło nieco gorsze lokaty, jednak są to sektory w wysokim stopniu komplementarne z dwoma pierwszymi. Z kolei analiza rentowności branż wskazuje, że najwyższą rentownością charakteryzują się sektor B+R, przemysł chemiczny, przemysł wydobywczy, przetwórstwo surowców naturalnych i logistyka. Wybór nie jest zatem prosty, a pamiętać trzeba, że po wyborze konkretnych branż należy podjąć szereg działań, mających na celu przyciągnięcie do nich inwestorów, oraz skierować znaczne środki finansowe, aby pobudzić rozwój tych branż. Zatem kwestia wyboru branż prorozwojowych stanowi ważny element w opracowaniu działań wdrażanych w ramach PRG M S Firma Deloitte stwierdza, że osiągnięcie przez Metropolię Silesia przewagi konkurencyjnej w wybranych branżach wymaga podjęcia działań w sześciu obszarach 13. Należą tu: wizja i strategia rozwoju branż prorozwojowych, oferta inwestycyjna dla branż prorozwojowych, promocja, współpraca pomiędzy instytucjami publicznymi, instytutami naukowo-badawczymi i biznesem, infrastruktura na potrzeby branż prorozwojowych, sfera społeczna, jakość życia, edukacja i zdrowie. 4. Pożądane kierunki rozwoju gospodarczego Metropolii Silesia w odniesieniu do celów Strategii Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia do 2025 r. 14 Jednym z głównych celów GZM jest konsolidacja posiadanego potencjału i podejmowanie wspólnych działań na rzecz tworzenia prężnego ośrodka metropolitalnego, konkurencyjnego w skali krajowej i europejskiej, kształtowanego zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. 13 Więcej na temat rekomendowanych działań w każdym z obszarów można znaleźć w: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia, Deloitte, maj 2014, s Jeśli nie podano innych źródeł, to tę część opracowano z wykorzystaniem następujących materiałów źródłowych: Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia do 2025 r., Górnośląski Związek Metropolitalny, styczeń

32 Realizacji tego celu służy m.in. przyjęta w 2010 r. Zagłębiowskiej Metropolii Silesia do 2025 r. Strategia Rozwoju Górnośląsko- W strategii zdefiniowano misję i wizję Metropolii Silesia oraz wyznaczono pięć obszarów priorytetowych, w których określono cele strategiczne, cele operacyjne, kierunki działań i działania. MISJA Metropolia Silesia. Pełnia Życia WIZJA Metropolia Silesia to policentryczny zespół miejski pozwalający osiągnąć pełnię życia, dzięki atrakcyjnym warunkom pracy i zamieszkania w czystym środowisku, w regionie o nowoczesnej gospodarce, z wysoko rozwiniętymi usługami publicznymi w zakresie nauki, kultury, zdrowia i transportu. Rysunek 11. Priorytety rozwoju Metropolii Silesia. Źródło: Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia do 2025 r., Górnośląski Związek Metropolitalny, styczeń 2010, s

33 Wymienione priorytety rozwojowe 15 są ze sobą powiązane. Nie można bowiem mówić o zmianie wizerunku Metropolii Silesia z krainy węgla i stali (priorytet A) bez wprowadzania zmian w takich gałęziach przemysłu jak przemysł górniczy, hutniczy, energetyczny czy chemiczny oraz inwestowania w rozwój nowych przemysłów, takich jak motoryzacyjny i informatyczny, oraz w centra: BPO, B+R czy logistykę. W unowocześnianiu tradycyjnych gałęzi przemysłu oraz w rozwijaniu nowych dziedzin gospodarki kluczową rolę odgrywa kapitał ludzki dostępny na danym terenie, dlatego tak ważne jest rozwijanie szkolnictwa i nauki, pobudzanie rynku pracy oraz inwestowanie w rozwój społeczeństwa informacyjnego (priorytet B). Ponadto trudno o zmianę wizerunku Metropolii Silesia, jeśli nie podejmie się intensywnych działań na rzecz ochrony środowiska i rewitalizacji obszarów zdegradowanych (priorytet D). Potencjalnych inwestorów z nowych dziedzin gospodarki (np. logistyka) może zachęcić do lokowania swoich działalności na terenie Metropolii Silesia dobrze rozwinięta i przepustowa sieć komunikacji lądowej, kolejowej i powietrznej, dlatego tak ważne jest zintensyfikowanie działań, mających na celu remontowanie istniejącej infrastruktury i jej rozbudowę o nowe elementy (priorytet C). Zmiana wizerunku Metropolii Silesia, inwestowanie w ochronę środowiska, rozwój kapitału ludzkiego, transport publiczny, zdrowie i bezpieczeństwo publiczne, pobudzanie rynku pracy itp. powinny z kolei przynieść efekt w postaci poprawy warunków życia mieszkańców (priorytet E), co z kolei może istotnie przyczynić się do ograniczenia niebezpiecznego dla Metropolii Silesia zjawiska depopulacji. Wymienione powyżej priorytety rozwojowe Metropolii Silesia należy skonfrontować z priorytetami rozwojowymi 14 miast wchodzących w jej skład. Priorytetów tych jest w sumie 71. Różnice co do ilości przyjętych priorytetów rozwojowych pomiędzy miastami są dość istotne: wyróżnić można miasta, które posiadają po 3 priorytety (Świętochłowice, Tychy), ale także takie, które mają ich 8 (Ruda Śląska) czy 7 (Chorzów). W tabeli 4. przedstawiono zestawienie priorytetów rozwojowych 14 miast Metropolii Silesia. 15 Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia do 2025 r., Górnośląski Związek Metropolitalny, styczeń 2010, s

34 34 Tabela 4. Priorytetu rozwojowe miast wchodzących w skład Metropolii Silesia. M I A S T O PRIORYTET B Y T O M C H O R Z Ó W D Ą B R O W A G Ó R N I C Z A G L I W I C E J A W O R Z N O K A T O W I C E M Y S Ł O W O C E P I E K A R Y Ś L Ą S K I E R U D A Ś L Ą S K A S I E M I A N O W I C E S L Ą S K I E S O S N O W I E C Ś W I Ę T O C H Ł O W I C E T Y C H Y Z A B R Z E S U M A Gospodarka (przedsiębiorczość, innowacyjność, konkurencyjność) X X X X X X X X X X X X 12 Ochrona środowiska X X X X X X X X 8 Komunikacja, transport i infrastruktura techniczna X X X X X X X X 8 Nauka, szkolnictwo, edukacja X X X X X X X 7 Estetyka otoczenia/atrakcyjność, przyjazność środowiska zamieszkania X X X X X X X 7 Kultura X X X X X 5 Czas wolny, rekreacja sport X X X X X 5 Centrum miasta i przestrzenie publiczne X X X X X 5 Rozwijanie funkcji metropolitarnych X X X X 4 Udogodnienia miejskie X X X 3 Bezpieczeństwo publiczne/usługi publiczne X X X 3 Ochrona zdrowia X X X 3 Podwyższenie poziomu jakości życia w mieście X X X 3 Pomoc społeczna X X X 3 Zasoby mieszkaniowe X X 2 Eliminacja obszarów marginalizacji i wykluczenia społecznego X X 2 Rozwój i wykorzystanie kapitału ludzkiego X X 2 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia do 2025 r., s Powyższe zestawienie uprawnia do stwierdzenia, że do kluczowych priorytetów rozwojowych miast wchodzących w skład Metropolii Silesia zaliczyć można:

35 1. Rozwój gospodarki poprzez promowanie i wspieranie przedsiębiorczości, innowacyjności i konkurencyjności, 2. Ochronę środowiska, 3. Rozwój komunikacji, transport i infrastruktury technicznej, 4. Rozwój nauki i szkolnictwa, 5. Podejmowanie działań mających na celu podniesienie estetyki, atrakcyjności i przyjazności środowiska zamieszkania mieszkańców. Jakie działania należy zatem podjąć, aby umożliwić jednoczesną realizację kluczowych priorytetów rozwojowych miast członkowskich Metropolii Silesia oraz przybliżyć się do osiągnięcia misji zdefiniowanej dla obszaru metropolitalnego? Rysunek 12. Kluczowe priorytety miast członkowskich Metropolii Silesia a jej misja. Źródło: opracowanie własne. Analiza pięciu priorytetów rozwojowych Metropolii Silesia oraz pięciu kluczowych priorytetów rozwojowych 14 miast wchodzących w jej skład uprawnia do stwierdzenia, że pokrywają się one ze sobą niemal całkowicie. Jedynie priorytet A Metropolii Silesia nie 35

36 znalazł swojego pełnego odzwierciedlenia w priorytetach poszczególnych miast. Należy jednak stwierdzić, że wśród priorytetów miast: Katowice, Gliwice, Zabrze i Sosnowiec można odnaleźć chęć rozwijania funkcji metropolitalnych, co oznacza, że miasta te mają aspiracje, aby aktywnie włączyć się w zarządzanie metropolią, kreowanie jej wizerunku i pozycji na arenie krajowej i międzynarodowej. Dla poszukiwania kierunków rozwoju gospodarczego Metropolii Silesia w perspektywie 2025 r. wiedza o zbieżności priorytetów rozwojowych całego obszaru metropolitalnego i priorytetów rozwojowych większości miast wchodzących w jej skład jest niezmiernie istotna. Każde z miast członkowskich Metropolii Silesia posiada swoją specyfikę i własne atuty, można jednak stwierdzić, iż mają one wspólną wizję rozwoju obszaru metropolitalnego i zgadzają się z wyznaczonymi do realizacji celami strategicznymi. Obecnie kluczowym pytaniem pozostaje: jakie kierunki rozwoju gospodarczego obrać, aby udało się osiągnąć zamierzone cele? Warto w tym miejscu odnieść się do zapisów przyjętych w Strategii. Otóż w dokumencie tym odnajdziemy następujące informacje pomocne w ustaleniu kierunków rozwoju gospodarczego Metropolii Silesia 16 : Metropolia Silesia posiada specjalności w następujących dziedzinach: o górnictwo, o hutnictwo, o przemysł samochodowy, pozostałe liczące się dziedziny to przemysł: o chemiczny, o maszynowy, o wojskowy. Z kolei wśród specjalności metropolitalnych pojawiają się usługi zdrowia świadczone w oparciu o ośrodki medyczne, naukowo-badawcze i technologiczne z zakresu medycyny Należą tu: Śląski Uniwersytet Medyczny, jednostki naukowo-badawcze o profilu medycznym, liczne placówki służby zdrowia, m.in. 62 szpitale i kliniki oraz placówki wytwarzania sprzętu medycznego i prototypów organów zastępczych. 16 Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia do 2025 r., Górnośląski Związek Metropolitalny, styczeń

37 Można zatem stwierdzić, że Strategia sugeruje skupienie się na powyższych dziedzinach, dostrzegając w nich szansę na rozwój gospodarczy Metropolii Silesia. W przyjętym dokumencie strategicznym odnajdziemy także informacje, że zaspokojenie kluczowych potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia w dużym stopniu uzależnione jest od skutecznego pozyskiwania środków zewnętrznych, co sugeruje przesunięcie odpowiedzialności za powodzenie przyjętych do realizacji celów strategicznych na siły zewnętrzne (np. instytucje unijne decydujące o przyznaniu środków finansowych). Warto także podkreślić, że dostrzeżono rolę kapitału ludzkiego i społecznego w kreowaniu silnej pozycji Metropolii Silesia na arenie krajowej i międzynarodowej. Zapewnienie odpowiedniego poziomu tego kapitału wymagać będzie podjęcia działań w zakresie rozbudowy infrastruktury i usług edukacyjnych oraz wzmacniania innowacyjności potencjału naukowo-badawczego. Wzmacnianie pozycji Metropolii Silesia na arenie krajowej i międzynarodowej wymaga przede wszystkim rozwijania funkcji metropolitalnych na tym obszarze. Warto w tym miejscu zastanowić się, jakie są realne możliwości rozwoju tych funkcji na obszarze Metropolii Silesia, o czym traktuje kolejny rozdział. 5. Funkcje metropolitalne na obszarze GZM (Metropolii Silesia ) 5.1. Pojęcie funkcji metropolitalnych i ich rodzaje W celu identyfikacji form kształtowania się nowoczesnej gospodarki postindustrialnej, zmierzającej w kierunku metropolizacji, niezbędne jest rozpoznanie funkcji metropolitalnych. Przez funkcje metropolitalne należy rozumieć dobra i usługi wyższego rzędu o charakterze ponadregionalnym, głównie krajowym i międzynarodowym (Jałowiecki 2000; Maik, 2003; Parysek, 2000, 2003; Markowski, Marszał 2006; Jałowiecki, Szczepański 2002). Szczególnie istotny jest ich charakter decyzyjny i kontrolny. Można również je rozpatrywać w kontekstach metropolizacji przestrzeni, przenoszenia wzorców architektonicznych, użytkowych i funkcjonalnych z innych metropolii. W wielu pracach podkreśla się, że występowanie funkcji metropolitalnych jest podstawowym kryterium identyfikacji metropolii. E.Korcelli-Olejniczak (2004, 2008) traktuje je jako wysoko wyspecjalizowane funkcje międzynarodowe, o znaczeniu co najmniej krajowym. 37

