Występowanie niskorosłości i wysokorosłości chłopców w wieku 7-19 lat ze wschodnich województw Polski w świetle wybranych zmiennych społecznych

Transkrypt

1 48 Probl Hig Epidemiol 212, 93(1): Występowanie niskorosłości i wysokorosłości chłopców w wieku 7-19 lat ze wschodnich województw Polski w świetle wybranych zmiennych społecznych Occurrence of short stature and tall stature of boys aged 7-19 years in eastern provinces of Poland in the light of selected social variables Krystyna Górniak, Małgorzata Lichota, Adam Wilczewski Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej Cel pracy. Określenie częstości występowania niskorosłości i wysokorosłości wśród chłopców ze wschodnich rejonów