38 Zalicza do nich: węzły transportowe, media, wiedzę i innowacje, naukę, przemysł i usługi wysokiej technologii, kulturę, inwestycje rządowe i parlamentarne, centrale firm i usługi finansowe. G. Gawryszewski, P. Korcelli, E. Nowosielska (1998) badając metropolizację Warszawy uwzględnili takie działalności jak: wydawnicza i poligraficzna, handel hurtowy, hotele i restauracje, transport, działalność pocztowa i komunikacja, finanse, giełda, ubezpieczenia, usługi w zakresie przedsiębiorczości, usługi komputerowe, informacyjne, elektronika, nauka i R&D, usługi władzy politycznej i administracyjnej (powyżej skali lokalnej), wykształcenie wyższe, rozrywkę, sztukę, muzea, placówki dyplomatyczne, instytucje badawcze, biura, a także oddziały firm zagranicznych. Według wspomnianych autorów funkcje metropolitalne są to wyspecjalizowane funkcje sektora III i IV gospodarki. Pojęcie to jest także przedmiotem badań W. Maika (2003, s. 13), który rozpatruje je jako: a) wynik pozycji na rynku związany z silną dynamiką gospodarki, polityki i kultury, b) funkcje kontrolne w sferze ekonomicznej, politycznej, społecznej, kulturalnej i technologicznej, c) funkcje budujące międzynarodowy charakter powiązań miasta oraz jego ponadregionalną rangę. Autor podaje również cały zestaw cech określających stopień rozwoju funkcji metropolitalnych w metropoliach globalnych i regionalnych. Podobne stanowisko przyjmuje J. Parysek (2000, 2003, s. 24), wymieniając siedem istotnych elementów kształtujących funkcje metropolitalne. Są to: 1) zarządy międzynarodowych korporacji, 2) światowe instytucje finansowe i rynek kapitałowy (giełdy), 3) szybkie i częste lotnicze połączenia komunikacyjne oraz kolej szybkich prędkości, 4) placówki naukowe i technologiczne o standardach światowych, 5) instytucje kultury oraz imprezy i festiwale artystyczne, 6) specyfika miasta, 7) przewaga powiązań społeczno-gospodarczych i kulturalnych z innymi metropoliami kosztem powiązań z własnym regionem i krajem. Funkcje metropolitalne można też określić jako funkcje nadwyżkowe, na co uwagę zwracają T. Markowski i T. Marszał (2006, s. 13). W literaturze przedmiotu określa się je jako zewnętrzne lub egzogeniczne. Podkreśla się, że muszą mieć one co najmniej zasięg ponadregionalny i należeć do sektora IV gospodarki (wysoko wyspecjalizowanych usług). Także w badaniach europejskich ESPON (1.1.1, 1.4.3) podejmowano próbę analizy miejskich obszarów funkcjonalnych z uwzględnieniem pięciu funkcji spełniających kryteria metropolitalności.są to funkcje: 1) administracyjne, zarówno krajowe, jak i międzynarodowe; 38

39 2) decyzyjne; 3) transportowe; 4) wiedzy (lokalizacja uniwersytetów, ośrodków badawczych i produkcji opartej na wiedzy); 5) dotyczące turystyki (potencjał i wykorzystanie obiektów turystycznych, turystyka biznesowa, kultura). Z kolei H. Blotevogel (2004) analizując miasta niemieckie wyróżnił cztery podstawowe typy funkcji metropolitalnych: 1) decyzyjne i kontrolne, 2) innowacji i konkurencyjności, 3) funkcje gateway, 4) funkcje symboliczne. Funkcje decyzyjne i kontrolne odnoszą się do instytucji państwowych i ponadpaństwowych. One właśnie mają zasadnicze znaczenie w podejmowaniu decyzji istotnych z punktu widzenia państwa, co oznacza dobrą pozycję regionu miejskiego jako konkurenta do lokalizacji (Korcelli-Olejniczak, 2004). To ułatwia przepływy towarów, kapitału, informacji i ludzi. Podobny wymiar mają przedsiębiorstwa pełniące funkcje kontrolne. Z ekonomicznego punktu widzenia są one najczęściej rozpoznawane poprzez obecność transnarodowych korporacji i międzynarodowych firm. Na funkcje decyzyjne i kontrolne uwagę zwraca wielu badaczy, w tym także P.Śleszyński (2007, s. 108), przypominając, iż umiejscowienie dużej siedziby ma wymiar nie tylko gospodarczy, ale także społeczny i polityczny. Koncentracja podmiotów kontrolnych i decyzyjnych przyczynia się do powstawania układów powiązań gospodarczych poprzez powiązania kapitałowe. Ch. Zöpel (2011), analizując struktury miejskie policentryczne o charakterze konurbacyjnym w Zagłębiu Ruhry i na Górnym Śląsku, przypomina, że w obu przypadkach na tych obszarach nie ulokowały się żadne instytucje państwowe ani ponadpaństwowe. Natomiast w przypadku funkcji decyzyjnych przedsiębiorstw w ramach zmian strukturalnych w Zagłębiu Ruhry powstało kilka central przemysłu energetycznego oraz handlowego w sektorze usług. Zgodnie z teorią rozwoju regionalnego, jak podkreśla B. Domański (2000), bardziej prawdopodobne jest, że znaczące firmy dla regionu powstaną w oparciu o kapitał endogenny, niż ten pochodzący z zewnątrz i reprezentujący zupełnie nowy typ działalności, nieobecny do tej pory w regionie. Ma to istotne znaczenie dla obszaru GZM. H. Blotevogel (2004) podkreśla także rolę funkcji innowacyjności i konkurencyjności, które to funkcje są związane ze sferą nauki, techniki i socjokultury. Impulsami innowacji zazwyczaj są bowiem czynniki zewnętrzne. Zasadnicza jest tu rola nauki, kształtowana poprzez uczelnie wyższe, instytuty techniczne, parki technologiczne oraz instytucje zajmujące się działalnością naukowo-badawczą. J. Petryszyn (2011), badając funkcje 39

40 metropolitalne centralnej części konurbacji górnośląskiej, wskazuje na rolę uczelni wyższych oraz instytucji naukowo-badawczych w kształtowaniu centrów potencjalnej Metropolii Silesia. Do funkcji metropolitalnych można zaliczyć także funkcje gateway. Określane są one jako wrota otwierające dostęp do wiedzy i ludzi (Blotevogel, 2004). Funkcja bramy posiada wiele aspektów. Może być ona rozumiana jako dostęp do nowoczesnej infrastruktury, np. w aspekcie pozycji regionu jako węzła transportowego i funkcjonalnego. Można ją również rozumieć jako funkcję bramy do reszty świata, w znaczeniu dostępu do usług, informacji, wiedzy, idei i postaw oraz ich wymiany (Korcelli-Olejniczak, 2008), a także w kategorii bramy transportowej, na co zwracają uwagę Bird (1983) i Rozenblat, Pumain (2007). Miasta bramy łączą funkcje międzynarodowe i dystrybucji, a podejmowane decyzje przyczyniają się do koncentracji np. przemysłu. B. Jałowiecki (1999) miasta typu gateway nazywa miastami bramami, i odnosząc się do prac Kutzmanna i Wegenera (1991) używa pojęcia miasto przepływów. Tego terminu używają także K. Pain i P. Hall (2006) dla określenia policentrycznych regionów miejskich. W ujęciu metropolitalnym funkcja gateway to dostęp do rynków, które zorientowane są na eksport wiedzy czy technologii. W powiązaniu z innowacjami stanowią one bardzo nowoczesny element gospodarki metropolitalnej. Z funkcjami gateway powiązane są także funkcje symboliczne. Można je określić jako repery przestrzeni, a więc pewne symboliczne miejsca, budowle, przestrzenie i krajobrazy miejsko-metropolitalne. Zalicza się do nich szeroko rozumianą kulturę, którą tworzą muzea, teatry, sztuka, wydarzenia, ale także fizjonomię miasta, jej image, architekturę, a także wymiar medialny. Według Ch. Zöpela (2011) to także obiekty dziedzictwa kultury industrialnej. W Zagłębiu Ruhry są to hałdy udostępniane turystom, park krajobrazowy rzeki Emscher oraz inne obiekty symboliczne, związane z dziedzictwem kulturowym przemysłu w tym regionie. Taką rolę pełnią także obiekty architektoniczne epoki industrialnej, zabytkowe centra miast oraz stare osiedla robotnicze. W miastach GZM istnieje wiele obiektów podobnej rangi, z uwagi na rozwój obu obszarów w tym samym czasie. Z pewnością mogłyby one stać się podstawą funkcji symbolicznej na obszarze GZM, dzięki odpowiednim akcjom marketingowym oraz nakładom finansowym. Specyficzna kultura architektoniczna mogłaby stać się podstawą logo, czyli znakiem rozpoznawczym tego regionu. Metropolie i ich funkcje można rozpatrywać także według kryterium znaczenia na arenie międzynarodowej (Jałowiecki i M.Szczepański, 2006). Analizując literaturę przedmiotu w 40

41 odniesieniu do miast Europy Zachodniej, autorzy prac powołują się na klasyfikację G. Dematteisa (1997), który wyróżnia pięć typów miast: metropolie globalne, główne międzynarodowe miasta europejskie, euromiasta, miasta o znaczeniu europejskim oraz metropolie regionalne. Do miast o ważnych funkcjach metropolitalnych zaliczają oni: ośrodki dyspozycji politycznej, ośrodki gospodarcze, ośrodki kultury, ośrodki portowe i technopolie. Obecność funkcji metropolitalnych jest warunkiem istnienia metropolii i tworzenia obszaru metropolitalnego. Dlatego tak ważne jest rozpoznanie stanu faktycznego instytucji i rzeczywistego funkcjonowania poziomu metropolitalnego Rozwój funkcji metropolitalnych i poziom rozwoju bazy instytucjonalnej wyższego rzędu 14 miast GZM na podstawie wybranych cech (instytucji metropolitalnych) Biorąc pod uwagę różne definicje funkcji metropolitalnych oraz nawiązując do istniejących klasyfikacji, można wyróżnić ich cztery podstawowe typy: 1) funkcje decyzyjne i kontrolne, 2) funkcje innowacji i konkurencyjności, 3) funkcje gateway oraz 4) funkcje symboliczne. Typologia ta została wykorzystana w opracowaniu dotyczącym funkcji metropolitalnych w Górnośląskim Obszarze Metropolitalnym (Zuzańska-Żyśko, 2012). Funkcje metropolitalne można rozpatrywać przez pryzmat funkcji decyzyjnych związanych z obecnością instytucji reprezentujących struktury międzynarodowe. Jedną z nich są placówki dyplomatyczne różnych państw ambasady i konsulaty. W Górnośląskim Obszarze Metropolitalnym koncentrują się one w 4 miastach: Katowicach, Gliwicach, Mysłowicach i Świętochłowicach. Najwięcej występuje ich w Katowicach. Są to przedstawicielstwa takich państw jak Republiki: Czeska, Słowacka, Litewska i Łotewska. Obecne są także konsulaty Rumunii, Austrii i Wielkiej Brytanii oraz Peru. W Gliwicach znajdują się urzędy konsularne Republiki Federalnej Niemiec, Republiki Słowackiej oraz Demokratyczno-Socjalistycznej Republiki Sri Lanki. Z kolei w Mysłowicach obecna jest siedziba Republiki Słowenii, a w Świętochłowicach Konsulat Królestwa Belgii. Istotną usługą kreującą funkcje metropolitalne są banki, a szczególnie ich główne centrale. Sektor finansowy jest niezwykle istotny z punktu widzenia rozwoju gospodarczego. 41

42 Kształtuje on procesy metropolizacji i warunkuje przepływ kapitału 17. W centralnym zespole metropolitalnym istnieje ok. 450 oddziałów, placówek i fili różnych banków. Daje to ogromny potencjał finansowy. Gęstość placówek bankowych na tym obszarze należy do najwyższych w Polsce. W 12 miastach rdzenia, a więc w centralnym zespole metropolitalnym, na 1km 2 przypada ponad 12 oddziałów i filii (Ilnicki, 2009). Jest to wynik porównywalny z największymi obszarami metropolitalnymi w Polsce, m.in. Warszawą, Poznaniem, Krakowem, Wrocławiem, Trójmiastem czy Łodzią. Analizując zasięg oddziaływania sektora bankowego okazało się, że tylko jeden z banków, ING Bank Śląski, posiada centralę w Katowicach. Jego siedziba mieści się w nowo wybudowanym, reprezentacyjnym budynku o randze metropolitalnej. Oczywiście w GZM znajduje się też liczna grupa podmiotów gospodarczych o charakterze korporacyjnym i wysokim kapitale własnym. W 2004 r. tylko w Katowicach zidentyfikowano 192 siedziby przedsiębiorstw, których przychody były większe niż 15,6 mln zł (Śleszyński, 2008). Ważnym elementem wyróżniającym ośrodek metropolitalny jest potencjał badawczy i funkcje naukowe, które zalicza się do innowacji i konkurencyjności. Szkolnictwo wyższe to jeden z najważniejszych jakościowych wskaźników metropolitalnych. Uczelnie nie tylko kształcą studentów, ale także przyczyniają się do tworzenia wiedzy naukowej, dzięki której powstają różne wynalazki wykorzystywane w gospodarce. Istotne jest także, że skupiają one określony potencjał intelektualny. W uczelniach znajdują się także wysokospecjalistyczne laboratoria i aparatura naukowa do wykonywania ekspertyz, co prowadzi do rozwoju technologicznego i wpisuje obszar w sieć powiązań naukowych z innymi ośrodkami w Europie i na świecie. Uczelnie wyższe przyczyniają się do postępu technologicznego i są nieodzownym elementem metropolii. Młodzi i wykształceni mieszkańcy GOM to potencjalna kadra decyzyjno-zarządcza w samorządzie lokalnym, regionalnym, a nawet europejskim. Są to przyszłe elity polityczne, które mogą być traktowane jako dobro eksportowe, w przypadku wyjazdów do innych metropolii. Co ważne, uczelnie kreują przyszły kapitał ludzki, m.in. elity polityczne i kadry zarządzające. Placówki te są zatem bezpośrednio odpowiedzialne za jakość klasy metropolitalnej, kształtowanie nowoczesnego myślenia i popularyzację wiedzy o metropoliach i związkach naszego życia z funkcjami metropolitalnymi. W 2006 r. w 17 Najwięcej instytucji bankowych, zarówno centrali, oddziałów, jak i filii ulokowało się w Katowicach -117, Gliwicach - 54, Sosnowcu- 48, Bytomiu i Zabrzu po 31, następnie w Tychach i Dąbrowie Górniczej po 27, w Rudzie Śląskiej - 25, Chorzowie

43 województwie śląskim studiowało 207,7 tys. osób, tj. ponad 10% ogółu studentów w Polsce (drugie miejsce po województwie mazowieckim). Aż 63 tys. z nich studiowało nauki ekonomiczne, 59 tys. nauki techniczne (z czego 9,3 tys. wybrało kierunki związane z informatyką), 39 tys. kończyło uniwersytety, 13 tys. wyższe szkoły zawodowe, a 6,4 tys. studiowało nauki medyczne (Źródło: MCG). Jest to ogromny potencjał wiedzy, który można wykorzystać w rozwoju obszaru metropolitalnego badanego obszaru. Miasta, które posiadają na swoim obszarze uczelnie wyższą, jej filię lub oddział zamiejscowy, odgrywają istotną rolę w gospodarce opartej na wiedzy. W świetle zebranych materiałów w 2010 r. w GZM szkolnictwo wyższe było reprezentowane przez 60 uczelni, 29 publicznych i 31 niepublicznych. Największe skupienie szkół wyższych, zarówno publicznych, jak i niepublicznych, znajduje się w Katowicach (Petryszyn, 2011). Ich lokalizacja wykazuje koncentrację w centrum miasta. Aż 8 spośród 12 wydziałów Uniwersytetu Śląskiego znajduje się właśnie w tym mieście. Wszystkie trzy wydziały Uniwersytetu Ekonomicznego i dwa największe wydziały Śląskiego Uniwersytetu Medycznego oraz po dwa wydziały Akademii Wychowania Fizycznego, Akademii Muzycznej i Akademii Sztuk Pięknych także rozwinęły się na obszarze Katowic, podobnie jak Wyższe Śląskie Seminarium Duchowne i dwa wydziały zamiejscowe Politechniki Śląskiej. Istotne znaczenie dla rangi Katowic mają także uczelnie niepubliczne. Potencjalny student ma zatem do wyboru kilkadziesiąt różnorodnych kierunków studiów w ośmiu dużych, wiodących katowickich uczelniach oraz ponad 20 kierunków prowadzonych przez kilkanaście szkół wyższych, o mniejszej liczbie studiujących. Biorąc pod uwagę, że w Katowicach studiuje ponad 75 tysięcy osób oraz wysoką rangę tamtejszego ośrodka akademickiego, można oczekiwać, że centrum metropolii powstanie właśnie w tym mieście (Petryszyn, 2011). Ważnym ośrodkiem kształcenia akademickiego są także Gliwice. Politechnika Śląska, druga największa uczelnia w regionie, przygotowuje kadrę techniczną dla przyszłej metropolii. Gliwice jako ośrodek akademicki dają możliwość wyboru technicznych kierunków kształcenia, których nie można studiować w innych miastach Metropolii. Ważną rolę na rynku usług wyższego rzędu, z uwagi na kształcenie przyszłej kadry metropolitalnej, odgrywa także Sosnowiec. Umiejscowione są tu trzy wydziały Uniwersytetu Śląskiego, w tym większość kierunków filologicznych oraz jedyny w regionie wydział farmacji funkcjonujący w ramach Śląskiego Uniwersytetu Medycznego. W mieście intensywnie rozwijają swoją działalność wyższe szkoły niepubliczne. Także Bytom i Zabrze oferują zróżnicowaną ofertę edukacyjną. W obu ośrodkach funkcjonują zamiejscowe wydziały Politechniki Śląskiej i Śląskiego Uniwersytetu Medycznego, a zabrzański wydział 43

44 lekarski jest najstarszym wydziałem tej renomowanej uczelni medycznej. Bytom w ostatnich latach poszerzył zakres opcji studiowania o nowy Wydział Teatru Tańca Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej z Krakowa czy Polsko-Japońską Wyższą Szkołę Technik Komputerowych. Prężnie rozwijającymi się ośrodkami kształcenia są Chorzów, Dąbrowa Górnicza i Tychy, w których swoje siedziby znalazło kilka niepublicznych szkół wyższych, jak i zamiejscowe ośrodki dydaktyczne Akademii Górniczo-Hutniczej z Krakowa. Ważne dla rozwoju metropolii i ich funkcji są instytucje oparte na wiedzy, takie jak parki technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości oraz centra innowacji. Instytucje naukowobadawcze zaliczane są do proinnowacyjnych. Wśród miast obszaru Metropolii Silesia tylko w przypadku sześciu ośrodków mamy do czynienia z jakąkolwiek instytucją prowadzącą działalność badawczą lub naukową niezależnie od uczelni wyższych. W zasadzie tylko dwa ośrodki, Katowice i Gliwice, jawią się jako poważne centra nauki i badań w różnych dziedzinach. Jednocześnie centra te są symbolem nowoczesności i innowacyjności gospodarki. Z kolei parki mają na celu rozwój przemysłów wysokotechnologicznych w oparciu o wiedzę naukową. Unowocześniają jej gospodarkę, powodując transfer nowych technologii i poprawiając jej konkurencyjność. W miastach GZM szczególnie istotny jest transfer badań naukowych do sfery gospodarczej, z uwagi na duży udział nierynkowych technologii w przeszłości. Według T. Stryjakiewicza (1999) i B. Domańskiego (2001) tworzone centra to najczęstsze formy postrestrukturyzacyjne. W Katowicach doliczono się 16 instytucji naukowo-badawczych, przy czym niektóre spełniają szczególną rolę lub podkreślają górniczą specyfikę regionu. Do wiodących i rozbudowanych placówek naukowych z pewnością można zaliczyć katowicki oddział Polskiej Akademii Nauk (PAN) wraz z istniejącymi tam instytutami: Głównym Instytutem Górnictwa, Instytutem Ekologii Terenów Uprzemysłowionych czy Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska. W Katowicach są ulokowane także Regionalne Centrum Innowacji i Transferu Technologii, Centrum Innowacji, Transferu Technologii i Rozwoju oraz Park Naukowo-Techniczny EURO-CENTRUM. Znaczna część z 18 gliwickich instytucji naukowo-badawczych nastawiona jest na współpracę z przemysłem chemicznym, maszynowym, metalowym i górnictwem (Petryszyn, 2011). Ważną rolę dla mieszkańców Metropolii Silesia i całego regionu śląskiego pełni Centrum Onkologii w Gliwicach. Swoje instytuty, z dziedziny chemii i informatyki, ma tam PAN. W celu współpracy naukowców z przedsiębiorcami i zwiększenia transferu wiedzy do gospodarki powstał również park naukowo-technologiczny ( Technopark Gliwice ). Jego 44

45 utworzenie przyczyniło się do powstania wielu instytucji oferujących najnowsze osiągnięcia technologiczne (Szajnowska-Wysocka, 2009). Działalność innowacyjna obejmuje takie sfery jak: elektronika, biotechnologia, teleinformatyka, technologie proekologiczne i medyczne. W Gliwicach mieści się także Ośrodek Innowacji NOT. Spośród pozostałych miast wyróżnia się Zabrze, gdzie funkcjonują dwie placówki PAN i dwie inne instytucje naukowo-badawcze, związane z przetwórstwem węgla i aparaturą medyczną, m.in. Centrum Innowacji i Transferu Technologii Politechniki Śląskiej. Do proinnowacyjnych instytucji można zaliczyć także Śląski Park Przemysłowo-Techniczny w Rudzie Śląskiej oraz Tarnowskie Góry, które to miasto posiada dwie podobne instytucje, natomiast Chorzów, Dąbrowa Górnicza i Sosnowiec po jednej (Petryszyn, 2011). Obok funkcji naukowo-badawczej istotną rolę w rozwoju metropolizacji odgrywają również funkcje gateway. W literaturze polskiej są one dosyć słabo spopularyzowane. Najprościej można je określić jako otwierające dostęp do wiedzy i ludzi. W odniesieniu do 14 miast GZM funkcje te można przeanalizować na podstawie dostępności komunikacyjnej i transportowej. Dogodne położenie Górnośląskiego Obszaru Metropolitalnego w obszarze węzłowym dwóch głównych europejskich korytarzy wymiany i komunikacji zapewnia jego połączenie z innymi metropoliami europejskimi. Badając funkcję transportową przeanalizowano położenie węzłów autostradowych, tych istniejących i w zaawansowanej fazie budowy, oraz ważniejsze skrzyżowania dróg ekspresowych i krajowych. Podstawą funkcjonowania dobrze zorganizowanego obszaru metropolitalnego jest sieć transportowa i jej dostępność. GOM ma dobrze rozwiniętą sieć drogową, oczywiście w porównaniu do innych obszarów metropolitalnych w Polsce. W centralnym zespole metropolitalnym średnia gęstość dróg wynosi 324 km/100 km 2 i jest czterokrotnie większa od średniej krajowej i dwukrotnie większa od średniej dla województwa śląskiego (168km/100km 2 ). W 2006 r. wynosiła ona od 175 km/100km 2 w Jaworznie do 578 km/100 km 2 w Świętochłowicach (Soczówka, 2008). Ważną rolę w rozwoju funkcji metropolitalnych odgrywa także dostępność transportowa poprzez węzły autostradowe i ich skrzyżowania z drogami krajowymi, jak i powiązania dróg krajowych z ekspresowymi i trasami międzynarodowymi. Obszar GZM jest obecnie miejscem wielu inwestycji drogowych. Skrzyżowania autostradowe i węzły istotne z punktu widzenia 45

46 rozwoju metropolii znajdują się prawie we wszystkich większych miastach tworzących centralny zespół metropolitalny 18. Każda metropolia powinna charakteryzować się nie tylko dobrą dostępnością transportu kołowego, ale przede wszystkim lotniczego. Dla rozwoju procesów metropolizacji niezbędne jest dobrze funkcjonujące i łatwo dostępne międzynarodowe lotnisko. GOM obsługiwane jest przez Międzynarodowy Port Lotniczy Katowice, położony ok. 30 km na północ od centrum Katowic, na terenie gminy wiejskiej Ożarowice. Z uwagi na wykorzystanie dróg S1 i S86 posiada bardzo dobrą dostępność transportową z centralnym zespołem metropolitalnym. W pobliżu lotniska na zaawansowanym etapie budowy znajduje się także projektowany węzeł autostrady A1 Pyrzowice. Roczna liczba pasażerów korzystających z usług MPL Katowice kształtuje się na poziomie 2,3 mln, a liczba odlotów i przylotów wynosi 26,2 tys. (2009 r.) 19. Jest to trzecie pod względem liczby pasażerów lotnisko w Polsce. Umożliwia ono bezpośrednie połączenie Górnośląskiego Obszaru Metropolitalnego z europejskimi metropoliami, takimi jak: Londyn, Paryż, Bruksela, Frankfurt, Mediolan, Monachium, Kolonia, Rzym, Oslo, Edynburg czy Dublin. Interesujące opracowania na temat dostępności transportowej w aglomeracji katowickiej przeprowadził A. Soczówka (2012). Dla rozwoju metropolii istotny jest także potencjał kulturowy. Wchodzi on w zakres funkcji metropolitalnych symbolicznych. W miastach GZM występują instytucje kultury o zasięgu krajowym oraz wydarzenia kulturalne, koncerty rangi światowej, a także imprezy zaliczane do najnowocześniejszych sfer e-sportu (gier komputerowych), reprezentujących światowe standardy. Występowanie tych instytucji wykazuje cechy dyspersji, z niewielką koncentracją w Katowicach. Analizując symbolikę przyszłej metropolii warto zwrócić uwagę, że funkcja ta może być postrzegana poprzez różne instytucje, takie jak np. sale koncertowe, teatry, opery, operetki, filharmonie, znane w Polsce muzea, strefy kultury, parki rozrywki 20 (lunaparki), aquaparki, pola golfowe, jak również wydarzenia kulturalne w postaci koncertów, imprez rozrywkowych oraz sportowych o randze międzynarodowej i krajowej. Istotny jest tu zasięg, który musi być ponadregionalny. Funkcje symboliczne to bardzo rzadko występujące usługi, 18 Katowice (A4,S86, DK81), Gliwice (A4, A1, DK44, DK88), Mysłowice (A4, S1), Ruda Śląska (A4), Sosnowiec (S1,S86), gmina Siewierz (S1, S86,78), Tychy (S1, S86), Dąbrowa Górnicza (S1, DK94), Bytom (A1 w budowie, DK11, DK88, DK94), Będzin (DK86, DK94), Mikołów (DK44, DK81), Piekary Śląskie (A1 w budowie, DK11), Zabrze (A1 w budowie, DK78, DK94), Pyrzowice (S1,S86). Ponadto na odcinku drogi S1 przebiega międzynarodowa trasa E-75, a autostradą A-4 trasa E Dane za: 20 Nie uwzględniono tu parków rozrywki przy centrach handlowych. 46

47 dostępne w niewielu miejscach w Polsce. Skupiają się one zarówno w rdzeniu kształtującej się metropolii, jak i zewnętrznej strefie metropolitalnej (Zuzańska-Żysko, 2012). Katowice pełnią istotną rolę na tym polu i są areną wydarzeń kulturalno-rozrywkowych o szerokim zasięgu oddziaływania. Niezwykle ważną przestrzenią symboliczną dla wszystkich miast GZM, jak i całego regionu jest powstała i oddana do użytku w 2014 r. Strefa Kultury, obejmująca Międzynarodowe Centrum Kongresowe, w postaci Muzeum Śląskiego, nowej siedziby Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia oraz Muzeum Śląskiego, bezpośrednio połączone z Halą Spodka. Strefa Kultury z pewnością wzmocni pozycję Katowic w wymiarze krajowym i europejskim. Centrum Kongresowe jest efektem procesu rewitalizacyjnego terenów poprzemysłowych po KWK Katowice. Może pomieścić do 10 tys. uczestników i liczy od 18 do 26 sal konferencyjnych (Kierunek ). Katowice są miejscem, w którym odbywają się stałe wydarzenia rozrywkowe. Należą do nich m.in. alternatywny Off Festival, awangardowe Tauron Nowa Muzyka, międzynarodowy festiwal bluesowy Rawa Blues, festiwal sztuki reżyserskiej Interpretacje czy Ars Cameralis Górnośląski Festiwal Sztuki Kameralnej. Spodek, hala sportowo-widowiskowa mogąca pomieścić do 8 tys. widzów, była do tej pory miejscem organizacji koncertów międzynarodowych gwiazd muzycznych (grali tu m.in. Sting, Iron Maiden, Deep Purple, Robbie Williams, Pink Floyd Show, Yes, Slade, Rammstein) oraz krajowych artystów niemal ze wszystkich dyscyplin muzycznych. Ponadto Spodek wielokrotnie organizował imprezy artystyczne o zasięgu światowym, takie jak występ Chóru Aleksandrowa, rewie na lodzie, rewie na rolkach, imprezy kabaretowe na kilka tysięcy osób czy festiwal orkiestr wojskowych. W Katowicach odbywają się liczne targi międzynarodowe. Od 2013 r. mają tu też miejsce rozgrywki mistrzostw świata gier komputerowych Intel Extreme Masters, w których uczestniczyli gracze walczący o pulę nagród o wartości 500 tys. dolarów. Impreza w Katowicach kończyła serię turniejów rozegranych w Szanghaju, Nowym Jorku, Kolonii, Singapurze oraz Sao Paulo 21. Również międzynarodowe i krajowe imprezy sportowe są miernikiem funkcji metropolitalnych. W badaniach największych metropolii świata bierze się pod uwagę wydarzenia sportowe wyższej rangi, np. igrzyska olimpijskie i mistrzostwa świata (Jałowiecki, Szczepański 2006; Szymańska 2007). Dla określenia poziomu umiędzynarodowienia imprez przeanalizowano spotkania sportowe z udziałem zagranicznych 21 Dane za: 47

48 drużyn. Miały one miejsce w Katowicach w Hali Widowiskowo-Sportowej Spodek. Były to m.in. Mistrzostwa Europy w Piłce Siatkowej Kobiet, Mistrzostwa Europy w Piłce Siatkowej Mężczyzn, Mistrzostwa Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn (mecze eliminacyjne i mecz finałowy), gala boksu zawodowego, impreza motocrossowa Diverse Night of the Jumps, Międzynarodowe Zawody Jeździeckie, Mistrzostwa Świata w Hokeju na Lodzie grupy B, Liga Światowa w Siatkówce Mężczyzn, Mistrzostwa Europy we Wszechkategorii Karate. Z kolei w Chorzowie na Stadionie Śląskim odbywały się międzynarodowe mecze w piłce nożnej, natomiast w Tychach na Stadionie Zimowym mistrzostwa w hokeju na lodzie. Funkcje metropolitalne rozpatruje się także na podstawie nowoczesnej przestrzeni konsumenckiej. Każdy ośrodek metropolitalny w Polsce posiada obecnie nowoczesne centra handlowe na poziomie metropolitalnym. W Katowicach jest to SCC Silesia City Center. Z jednej strony, jest to przestrzeń symboliczna będąca przykładem sukcesji funkcjonalnoprzestrzennej, z drugiej, nowoczesna przestrzeń konsumencka, pełna nowatorskich rozwiązań architektonicznych. Obok pełnienia funkcji handlowych, obiekt oferuje szereg usług kulturalno-rozrywkowych. Powstałe tu centrum handlowe to najważniejsza przestrzeń nowoczesnej konsumpcji w całym regionie (ponad 300 sklepów na 80 tys. m 2 ). Jest to zarazem ważny symbol funkcjonalno-przestrzenny tego obszaru, bowiem SCC powstało na zrewitalizowanych terenach po Kopalni Węgla Kamiennego Gotwald (Kleofas). Stanowi klasyczny przykład sukcesji funkcjonalnej: od przemysłu do metropolii. Centrum handlowe pełni funkcje metropolitalne w potrójny sposób: 1) swoją organizacją przestrzenną nawiązuje do najnowszych standardów handlowych na świecie, 2) skupia potencjał handlowy na poziomie międzynarodowym, z uwagi na obecność sklepów i butików znanych światowych projektantów mody, 3) posiada ponadregionalny zasięg oddziaływania (Zuzańska-Żyśko, 2012). Ważnym elementem kształtowania funkcji metropolitalnych są zakupy w ekskluzywnych sklepach światowych projektantów i designerów mody. Ta cecha jest niezwykle trudna do uchwycenia w przestrzeni miast, z uwagi na duże rozproszenie i brak danych. Niemniej jednak przeprowadzone badania terenowe w 2010 r. pozwoliły uchwycić selektywne marki, a wraz z nimi ekskluzywność usług na miarę metropolii. Zebrany materiał pozwala stwierdzić, że w GZM usługi te są słabo zauważalne. Odnotowano je zaledwie w 3 miastach centralnego zespołu metropolitalnego: Katowicach, Gliwicach i Sosnowcu. Ich lokalizacja była związana z centrami handlowymi lub obecnością sklepów w hotelach o 48

49 wysokim standardzie 22. Znane marki występowały w Katowicach, natomiast pojedyncze salony firmowe w Gliwicach i Sosnowcu. Do innych dostawców usług rozrywkowo-wypoczynkowych zalicza się znany w całej południowej i środkowej Polsce park rozrywki Śląskie Wesołe Miasteczko z siedzibą w Chorzowie, Operę Śląską w Bytomiu, Operetkę w Gliwicach oraz Filharmonię Śląską w Katowicach i Dom Tańca w Zabrzu, również organizujący imprezy rozrywkowe o charakterze ponadregionalnym. Występują też pola golfowe w Siemianowicach Śląskich i Pszczynie oraz nowoczesne aquaparki z licznymi atrakcjami wodnymi w Tarnowskich Górach i Dąbrowie Górniczej. Niezwykle istotne usługi eksponujące przeszłość historycznogospodarczą i dziedzictwo kulturowe rejonu oferuje zabytkowa kopalnia Guido w Zabrzu (Pytel, 2008), muzeum o randze europejskiej. M. Lamparska-Wieland (2007), Ch. Zopel (2011), M. Chmielewska i M. Lamparska (2012) podkreślają, że monumentalne obiekty poprzemysłowe w Zagłębiu Ruhry stanowią istotny element w rozwoju funkcji symbolicznej w nowym wymiarze gospodarczym. Turystyka poprzemysłowa mogłaby stać się jednym z elementów kształtowania nowej funkcji metropolitalnej w miastach GZM (Chmielewska, 2010; Chmielewska, Szajnowska-Wysocka, 2011; Lamparska, 2013). Chociaż górnictwo znajduje się w schyłkowej fazie rozwoju, to jego dziedzictwo mogłoby stać się kanwą nowej funkcji funkcji turystycznej (Dwucet, Pytel, Tkocz, 2008, Pytel, 2010, Pytel, Zuzańska- Żyśko, 2010). Ważnym wskaźnikiem atrakcyjności zewnętrznej są usługi noclegowe w hotelach o najwyższym standardzie. Niestety w GZM są one niezwykle słabo rozwinięte. Występuje tu niewiele ekskluzywnych hoteli reprezentujących pięcio- i czterogwiazdkowy poziom usług. Jest ich zaledwie 8, w tym 2 pięciogwiazdkowe (Monopol w Katowicach i Piramida Spa & Business w Tychach) oraz 6 czterogwiazdkowych zlokalizowanych w Katowicach i Chorzowie, a więc w części rdzeniowej metropolii oraz tuż przy granicach Czeladzi w strefie zewnętrznej metropolii. Liczbę hoteli można określić jako mało zadawalającą w stosunku do tak dużego obszaru i potencjału ludności miast GZM. Z drugiej jednak strony należy podkreślić, że dostrzec można tu silne procesy modernizacyjne istniejącej bazy 22 Odnotowano salony następujących marek światowych: Deni Cler Milano, Pierre Cardin, Armani Jeans JVC Versace, Marc Cain, Tru Trussardi, Mexx, Benetton, Burberry, Esprit, Marella, Max Mara, Patryzia Pepe, Timberland, Tally WeIjl, Liu Jo, Marina Rinaldi. Nie brano pod uwagę sklepów firmowych znanych marek sportowych, jak np. Adidas czy Nike, uznając je za zbyt powszechne. Nie uwzględniano również ekskluzywnych sieci sklepów marek krajowych, jak np. Monnari, Vanilla czy Getex, uważając, że firmy te nie mają swoich przedstawicielstw np. w Londynie czy innych metropoliach światowych. 49

50 hotelowej o standardzie trzygwiazdkowym. Występuje też kilka hoteli o bardzo wysokim standardzie w ośrodkach turystycznych w Ustroniu i Wiśle, które leżą w zapleczu Górnośląskiego Obszaru Metropolitalnego (Tkocz, Zuzańska-Żyśko, Pytel 2009, Zuzańska- Żyśko, 2005) Przestrzenne rozmieszczenie funkcji i ich hierarchia Badając poziom metropolitalności miast GZM i otoczenia wzięto pod uwagę 11 cech jakościowych usług, instytucji i obiektów o znaczeniu metropolitalnym. Przeanalizowano, w jakich ośrodkach GZM-u one występują oraz które miasta posiadają najpełniejszą bazę instytucjonalną wyższego rzędu. W analizie uwzględniono: 1) ambasady i konsulaty, 2) hotele cztery- i pięciogwiazdkowe, 3) wydarzenia sportowe o zasięgu międzynarodowym, 4) sklepy firmowe światowych marek odzieżowych, 5) salony z ekskluzywnymi markami samochodów, 6) banki (główne siedziby, oddziały lub filie o liczbie powyżej 10 w danym mieście), 7) szkolnictwo wyższe, 8) parki technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości i centra innowacji, 9) instytucje rozrywkowo-sportowe (parki rozrywki-lunaparki, mega centra handlowe 23, aquaparki i pola golfowe), 10) szpitale i kliniki specjalistyczne lub instytucje rehabilitacyjne o zasięgu ogólnopolskim, 11) węzły autostradowe (istniejące i w budowie) oraz skrzyżowania ważniejszych dróg krajowych i ekspresowych, a także lotniska w ruchu międzynarodowym. Analizę przeprowadzono w oparciu o wskaźnik bonitacji punktowej. Na jego podstawie ustalono stopień centralności wybranych usług i instytucji metropolitalnych, a następnie hierarchię centralności poszczególnym miast (Zuzańska-Żyśko, 2012). Podsumowując przeprowadzoną analizę bazy instytucjonalnej poziomu metropolitalnego nasuwa się kilka istotnych wniosków. Po pierwsze GZM należy traktować jako jeden obszar o zróżnicowanych funkcjach metropolitalnych. Są one rozproszone w różnych miastach, a ich struktura hierarchiczno-funkcjonalna wykazuje cechy polaryzacji. Dekoncentracja jest pochodną ahierarchicznej struktury osadniczej. Obszar ten jest bowiem przykładem rozwoju cywilizacyjnego na terenach postindustrialnych (Riley, Tkocz, 1998). Procesy metropolizacji napotykają tu na szczególnie trudne problemy organizacyjne, związane z zarządzaniem przez wielu prezydentów miast, mających prawo podejmować równorzędne, autonomiczne decyzje (Zuzańska-Żysko, 2012). W każdym z nich istnieją też określone problemy związane z procesami restrukturyzacji (Tkocz, 2001). Należy podkreślić, 23 Nie brano pod uwagę centrów handlowych typu Plaza, M-1 uznając je za zbyt powszechne. 50

51 że jest to bardzo złożony system osadniczo-gospodarczy o genezie konurbacji przemysłowej, a więc o wieloośrodkowej strukturze wewnętrznej (Szajnowska-Wysocka, Zuzańska-Żyśko, 2013b). Ryc. 1. Instytucje poziomu metropolitalnego w ośrodku metropolitalnym (GZM) i miastach przyległych. 1 granica Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, 2 instytucje i usługi metropolitalne. Źródło: Szajnowska-Wysocka, Zuzańska-Żysko, 2013b. Funkcjonalny obszar metropolitalny tworzy 15 gmin, w tym 13 miast na prawach powiatu (miasta GZM) i dwa ośrodki średniej wielkości położone w zewnętrznej strefie metropolitalnej: Tarnowskie Góry, będące siedzibą powiatu ziemskiego, oraz Czeladź. Zamieszkuje go 1,9 mln osób, a średnia gęstość zaludnienia wynosi 1675 osób/km 2 (tab. 1, ryc. 3). Podsumowując, analizowany obszar metropolitalny w aspekcie strukturalnym to bardzo rozległa jednostka przestrzenna, obejmująca znaczną powierzchnię i skomplikowany system powiązań, którą tworzą 43 gminy o różnej randze administracyjnej Ten obszar nie uwzględnia dojazdów do pracy, kryterium odległości i dostępności komunikacyjnej. 51

52 Tabela 6. Podział GOM w ujęciu strukturalnym w 2010 r. Obszar Liczba gmin Powierzchnia w km 2 Liczba ludności Gęstość zaludnienia osoba/km 2 Górnośląski Obszar Metropolitalny (GOM) centralny zespół metropolitalny (GZM) zewnętrzna strefa metropolitalna miasta obrzeża Górnośląski funkcjonalny obszar metropolitalny Źródło: Zuzańska-Żyśko, Ryc. 2 Wskaźnik centralności funkcji metropolitalnych w GZM i wybranych miast zewnętrznej strefy metropolitalnej. Źródło: Szajnowska-Wysocka, Zuzańska-Żyśko, 2013a. Najważniejszym ośrodkiem tego obszaru są Katowice, gdzie znajdują się wszystkie ważniejsze usługi i instytucje o charakterze międzynarodowym i krajowym. Wskaźnik bonitacji punktowej przyjął najwyższą wartość C i =1, co oznacza, że w badanym mieście wystąpiły wszystkie cechy uwzględnione w badaniu. Ośrodek posiada dobrze wykształcone funkcje metropolitalne i najbardziej zaawansowane procesy metropolizacji. Jest to najwartościowsza przestrzeń metropolitalna, choć licząca tylko 304 tys. mieszkańców (dane za 2013 r). Bez wątpienia jest to główne centrum Górnośląskiego funkcjonalnego obszaru metropolitalnego (ryc. 3). 52

53 Ryc. 3. Górnośląski funkcjonalny obszar metropolitalny w Źródło: Zuzańska-Żyśko, DW funkcje metropolitalne dobrze wykształcone, W wykształcone, K kształtujące się, S słabo wykształcone, B brak funkcji metropolitalnych, 1 granica Górnośląskiego funkcjonalnego obszaru metropolitalnego. Źródło: opracowanie własne. Ważnym ośrodkiem o dobrze wykształconych funkcjach metropolitalnych na badanym obszarze są Gliwice, skupiające znaczną grupę instytucji i usług rangi krajowej (ryc. 1, 2). Analiza rozkładu przestrzennego wybranych wskaźników świadczy też o bardzo wysokiej randze Katowic, znacznie przewyższającej inne miasta na badanym obszarze, co nie wynika tylko ze zwykłej nadwyżki liczby mieszkańców, lecz jest pochodną lokalizacji wielu ważnych funkcji metropolitalnych oraz centralnego położenia tego miasta w tworzącym się obszarze metropolitalnym. Centrum Metropolii Silesia kształtuje się bardzo wyraźnie w Katowicach, głównie na obszarze części śródmiejskiej tego miasta i wokół autostrady A4 i Drogowej Trasy Średnicowej. Gliwice pełnią funkcje komplementarne w stosunku do Katowic i rolę drugiego bieguna w zachodniej części badanego obszaru. Potwierdzają to badania J. Petryszyna (2011). Ośrodkiem, w którym zauważa się znaczące procesy metropolizacji, jest też Chorzów, który z kolei z racji swojego położenia przy granicy z Katowicami i zacierania się granic przestrzennych, uzyskał wysoki współczynnik centralności i razem z Gliwicami posiada wykształcone funkcje metropolitalne. Istotne dla rozwoju badanego obszaru są także Tychy, Sosnowiec i Zabrze jako ośrodki o kształtujących się funkcjach metropolitalnych (tab. 2). 53

54 Miasta te razem z Gliwicami i Chorzowem odgrywają ważną rolę w GOM jako ośrodki pomocnicze pierwszego rzędu. Według J. Petryszyna (2011) są to pomocnicze centra metropolii Silesia. W zależności od ujęć badawczych określane są one także jako miasta rdzenia i ośrodki wspomagające (Klasik, 2008) lub ośrodki wzrostu (Sobala-Gwosdz, 2010). Z kolei słabo rozwinięte funkcje metropolitalne posiadają Dąbrowa Górnicza, Ruda Śląska, Bytom, Mysłowice, Siemianowice Śląskie, Świętochłowice, Piekary Śląskie oraz Tarnowskie Góry i Czeladź (ryc. 3). Szczególnie widoczna jest degradacja pozycji Bytomia, który w przeszłości stanowił trzon gospodarczy i kulturowy konurbacji. Istnieje także grupa miast, które nie wykształciły jeszcze w dostatecznym stopniu funkcji metropolitalnych, w tym Jaworzno należące do Centralnego Zespołu Metropolitalnego, a także miasta powiatowe Mikołów i Będzin. Przeanalizowana struktura funkcjonalna Górnośląskiego Obszaru Metropolitalnego pozwoliła zidentyfikować 65 istotnych instytucji i usług o randze metropolitalnej w 13 miastach centralnego zespołu metropolitalnego, obsługiwanych przez określoną klasę metropolitalną, oraz w 2 miastach zewnętrznej strefy metropolitalnej. Gdyby potraktować wydzielony obszar jako spójną formę osadniczą i jeden 2-milionowy ośrodek metropolitalny, a nie zespół miast, wówczas nie można zaprzeczyć, że ten region posiada potencjał i funkcje metropolitalne, którym towarzyszą procesy metropolizacji. Oczywiście nie są one tak znaczące, jak w przypadku Warszawy czy Karkowa, niemniej jednak nie można marginalizować jego roli w Polsce. Potwierdzają to badania M. Smętkowskiego i inn. (2009, s. 61), które, uwzględniając wymiar jakościowy ośrodków metropolitalnych w Polsce, wymieniają konurbację śląską na drugim miejscu w klasyfikacji ośrodków miejskich, nazywając ją Śląskim Obszarem Metropolitalnym. Dostrzegają to także samorządy, które podpisały i zaakceptowały statut Górnośląskiego Zespołu Metropolitalnego oraz uchwaliły strategię rozwoju do 2025 r. (Hibszer, Petryszyn, Runge 2008, Strategia 2010), będącą próbą spojrzenia na wszystkie miasta GZM w sposób całościowy. Związek ten w przyszłości może stać się podstawą superstruktury miejskiej pod nazwą Silesia. Według M. Chmielewskiej i A. Szajnowskiej-Wysockiej (2010) na arenie europejskiej w konkurencji regionów współcześnie liczą się wielkie metropolie, a miasta konurbacji śląskiej samodzielnie nigdy nie będą miały szansy zmierzyć się z wiodącymi metropoliami polskimi i europejskimi. Natomiast wspólny potencjał gospodarczy, 54

55 demograficzny i społeczny zapewniłby temu obszarowi stosowne miejsce wśród obszarów metropolitalnych w Polsce. W badaniu funkcji metropolitalnych (Zuzańska-Żyśko, 2012) wybrane do analizy cechy i ich zróżnicowanie przestrzenne pozwalają wnioskować, że usługi i instytucje metropolitalne posiadają różny poziom centralności. Najbardziej centralną cechą okazały się centrale banków (C j =94), kolejną wydarzenia sportowe o zasięgu międzynarodowym oraz ekskluzywne sklepy i salony firmowe znanych światowych marek odzieżowych (C j =83). Występują one zaledwie w 3 miastach. Wysokim poziomem centralności charakteryzowały się ambasady i konsulaty, parki technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości oraz centra innowacji, jak również hotele cztery- i pięciogwiazdkowe, reprezentujące światowe standardy usług (C j =78). Hotele te są włączone w międzynarodowy układ powiązań i współpracy, a także stosują podobne rozwiązania w innych metropoliach. Ambasady i konsulaty łączą z kolei GOM z instytucjami międzynarodowymi innych państw, a parki technologiczne oznaczają innowacyjność i wysoki potencjał gospodarczy. Wymienione instytucje i usługi to dobra rzadkie, wyspecjalizowane, o co najmniej krajowym zasięgu oddziaływania. Średnim poziomem centralności odznaczały się natomiast ekskluzywne salony samochodowe oraz usługi kulturalno-rozrywkowe, a niskim węzły autostradowe oraz skrzyżowania z ważniejszymi drogami ekspresowymi i krajowymi, uczelnie wyższe oraz wyspecjalizowane placówki z zakresu ochrony zdrowia. J. Petryszyn (2011) podkreśla, że Metropolia Silesia jest niezbędnym podmiotem integrującym zespół miast i zurbanizowanych osiedli w centrum województwa śląskiego ze względu na ich genezę (konurbacja techniczna) i policentryczny charakter. Wielu autorów podkreśla, że funkcje metropolitalne związane są z miastami i obszarami o wysokim stopniu rozwoju gospodarczego. Charakteryzuje je wysoki udział usług zarówno tych dotyczących rynku pracy, jak i całej gospodarki. Obszar tworzenia się i występowania funkcji metropolitalnych nawiązuje do gospodarki postindustrialnej. Jest to faza rozwoju związana z szeroko rozumianymi usługami wyższego rzędu, które bardzo często są wyspecjalizowane, rzadkie w skali kraju i znajdują się w sieci międzynarodowych powiązań. Eksportując określone nowoczesne wzorce rozwoju do innych miast ośrodki metropolitalne pełnia rolę tzw. węzłów w przestrzeni o określonych powiązaniach komunikacyjnych, organizacyjnych i informacyjnych (Jałowiecki, Szczepański, 2006). 55

56 Analiza rynku pracy i roli usług wyższego rzędu pokazuje, że przed miastami GZM jest bardzo długa droga modernizacji gospodarczej, funkcjonalnej i przestrzennej Rynek pracy a usługi wyższego rzędu na podstawie pracujących w 14 miastach GZM Rynek pracy miast GZM stanowi trzon gospodarczy nie tylko konurbacji górnośląskiej, ale także całego regionu śląskiego. Koncentruje on połowę mieszkańców województwa, co daje niemal milion miejsc pracy (tab. 2). Największy rynek pracy, liczący powyżej 270 tys. miejsc pracy, mają Katowice (ryc. 4), stolica regionu i ośrodek o ponadregionalnej roli w systemie osadniczym kraju, a także o rozwiniętych funkcjach metropolitalnych (Zuzańska-Żyśko, 2012). Katowice dysponują też wykształconą pełną gamą funkcji regionalnych oraz szereg funkcji o zasięgu ponadregionalnym i krajowym, a także niektóre funkcje międzynarodowe. Pełnią one ważne role: administracyjną, gospodarczą, uniwersytecką, handlową i rezydencjonalną, i są bardzo ważnym węzłem transportowym (Tkocz, 1995; Soczówka, 2012). Jest to najważniejsze miasto w regionie, które posiada znaczącą nadwyżkę pracowników w każdej niemal sferze życia gospodarczego. Z uwagi na swą wysoką rangę ośrodek niejako wysysa miejsca pracy z innych ościennych miast. Katowice skupiają 14% całego rynku pracy w województwie oraz 29% GZM. Pracuje tu aż 1369 osób na 1000 mieszkańców, co świadczy o silnej i stabilnej bazie ekonomicznej miasta i znaczącej nadwyżce pracowników. Potencjał miejsc pracy kształtuje się na poziomie 275 tys., przy liczbie ludności 311 tys. (w 2010 r.). W typologii zaliczany jest on do bardzo dużych rynków pracy (powyżej 200 tys.), a ponadto generuje silne powiązania z wszystkimi ośrodkami GZM oraz z bardzo rozległym obszarem metropolitalnym (Zuzańska-Żyśko, 2011). Posiada też powiązania gospodarcze z innymi miastami o randze co najmniej regionalnej i krajowej (Śleszyński, 2003) oraz w mniejszym stopniu międzynarodowej (Komornicki, Siłka, 2011). Obok Katowic drugim największym rynkiem pracy, chociaż trzykrotnie mniejszym, są Gliwice, które mają także ponadregionalne oddziaływanie. Ośrodek koncentruje prawie 113 tys. miejsc pracy i jednocześnie posiada 12-procentowy udział w rynku pracy rdzenia, a więc wszystkich miast GZM. Gospodarka miasta jest także bardzo zdywersyfikowana. Gliwice położone w zachodniej części Metropolii Silesia tworzą atrakcyjny rynek pracy dla obszaru w centralnej i zachodniej części rdzenia oraz dla zewnętrznej strefy metropolitalnej. Nowe 56

57 inwestycje, zasoby ludzkie oparte na wiedzy, będące pochodną zasobów związanych z Politechniką Śląską, oraz silna baza ekonomiczna zbudowana jeszcze w gospodarce socjalistycznej, tj. przed okresem transformacji, to niektóre czynniki powodujące korzystną ścieżkę rozwoju w ostatnich latach (Domański, 2000, Petryszyn 2011). K. Gwosdz (2014) zauważa, że miasto doszło do fazy postindustrialnej bez przejścia w fazę kryzysu. Gliwice odznaczają się także nadwyżką przyjeżdżających do pracy nad wyjeżdżającymi. Pozostałe miasta GZM charakteryzują się średnimi rynkami pracy (Sitek i inni, 2013), w przedziale tys. mieszkańców (ryc. 5, 6). Można je podzielić na trzy podklasy (Kłosowski i inni, 2013). Pierwszą tworzą miasta z tys. pracujących. Zalicza się do nich: Sosnowiec, Zabrze, Tychy, Bytom i Dąbrowa Górnicza. Są to najsilniejsze miasta pod względem bazy ekonomicznej i obejmują one 22% rynku GZM. Drugą podklasę w grupie średnich rynków pracy, z liczbą pracujących w przedziale tys., tworzą: Ruda Śląska, Chorzów, Jaworzno, Mysłowice, Siemianowice Śląskie i Piekary Śląskie. Te ośrodki odznaczają się przestarzałą strukturą rynku pracy, może z wyjątkiem Chorzowa, którego przestrzeń funkcjonalna i organizacyjna zlewa się z Katowicami, z racji bardzo korzystnej renty geograficznej i powiązań komunikacyjnych. W ten sposób Chorzów rozwija usługi dla Katowic w zakresie funkcji rezydencjonalnej oraz usług wyższego rzędu (wypoczynkowe, hotelowe). Bardzo korzystne położenie i bliskość centrum wzmacnia funkcję metropolitalną tego miasta jako ośrodka działającego na rzecz centrum metropolii, a ponadto wykształciło ono nowe funkcje, związane z handlem, usługami dla przedsiębiorstw i logistyką (Gwosdz, 2014), a nawet, jak twierdzą A. Klasik i Kuźnik (2008), z sektorem kreatywnym. Tym samym Chorzów dosyć szybko osiągnął fazę postindustrialną. W zasadzie miasta GZM o rynku pracy poniżej 50 tys. pracujących nie wykształciły istotnych instytucji poziomu metropolitalnego (Zuzańska-Żyśko, 2012), co więcej, mają problemy z podstawową bazą ekonomiczną, która nadal podlega tam restrukturyzacji, a proces transformacji nie został w nich zakończony. Najmniejszym i najsłabszym miastem w GZM, pod względem potencjału miejsc pracy w stosunku do swojej rangi powiatowej, a także liczby ludności, są Świętochłowice. Chociaż zaliczane są do średnich rynków pracy, koncentrują one zaledwie 15 tys. ludności zatrudnionej, co stanowi niecałe 2%: na 1000 osób w wieku produkcyjnym pracuje tam jedynie 447 mieszkańców. 57

58 R A Z E M Klasa Miasta na prawach powiatu Wielkość rynku Ogółem pracujący w 2010 (tys.) Rolnictwo Przemysł Usługi Liczba ludności Pracujący na 1000 ludności Pracujący na 1000 ludności w wieku produkcyjnym Funkcja miasta wzrost lub spadek usług do 2005* Analizując powiązania rynku pracy, okazuje się, że miasta GZM podlegają bardzo silnym procesom wymywania miejsc pracy na korzyść Katowic (ryc. 4). Wynika to z silnej i zdywersyfikowanej struktury gospodarczej, także w zakresie usług wyższego rzędu. Saldo dojazdów do pracy jest dodatnie, z wszystkimi niemal gminami w zasięgu kilkudziesięciu kilometrów, a na jednego wyjeżdżającego z Katowic przypada aż 8,7 osób przyjeżdżających do pracy (Analiza..., 2012, Kłosowski i inni, 2013). Ośrodek ten koncentruje najwięcej dojazdów do pracy zarówno w GZM, jak i w całym województwie. Jednak wnikliwa analiza dojazdów do pracy wewnątrz rdzenia ukazuje też, poza dominacją Katowic, bardzo silne powiązania rynku pracy w obrębie wszystkich miast. Pewien obraz tych powiązań ukazują prace S. Sitka i E.Zuzańskiej-Żyśko (2013, 2014) w zakresie dojazdów mniejszych ośrodków z zewnętrznej strefy metropolitalnej do poszczególnych miast GZM. Tabela 7. Miasta GZM według klas wielkościowych rynku pracy na podstawie liczby pracujących w 2010 r. S ŚWIĘTOCHŁOWICE lokalny 15,5 0,1 33,5 66, U 61,7 + RUDA ŚLĄSKA ponadlokalny 49,3 0,4 42,5 57, UP 54,2 + CHORZÓW 47,5 0,4 28,1 71, U 70,9 + JAWORZNO 38,5 0,5 46,2 53, UP 61,1 - MYSŁOWICE 28,4 0,4 33,9 65, U 53 + SIEMIANOWICE ŚL. 25,0 0,1 38,6 61, U 63,2 - PIEKARY ŚLĄSKIE 20,2 0,4 37,0 62, U 55,8 + SOSNOWIEC ponadlokalny 88,3 0,2 32,7 67, U 65,8 + ZABRZE 73,4 0,2 36,1 63, U 60,7 + TYCHY 64,7 0,3 43,0 56, UP 64,5 BYTOM 62,9 0,2 34,3 65, U 64,9 + DĄBROWA GÓRN. 61,9 0,3 49,7 50, UP 56,2 + D GLIWICE subregionalny 112,8 0,2 38,9 60, U 61,8 - regionalny i BD KATOWICE ponadregionaln y 275,6 0,1 32,4 67, U 66,7+ 964, Klasy wielkościowe rynku pracy: BD bardzo duży rynek pracy, D duży rynek pracy, S średni rynek pracy, * dane dla 2005 roku wg Petryszyna i Zuzańskiej-Żyśko, Źródło: Sitek i inn., 2013 (uzupełnione). 58

59 Ryc. 4. Liczba pracujących w subregionie centralnym w 2010 r. Źródło: Kłosowski i inn., Ryc. 5. Typologia rynków pracy w województwie śląskim w 2010 r. Źródło: Sitek i inn. (2013). 59

60 Ryc. 6. Struktura rynku pracy według wielkości liczby pracujących w 2010 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie Sitek i inn. (2013) Baza ekonomiczna GZM oraz nadwyżka znaczeniowa pracujących według sekcji PKD w 2010 r. i według miast Baza ekonomiczna informuje o podstawach gospodarczych miasta i odzwierciedla jego siłę w postaci popytu zewnętrznego na produkowane dobra i usługi (Dziewoński, 1967, Jerczyński, 1977). Strukturę sektorową gospodarki można ująć w kategoriach miejskich i nadwyżek osób pracujących w poszczególnych branżach lub sekcjach PKD. funkcji Miasta GZM w większości przypadków zmieniły strukturę gospodarczą, w znacznym stopniu ograniczając rolę przemysłu ciężkiego, w tym zwłaszcza górnictwa i hutnictwa (Pakuła, 1992; Tkocz, 2001, 1998, 2000; Riley, Tkocz, 1999; Siewierski, 2008; Heder, Tkocz, 2011). Prywatyzacja i restrukturyzacja gospodarki spowodowała przesunięcie miejsc pracy do sektora usług (Kłosowski, 2006). W niektórych gminach niestety ubytek miejsc pracy w sektorach tradycyjnych, a zwłaszcza w górnictwie, nie został zrekompensowany poprzez powstanie nowych firm czy przedsiębiorstw, co przyczyniło się do dalszej degradacji podstaw gospodarczych. Dotyczyło to zarówno większych miast GZM, jak i małych miast w strefie zewnętrznej tworzącej się metropolii (Zuzańska-Żyśko, 2006). W wielu miastach rdzenia widoczny jest rozwój gospodarki poprzez restrukturyzację starych zakładów przemysłowych lub ich częściową modernizację w kierunku przetwórstwa przemysłowego, które jest bardziej 60

61 nowoczesne i powiązane kapitałowo z międzynarodowymi przedsiębiorstwami. Jednak, jak pokazują badania, zmiany są bardzo powolne i przybierają różne tempo. Dominacja w przeszłości dużych zakładów pracy, przestarzałych technologicznie, lecz dających poczucie bezpieczeństwa, również przyczyniła się do braku umiejętności odnalezienia się mieszkańców wielu miast w nowych warunkach gospodarki wolnorynkowej (Tkocz, 2001). Stąd mała przedsiębiorczość mieszkańców niemal większości miast regionu, w tym także GZM, w porównaniu ze średnimi dla Polski. Baza ekonomiczna większości miast GZM obecnie (2010 r.) charakteryzuje się funkcją usługową, chociaż stopień tercjalizacji wykazuje duże zróżnicowanie wewnątrzmiejskie (ryc. 7). Jeszcze w 1989 r. tylko Katowice i Chorzów pełniły funkcję usługowo-przemysłową (Tkocz, 2000, 2006; Runge, 2004, 2006, 2010). Aktualnie tylko cztery miasta posiadają tę funkcję, natomiast poziom usług w większości z nich przekroczył 60%. Obecnie w sektorze usług w miastach GZM zatrudnionych jest 62% ogółu pracujących, a w przemyśle 38%. Jest to bardzo istotna zmiana w rynku pracy i w strukturach gospodarki, która zmierza w kierunku serwicyzacji, chociaż, porównując dane do 2005 r., zauważa się nieznaczny spadek usług i wzrost roli przemysłu w Tychach, Dąbrowie Górniczej, Jaworznie i Gliwicach (Petryszyn, Zuzańska-Żyśko, 2008). Nie ulega wątpliwości jednak, że miasta GZM rozwijają sektor usług (Sitek i inni, 2013; Kłosowski i inni, 2013). Usługi rynkowe stanowiły 50%, a nierynkowe 10%, co wydaje się być korzystne, gdyż większy udział posiadają w rynku usługi prywatne, które dynamizują gospodarkę. 61

62 Ryc. 7. Funkcje miast GZM w 2010 r. (wzrost lub spadek pracujących w usługach do 2005 r. razem z podmiotami do 9 osób). Źródło: opracowanie własne. Potencjał bazy ekonomicznej najlepiej charakteryzują nadwyżki pracowników, ukazujące zdolność ośrodka do generowania funkcji zewnętrznych, a więc funkcji centralnych. K. Gwosdz (2014) charakteryzując sektory nadwyżkowe w miastach konurbacji podkreśla, że najsilniejsze funkcje egzogeniczne posiadają Katowice. Nadwyżka pracowników wynosi tam prawie 115 tys. miejsc pracy, co stanowi 11-krotność w stosunku do Świętochłowic, ośrodka o najsłabszych podstawach gospodarczych w GZM, i 3-krotność w stosunku do Gliwic, drugiej największej gospodarki nadwyżkowej. Silne podstawy gospodarcze posiadają ponadto Tychy, mając 27 tys. nadwyżkowych miejsc pracy, oraz Dąbrowa Górnicza 16 tys., Sosnowiec 14 tys. i Ruda Śląska 12 tys., przy czym to ostatnie miasto w dalszym ciągu odznacza się wysokim udziałem górnictwa, co jest niekorzystne z punktu widzenia gospodarki postindustrialnej. Tak więc nadwyżka w istocie nie generuje nowych miejsc pracy, które są wynikiem dynamicznej modernizacji gospodarki. Z punktu widzenia rozwoju nowoczesnej gospodarki i funkcji wyższego rzędu, rzutujących na poziom metropolizacji, istotne są nadwyżki pracowników w usługach. Według badań K. Gwosdza (2012) połowa bazy ekonomicznej w usługach przypada na Katowice, które mają znaczącą przewagę nad innymi miastami. Drugim ośrodkiem w zakresie usług centralnych są Gliwice. Do miast wytwarzających usługi ponadlokalne zaliczają się także: Sosnowiec, 62

63 Tychy, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Zabrze oraz w strefie zewnętrznej Będzin i Tarnowskie Góry. To świadczy o zmianach w strukturze rynku pracy i zmierzaniu w kierunku nowoczesnej gospodarki postindustrialnej. Mimo to K. Gwosdz twierdzi, że podstawy gospodarcze Chorzowa, Sosnowca czy Zabrza nadal są słabe, gdyż stopień rozwinięcia bazy ekonomicznej wynosi mniej niż 20% (tamże, s ) Kierunek rozwoju metropolitalnego Metropolii Silesia Opierając się na wynikach licznych prac na ten temat, m.in. M. Tkocz (2000, 2001, 2006, 2007), Domańskiego (2000), Runge (2004, 2006), Kłosowskiego (2008), J. Petryszyna i E. Zuzańskiej-Żyśko, (2008), Klasika (2008), J. Petryszyna (2011), E. Zuzańskiej-Żyśko (2011, 2012), Szajnowskiej, Zuzańskiej (2013), K. Gwosdza (2012, 2014), S. Sitka i inn. (2013a, 2013b), F. Kłosowskiego i inn. (2013), i analizując gospodarkę poszczególnych miast, można zauważyć pewne charakterystyczne trendy. Usługi rynkowe wzrosły, podobnie jak obsługa nieruchomości i firm. Obejmują one łącznie 7 tys. usług, ale wzrost zaznacza się tylko w wybranych miastach: Katowice 4,4 tys., Gliwice 2,3 tys., Sosnowiec 1,3 tys., Tychy 0,4 tys. W miastach GZM wyraźnie zauważa się wzrost branży przemysłowej, w tym przemysłu motoryzacyjnego, który tworzy miejsca pracy i powoduje rozwój miast. Zmniejszyła się baza ekonomiczna górnictwa i energetyki o 4,6 tys. pracujących. Jednak udział starych sektorów gospodarczych jest nadal zbyt wysoki, co nie służy tercjalizacji gospodarki. W zakresie rynku pracy dla subregionu centralnego, w tym miast GZM, istnieje szereg rekomendacji do zastosowania, które mogą wpłynąć na rozwój tych miast (Sitek i inn., 2013; Kłosowski i inni). Podsumowując szereg powyższych opracowań, wyraźnie można wyróżnić dwie grupy miast (ryc. 8) z uwagi na poziom rozwoju bazy ekonomicznej: 1 ) Miasta, które muszą mieć program dywersyfikacji gospodarki i miejsc pracy z naciskiem na rozwój usług: Bytom, Jaworzno, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Świętochłowice. 63

64 Bytom osłabienie sektora przemysłowego, brak efektu odbudowy gospodarki, zbyt duży udział górnictwa, kryzys podstaw gospodarczych powiązany z degradacją środowiska i małą atrakcyjnością miasta, konieczność nabycia nowych funkcji miastotwórczych, miasto jest w poważnym kryzysie podstaw gospodarczych. Jaworzno zbyt duży udział przemysłu i górnictwa / energetyka, niski wzrost miejsc pracy i dodatkowo spadek pracujących w usługach w ciągu ostatnich 5 lat. Mysłowice zbyt duży udział przemysłu i górnictwa, słabe podstawy ekonomiczne, mało zdywersyfikowany rynek pracy, niski poziom usług dla biznesu. Piekary Śląskie zbyt duży udział przemysłu i górnictwa, słabe funkcje powiatowe, mały wzrost rynku pracy, niewielki udział usług wyższego rzędu. Ruda Śląska baza ekonomiczna posiada nadwyżkę pracowników, zbyt duży udział przemysłu i górnictwa, wysoki niedobór usług dla biznesu. Siemianowice Śląskie restrukturyzacja poprzez rewitalizację terenów poprzemysłowych, osłabienie tradycyjnego sektora przemysłowego, przy jednoczesnym wzroście pracy w przemyśle w KSSE, w tym w przemyśle samochodowym, słabe funkcje powiatowe, usługi dla biznesu, mimo pewnej reindustrializacji słaba baza ekonomiczna. Świętochłowice bardzo słaby rynek pracy, osłabienie podstaw gospodarczych, małe zróżnicowanie sektorowe, mała strefa oddziaływania miasta na skutek niewielkiej roli usług i słabych funkcji powiatowych, wysoki niedobór funkcji egzogenicznych w stosunku do liczby ludności, brak efektu odbudowy gospodarczej. 2) Miasta, które weszły lub wchodzą w fazę tercjalizacji i unowocześniania gospodarki: Katowice, Gliwice, Chorzów, Sosnowiec, Tychy, Dąbrowa Górnicza, Zabrze oraz Będzin i Czeladź w strefie zewnętrznej metropolii. Katowice korzystne przemiany, sukces na skutek kumulacji funkcji opartych na korzyściach aglomeracji, rozwój usług finansowych, IT i innych opartych na wiedzy, wykształcenie funkcji kreatywnych, najlepiej rozwinięte funkcje metropolitalne w regionie, dominujący w GZM i całym regionie rynek pracy z wysoką siłą wysysania 64

65 z miast ościennych, 9 tys. nowych miejsc pracy w KSSE, nadwyżka znaczeniowa bazy ekonomicznej. Gliwice nowe funkcje dynamizujące gospodarkę, reakcyjna ścieżka rozwojowa, duża rola starych, historycznych układów przestrzennych i funkcji gospodarczych, korzystne przemiany, rozwój przemysłu przetwórczego i branży motoryzacyjnej (8,8 tys. pracujących w przemyśle samochodowym, 19 zakładów), baza ekonomiczna wzrosła o 6 tys. pracujących w KSSE, ważna rola inwestycji typu greenfield, rozwój nowoczesnych usług dla przedsiębiorstw w sektorze IT. Chorzów umiarkowany sukces, rozwój handlu i usług dla przedsiębiorstw oraz sektorów kreatywnych, ośrodek dosyć szybko wkroczył w fazę postindustrialną, korzystne przemiany mimo regresu i destrukcji ścieżki rozwoju, odbudowa bazy ekonomicznej, zdywersyfikowanie rynku pracy, osłabienie sektora przemysłowego, korzystna renta geograficzna położenie blisko Katowic. Sosnowiec odbudowa bazy ekonomicznej, restrukturyzacja poprzez rewitalizację terenów poprzemysłowych, inwestycje typu brownfield (na terenach poprzemysłowych), korzystne przemiany mimo regresu i destrukcji ścieżki rozwoju, zdywersyfikowanie rynku pracy, 9 tys. nowych miejsc pracy w podstrefie sosnowiecko-dąbrowskiej KSSE, w tym 4 tys. w przemyśle samochodowym. 65

66 Ryc. 8. Miasta GZM według stopnia rozwoju. Źródło: opracowanie własne. Tychy przemysł przetwórczy, samochodowy i specjalizacja branży motoryzacyjnej na poziomie 25%, największy ośrodek przemysłu samochodowego w Polsce, baza ekonomiczna wzrosła o 6,8 tys. w KSSE, ważna rola inwestycji typu greenfield, rozwój usług finansowych, wzrost rynku pracy i rangi miasta. Dąbrowa Górnicza znaczący udział przemysłu w strukturze gospodarki, w tym hutnictwa, wzrost o 4 tys. pracujących w przemyśle samochodowym (22 zakłady związane z motoryzacją) na skutek utworzenia podstrefy sosnowiecko-dąbrowskiej KSSE. Zabrze korzystne przemiany mimo regresu i destrukcji ścieżki rozwoju, powolny i stosunkowo późny etap wyjścia z impasu gospodarczego po 2008 r., odbudowa bazy ekonomicznej z opóźnieniem, zdywersyfikowanie rynku pracy, 4,5 tys. miejsc pracy w KSSE. Będzin miasto strefy zewnętrznej, stosunkowo korzystne przemiany rynku pracy, miasto weszło w fazę tercializacji w pierwszej fazie, mimo iż ośrodek leży poza rdzeniem, korzystne przemiany mimo regresu i destrukcji ścieżki rozwoju. 66

67 Czeladź miasto strefy zewnętrznej, stosunkowo korzystne przemiany rynku pracy, pierwsze centrum handlowe w województwie śląskim, weszło w fazę tercializacji w pierwszej fazie, mimo iż ośrodek leży poza rdzeniem, korzystne przemiany mimo regresu i destrukcji ścieżki rozwoju, pozytywna transformacja, wykorzystanie korzystnego położenia komunikacyjnego, co dało efekty mnożnikowe w formie nowych inwestycji. Analiza poszczególnych miast skłania do ogólnych wniosków: 1) Istnieje grupa miast o bardzo słabych podstawach gospodarczych i niewielkim, i mało zróżnicowanym rynku pracy. Są to: Ruda Śląska, Mysłowice, Piekary Śląskie, Jaworzno, Bytom, Siemianowice Śląskie i Świętochłowice. Wobec powyższego, funkcje metropolitalne nie są w nich możliwe do rozwinięcia, ponieważ miasta te mają problemy z niezakończonym procesem transformacji i nadal są w fazie restrukturyzacji gospodarki. Brak wyraźnych działań spowoduje dalszą marginalizacje ich rynków pracy i brak szans na dołączenie do ośrodków o korzystnych trendach rozwojowych. Miasta te mogą być zepchnięte do roli ośrodków lokalnych, ale co gorsza ich problemy mogą rzutować na funkcjonowanie przyszłej metropolii. Istotnym czynnikiem ograniczającym rozwój nowych działalności, w tym usług, są nadal w wielu tych miastach stare struktury przemysłowe, w tym również górnictwo węgla kamiennego, zapóźnienia infrastrukturalne, niekorzystna struktura pracujących, brak nowych inwestycji, brak dostępności transportowej, zbyt duży udział przemysłu tradycyjnego, degradacja środowiska, stare budownictwo mieszkaniowe, mała atrakcyjność miast i terenów inwestycyjnych oraz brak terenów pod stery ekonomiczne. Ograniczenie lub zminimalizowanie tych czynników przyczyni się do dalszej degradacji bazy ekonomicznej i zahamowania niekorzystnych trendów rozwojowych. Te uwarunkowania sprawiły, że proces transformacji przebiegał wolniej, a wiele miast wstąpiło w fazę kryzysu w związku z zachwianiem podstaw gospodarczych. 2) Istnieje grupa miast, które wstąpiły w kolejną fazę rozwoju opartego na nowoczesnej gospodarce, w której usługi odgrywają coraz większą rolę lub które zaadoptowały się na rynku poprzez rozwój nowszych przemysłów. Miasta te przechodzą powolną, jednak skuteczną modernizację, a ich gospodarki włączane są w sieć powiązań międzynarodowych za sprawą nowych inwestycji zagranicznych. Istotne jest, aby nie doprowadzić do dominacji jednej branży produkcji, co w razie kryzysu w określonej 67

68 branży może mieć znaczące konsekwencje dla całego regionu. Zatem miasta te powinny być poddane dalszej modernizacji jakościowej poprzez kreowanie nowych branż, które niekoniecznie muszą wykazywać cechy zakorzenienia. 3) W rdzeniu tworzącej się metropolii wyraźnie widać centrum gospodarczo-decyzyjne. Tą rolę przyjęły Katowice, które dystansują wszystkie miasta GZM niemal w każdej dziedzinie życia gospodarczego. Pomocniczym ośrodkiem i bardzo ważnym dla rozwoju całego GZM, z uwagi na rozległy charakter konurbacyjny tego obszaru, są Gliwice, które uzupełniają funkcje Katowic w zakresie usług wyższego rzędu. Te dwa miasta powinny być miejscem inwestycji metropolitalnych na wielką skalę, w tym projektów europejskich wzmacniających ich metropolitalny charakter. Ponadto powinna być promowana specjalizacja sektora IT w Gliwicach na bazie istniejącego kapitału ludzkiego oraz zasobów ludzkich na bazie firm IT i Politechniki Śląskiej, sprzętu medycznego i innych specjalistycznych branż, opartych na nowych technologiach i wiedzy. 4) Działanie powinno przyjąć dwukierunkowy charakter: a) rozwój usług wyższego rzędu w miastach, które przeszły już restrukturyzację. Tu powinien być położony nacisk na rozwój funkcji metropolitalnych o wysokiej jakości. Należy rozwijać działania na dużą skalę w postaci wielkich projektów. Powinna też nastąpić, specjalizacja miast aby wesprzeć konkurencyjność i ograniczyć konkurowanie. Niezbędny jest odpowiedni marketing na rzecz wybranych miast GZM lub całego rdzenia jako jednej struktury funkcjonalnoprzestrzennej. Dalszą modernizację miast należy rozwijać także poprzez zwiększanie jakości przestrzeni miejskiej, aby poprawić atrakcyjność tych miast. Ten element przyczyni sią do podniesienia poziomu i jakości życia, a być może skłoni młodych i kreatywnych ludzi z innych regionów do migracji do miast GZM. b) rozwój i program pomocowy dla miast, które nadal nie zakończyły procesu restrukturyzacji, a które mają małe rynki pracy, przestarzały przemysł i niski poziom usług. W tych ośrodkach powinna być podjęta próba wprowadzenia zupełnie nowych działalności na bazie starych przemysłów, wykorzystując istniejące hale i przestrzenie do produkcji nowoczesnych, a także wspierany rozwój przedsiębiorczości i usług zmierzających do dywersyfikacji rynku pracy i całej gospodarki. 68

69 5.7. Propozycja dyslokacji branż prorozwojowych wyniki warsztatów Powyższa analiza związana z możliwością rozwoju funkcji metropolitalnych na obszarze Metropolii Silesia powinna zostać uzupełniona o propozycje miast-członków Metropolii Silesia w tym zakresie, jak i w kwestii dyslokowania branż uznanych za priorytetowe. W tym celu na przeprowadzonych warsztatach poddano pod dyskusję wyniki analizy globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia, przeprowadzonej przez firmę Deloitte Business Consulting, w ramach której dokonano także oceny 11 branż prorozwojowych. Uczestnicy warsztatów dodawali własne propozycje do branż i sektorów zaproponowanych przez Deloitte. Mając na uwadze polifunkcyjność całego obszaru Metropolii Silesia oraz opierając się na kryterium posiadanego przez poszczególne miasta potencjału rozwojowego, który może zostać wykorzystany przez inwestorów z branż i sektorów uznanych za prorozwojowe, zaproponowano dyslokacje branż. Prezentuje je poniższa tabela 5. Tabela 5. Proponowana dyslokacja branż prorozwojowych i funkcji metropolitalnych w obrębie 14 miast Metropolii Silesia. Miasto Funkcje metropolitalne Przemysł/Sektor Bytom Chorzów Dąbrowa Górnicza Sport, rekreacja, Centrum edukacyjne (szkoły średnie) Turystyka, rekreacja, sport Energetyka, przemysł chemiczny, BPO Logistyka, Każdy możliwy przemysł Gliwice Skupić się na rozwoju funkcji metropolitalnych, ale czy wszystkich? ICT, Logistyka, B+R, BPO Jaworzno Energetyka, przemysł wydobywczy, logistyka Katowice Ochrona zdrowia, szkolnictwo wyższe, kultura, sport, rekreacja, administracja publiczna (ogólnie wszystkie funkcje metropolitalne) ICT, B+R, BPO ochrona środowiska Mysłowice Piekary Śląskie Ruda Śląska Ochrona zdrowia Logistyka Każdy możliwy przemysł Logistyka Każdy możliwy przemysł 69

70 Siemianowice Śląskie Sosnowiec Świętochłowice Ochrona zdrowia Skupić się na rozwoju funkcji metropolitalnych, ale czy wszystkich? Szkolnictwo wyższe Ochrona zdrowia Rekreacja, sport Każdy przemysł, Ochrona środowiska Ochrona środowiska (czyste technologie), B+R Tychy Ochrona zdrowia Logistyka, B+R, przemysł motoryzacyjny (przede wszystkim rozwój przedsiębiorstw kooperujących z przemysłem motoryzacyjnym) przemysł spożywczy Zabrze Turystyka postindustrialna Ochrona zdrowia, Kultura, sport, rekreacja Logistyka Źródło: opracowanie własne. Analiza informacji zawartych w powyższej tabeli oraz opinii pojawiających się w trakcie warsztatów uprawnia do wyciagnięcia następujących wniosków: Katowice są kreowane na lidera Metropolii Silesia, który powinien rozwijać intensywnie wszystkie funkcje metropolitalne. Drugim biegunem rozwoju i konkurentem Katowic do miana lidera Metropolii Silesia są Gliwice, które także powinny postawić na intensywny rozwój funkcji metropolitalnych oraz inwestować w rozwój takich branż i sektorów prorozwojowych jak: BPO, B+R czy ICT. Miastem wskazanym przez uczestników warsztatów jako to, które również powinno zwrócić większą uwagę na rozwój funkcji metropolitalnych, jest Sosnowiec. Jednak kluczowym problemem tego miasta, który może w mocno negatywny sposób wpłynąć na jego możliwości rozwojowe, jest wyraźnie postępujący proces wyludnienia oraz praktycznie wyczerpane zasoby terenów inwestycyjnych typu greenfield. Katowice, Tychy, Sosnowiec, Siemianowice Śląskie, Piekary Śląskie i Zabrze to miasta, które powinny postawić na rozwój usług ochrony zdrowia. Inwestorów zajmujących się działalnością logistyczną należy przyciągać do takich miast jak: Zabrze, Piekary Śląskie, Mysłowice, Dąbrowa Górnicza, Tychy i Gliwice. 70

71 Miasta, które mają największe problemy i już dzisiaj są gotowe przyjąć na swój teren inwestorów reprezentujących jakąkolwiek dziedzinę przemysłu i usług, to: Bytom, Piekary Śląskie, Siemianowice Śląskie, Dąbrowa Górnicza i Mysłowice. Bytom to miasto o największej skali problemów. Ogromne szkody górnicze występujące na jego obszarze powodują, że jest to miasto praktycznie bez perspektyw rozwojowych. Zaniechanie działań mających na celu zajęcie się problemami tego miasta może w efekcie doprowadzić do jego upadku. Tychy muszą uważać na zbyt duże uzależnienie się od przemysłu motoryzacyjnego. W tym celu należy podjąć działania, które przyciągną inwestorów z innych branż, w szczególności: ochrony zdrowia, logistyki oraz B+R. Aby odpowiedzieć sobie na pytanie, czy pomysły uczestników warsztatów dotyczące w szczególności dyslokacji funkcji metropolitalnych w poszczególnych miastach mają racjonalne uzasadnienie, należy je skonfrontować z rzeczywistymi możliwościami rozwoju tych funkcji na obszarze Metropolii Silesia, o czym traktuje kolejny rozdział. 6. Analiza potencjałów i barier dla rozwoju Metropolii Silesia W celu rozpoznania mocnych i słabych stron Metropolii Silesia oraz szans i zagrożeń w otoczeniu Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych z Łodzi przeprowadził analizę SWOT, której wyniki zaprezentowano w poniższej tabeli. Tabela 8. Analiza SWOT dla Metropolii Silesia. Mocne strony Sprawne funkcjonowanie Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej Wysoki poziom konkurencyjności kilku miast GZM na tle Polski Relatywnie niskie ceny mieszkań Polepszenie się kapitału ludzkiego przez wzrost odsetka osób z wykształceniem wyższym Wzrost wynagrodzeń realnych ludności Wzrost liczby podmiotów gospodarczych i stopy przedsiębiorczości Malejący deficyt budżetowy wraz z występowaniem nadwyżki operacyjnej Słabe strony Spadek liczby ludności przez pogłębiający się ubytek naturalny i ujemne saldo migracji Postępujący proces starzenia się społeczeństwa powodujący rosnące obciążenie ekonomiczne Niska aktywność ekonomiczna ludności Wzrost stopy bezrobocia Znaczne dysproporcje w rozwoju poszczególnych miast GZM Malejące dochody podmiotów gospodarczych (spadek dochodów z CIT na 1 firmę) Procesy suburbanizacyjne Monofunkcyjność gospodarki (górnictwo węglowe, hutnictwo, przemysł maszynowy) Przewaga wyjazdów nad przyjazdami di pracy Spadek liczby największych podmiotów gospodarczych 71

72 Szanse Zagrożenia Wzrost konkurencyjności GZM względem Depopulacja Metropolii Silesia innych metropolii Rosnąca stopa bezrobocia Dalszy rozwój KSSE Pogłębiające się różnice w poziomie rozwoju Zwiększenie aktywności ekonomicznej poszczególnych miast GZM ludności Ograniczenie procesów emigracyjnych Dynamiczny rozwój sektora usług Wsparcie sektora małych i średnich przedsiębiorstw Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s.100. Analiza danych zawartych w powyższej tabeli uprawnia do stwierdzenia, że Metropolia Silesia boryka się z licznymi słabościami, którym nie jest w stanie przeciwstawić równie licznych silnych stron. Do podobnych przemyśleń skłania analiza słabych i mocnych stron Metropolii Silesia, które ujęto w analizie SWOT przeprowadzonej dla potrzeb opracowania Strategii Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia do 2025 r. Okazuje się bowiem, że we wszystkich polach diagnostycznych przeważają słabe strony nad mocnymi. Do grupy obszarów, w których dysproporcja ta jest szczególnie widoczna, należy interesujący nas obszar gospodarka, specjalności metropolitalne. Ujawnione słabości w tym obszarze świadczą o niezakończonym jeszcze procesie restrukturyzacji gospodarki Metropolii Silesia, a przede wszystkim o słabo wykorzystanym potencjale dla rozwoju silnych specjalizacji na obszarze miast Metropolii. Ponadto na słabą ocenę w tym zakresie wpływają liczne bariery inwestycyjne. Celem niwelowania słabości tego obszaru postuluje się silną potrzebę kreowania atrakcyjności Metropolii Silesia w oczach inwestorów i użytkowników, w celu wzmocnienia rangi instytucji i renomowanych firm. Ponadto analizy przeprowadzone w obszarze infrastruktura metropolitalna wskazują na występowanie słabości układów komunikacyjnych w miastach Metropolii. Stawia się tezę, że bez rozwiązań systemowych w zakresie transportu publicznego miastom Metropolii Silesia grozi paraliż komunikacyjny, który będzie rzutował na ich dalszy rozwój. Konieczne jest zatem podjęcie rozwiązań systemowych w tym obszarze, co wpłynie na podwyższenie poziomu atrakcyjności inwestycyjnej miast wchodzących w skład Metropolii Silesia oraz poprawę codziennych warunków życia ich mieszkańców. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że w ramach warsztatów, przeprowadzonych w czterech miastach (Chorzów, Katowice, Sosnowiec i Zabrze), w których udział wzięli przedstawiciele 72

73 miast-członków Metropolii Silesia oraz gmin otoczenia, pod dyskusję poddano wyniki analizy SWOT, przedstawione przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych z Łodzi. Szczególny nacisk położono analizę zidentyfikowanych słabości. W wyniku przeprowadzonych dyskusji, przykładowo, depopulację uznano za zjawisko będące konsekwencją innych słabych stron, a starzenie się społeczeństwa uznano za zjawisko, na które Metropolii Silesia nie ma wpływu. W związku z powyższym w wyniku dyskusji powstała nowa lista słabych stron (stworzona na spotkaniu w Chorzowie): 1. Niska aktywność ekonomiczna ludności. 2. Znaczne dysproporcje w rozwoju poszczególnych miast GZM. 3. Niski poziom kapitału ludzkiego mierzony poziomem wykształcenia, w porównaniu z innymi metropoliami w Polsce. 4. Słaba współpraca członków Metropolii Silesia, mająca na celu dobro wspólne (Metropolii jako całości). 5. Niski poziom przedsiębiorczości. 6. Negatywny wizerunek GZM. 7. Niska jakość środowiska. 8. Balast okresu industrialnego. Z tych ośmiu słabych stron cztery uznano za kluczowe dla przyszłego rozwoju Metropolii Silesia : 1. Słaba współpraca członków Metropolii Silesia, mająca na celu dobro wspólne (Metropolii jako całości) 24 pkt. 2. Niski poziom przedsiębiorczości 16 pkt. 3. Niska aktywność ekonomiczna ludności 15 pkt. 4. Balast okresu industrialnego 14 pkt. 5. Niski poziom kapitału ludzkiego mierzony poziomem wykształcenia, w porównaniu z innymi metropoliami w Polsce 7 pkt. 6. Znaczne dysproporcje w rozwoju poszczególnych miast GZM 5 pkt. 7. Negatywny wizerunek GZM 3 pkt. 8. Niska jakość środowiska 0 pkt. Następnie uczestnicy warsztatów wygenerowali pomysły, mające na celu wyeliminowanie słabości uznanych za kluczowe zagrożenie dla przyszłego rozwoju Metropolii Silesia. Poniższa tabela zawiera zestawienie zaproponowanych rozwiązań. 73

74 Tabela 9. Kluczowe słabości Metropolii Silesia oraz proponowane rozwiązania. Kluczowe słabości Metropolii Silesia Słaba współpraca członków Metropolii Silesia, mająca na celu dobro wspólne (Metropolii jako całości) 24 pkt Niski poziom przedsiębiorczości 16 pkt Niska aktywność ekonomiczna ludności 15 pkt Balast okresu industrialnego 14 pkt Źródło: opracowanie własne. Proponowane rozwiązania skuteczny lobbing na rzecz ustawy metropolitalnej tematyczne/branżowe związki międzygminne podnoszenie świadomości społecznej w zakresie potrzeby prowadzenia działań wspólnych funkcjonalna struktura współpracy nad wspólnymi celami (w zakresie planowania i realizacji) programy rządowe dla inicjatyw podejmowanych wspólnie przez kilka gmin premiowanie projektów, w których bierze udział wielu partnerów z Metropolii Silesia wspólne projekty miast Metropolii Silesia wykorzystujące fundusze europejskie giełda pomysłów i dobrych praktyk na poziomie Metropolii Silesia metropolitalny think tank pobudzanie postaw przedsiębiorczych przez system oświaty/uczelnie inkubatory przedsiębiorczości czasowe zwolnienie z płatności składek ZUS ułatwienie dostępu i wykorzystania funduszy zewnętrznych (UE) polityka finansowa miast w zakresie udostępniania lokali na prowadzenie działalności gospodarczej zwiększenie umiejętności zarządzania własnymi zasobami finansowymi nauka ekonomii w praktyce począwszy od szkoły podstawowej akcje społeczne promujące przedsiębiorczość promocja ekonomii społecznej system ulg i zachęt finansowych (czynsze), zachęcających do podjęcia własnej działalności gospodarczej kreowanie pozytywnej postawy względem rynku pracy system szkoleń współfinansowanie stanowisk pracy przez PUP i OPS dwutorowe działania: zmiany mentalności mieszkańców Metropolii Silesia zmiany systemowe rynku pracy i istniejących przepisów aktywizacja zawodowa kobiet, skuteczny lobbing na rzecz ustawy rewitalizacyjnej przejęcie przez gminy zbędnej własności Skarbu Państwa, spółek Skarbu Państwa utworzenie banku terenów postindustrialnych przeznaczonych do sprzedaży pozyskanie środków na rewitalizację terenów poprzemysłowych preferencje finansowania przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska promocja terenów inwestycyjnych typu brownfield koordynacja działań miast nad uporządkowaniem struktury własnościowej terenów i nieruchomości większa płynność w udostępnianiu pustostanów 74

75 Listę słabych stron Metropolii Silesia stworzoną na spotkaniu w Chorzowie prezentowano na spotkaniach zorganizowanych w pozostałych trzech miastach. Generalnie zgodzono się z jej treścią, proponując ewentualne uzupełnienia. I tak: w Katowicach do kluczowych słabości zaliczono: o brak wystarczającej liczby miejsc pracy o niską jakość zasobów mieszkaniowych w Sosnowcu dodano: o problemy demograficzne o restrukturyzację struktury gospodarczej regionu o słaby potencjał rozwojowy o strukturę układu osadniczego w Zabrzu: o brak współpracy na linii biznes nauka Należy zauważyć, że część wskazywanych słabości to czynniki, na które Metropolia Silesia nie ma wpływu (np. problemy demograficzne), a część stanowi odmianę tej samej słabości (np. restrukturyzacja struktury gospodarczej regionu a balast okresu industrialnego). 7. Analiza kierunków rozwojowych Metropolii Silesia Analizując cele strategiczne zawarte w strategiach miast należących do Metropolii Silesia można znaleźć kilka wspólnych kierunków. Celem, który sformułowany jest w każdym z 14 dokumentów, jest tworzenie warunków do podwyższania poziomu wykształcenia oraz kwalifikacji zawodowych. Kapitał ludzki jest najcenniejszy, dlatego należy postawić na jego rozwój. Równie istotnymi kwestiami były cele dotyczące tworzenia przyjaznych warunków do otwierania nowych firm na terenach gminy oraz przyciągania inwestorów, wzrost potencjału gospodarczego poprzez rozwój gospodarczy, jak również rozbudowa oraz usprawnienie infrastruktury. Cele te są zgodne z celami wyznaczonymi w ramach Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego Śląskie Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego Śląskie 2020, Katowice, luty

76 Tabela 10. Kierunki rozwojowe Metropolii Silesia. Cel strategiczny/cel operacyjny (priorytet) Wyższy poziom wykształcenia i kwalifikacji zawodowych (PRIORYTET B) Tworzenie warunków sprzyjających powstawaniu nowych firm i instytucji (PRIORYTET B) Usprawnienie transportu osób i towarów (PRIORYTET C) Wzrost potencjału ekonomicznego miasta poprzez rozwój gospodarczy (PRIORYTET B) Poprawa jakości środowiska zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do środowiska (PRIORYTET D) Bezpieczeństwo publiczne (PRIORYTET E) Zmniejszenie ilości składowanych odpadów oraz rewitalizacja terenów zdegradowanych (PRIORYTET D) Wzrost uczestnictwa mieszkańców w życiu kulturalnym (PRIORYTET E) Przygotowanie terenów pod inwestycje w sferze turystyki, rekreacji i rozrywki (PRIORYTET B) Wzrost dostępności i jakości usług medycznych (PRIORYTET E) Unowocześnienie wewnątrzmiejskiego systemu komunikacji publicznej (PRIORYTET C) Swobodny dostęp do mediów i usług telekomunikacyjnych (PRIORYTET E) Nowe zagospodarowanie terenów poprzemysłowych (PRIORYTET E) Dostosowanie zasobów mieszkaniowych do potrzeb i poprawa estetyki otoczenia (PRIORYTET E) Wspieranie aktywności obywatelskiej (PRIORYTET B) Upowszechnianie sportu i kultury jako formy czynnego wypoczynku (PRIORYTET B) Sprawna i nowoczesna infrastruktura techniczna (kanalizacja itp.) (PRIORYTET E) Źródło: opracowanie własne. Miasta Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy, Zabrze Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Zabrze Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Tychy, Zabrze Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Zabrze Bytom, Chorzów, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Tychy, Chorzów, Katowice, Jaworzno, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Sosnowiec, Tychy, Zabrze Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Sosnowiec, Bytom, Chorzów, Gliwice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Sosnowiec, Chorzów, Katowice, Mysłowice, Ruda Śląska, Sosnowiec, Zabrze Dąbrowa Górnicza, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Tychy, Liczba wskazań Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec, Zabrze 4 Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Katowice, Mysłowice 4 Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Mysłowice, Zabrze 4 Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Mysłowice, Piekary Śląskie, 4 Chorzów, Ruda Śląska, Tychy, Zabrze 4 Mysłowice, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie

77 8. Wizja oraz priorytety rozwoju gospodarki Metropolii Silesia Proponowana wizja Metropolii Silesia związana z rozwojem gospodarczym, stworzona na podstawie powyższych analiz, jest następująca: Metropolia Silesia obszarem nowoczesnej i rozwojowej gospodarki, który, dzięki współpracy i kooperacji jednostek go tworzących, stanie się konkurencyjny w skali Europy. Wymienione w tabeli 10. cele stanowią podstawę rozwojową poszczególnych miast wchodzących w skład Metropolii Silesia. Kluczem, który może wywołać efekt synergii, motywując poszczególne miasta do współpracy i rozwoju, jest wyselekcjonowanie najbardziej istotnych celów, tzw. priorytetów, które członkowie Metropolii mogą wspólnie realizować. Aby tak się stało, priorytety dla Metropolii Silesia powinny współgrać z celami zawartymi w strategiach miast należących do Metropolii. Każde miasto posiada indywidualny pomysł na rozwój, jednak analiza celów strategicznych wykazała, że istnieją wspólne kierunki, które są istotne dla rozwoju członków Metropolii Silesia. Biorąc pod uwagę wymienione powyżej cele strategiczne, wyselekcjonowano 4 główne kierunki rozwoju Metropolii Silesia, które zostaną wykorzystane podczas proponowanych działań w ramach PRG M S Są nimi: Edukacja dla biznesu, Nowa przedsiębiorczość, Innowacyjność przedsiębiorstw, Nowoczesna infrastruktura. Rysunek nr 13 przedstawia kluczowe priorytety gospodarcze dla Metropolii Silesia. 77

78 Rysunek 13. Priorytety gospodarcze Metropolii Silesia. Źródło: opracowanie własne. PRG M S 2025 zakłada, że w ramach każdego z priorytetów zostanie zrealizowanych kilka wspólnych działań. Propozycje działań rozwojowych oparte są o analizę danych wtórnych oraz na podstawie konsultacji z przedstawicielami miast wchodzących w skład Metropolii Silesia podczas organizowanych warsztatów, które odbyły się w dniach 25, 26, 29 i 30 września 2014 r. Warsztaty metodyczne pt. Kluczowe kierunki rozwoju gospodarczego Metropolii Silesia dla opracowania PRG M S 2025 miały na celu przedstawienie uczestnikom warsztatów wyników analiz wynikających z I oraz II etapu tworzenia PRG M S 2025, a także przeprowadzenie dyskusji na temat potencjalnych kierunków rozwoju gospodarczego oraz sytuacji gospodarczej Metropolii. Podstawą efektywnego rozwoju gospodarczego Metropolii Silesia jest wspólne działanie wszystkich miast członkowskich. Do tej pory napotykano problemy wynikające z braku wspólnej polityki rozwojowej, a każda jednostka kierowała się własnymi priorytetami, przez co powstały m.in. tak znaczne różnice między miastami wchodzącymi w skład Metropolii Silesia. Zdaniem J. Forajtera, dotychczasowe doświadczenia związane z funkcjonowaniem GZM pokazują, że wobec skali potężnych problemów dobrowolne zrzeszanie się gmin 78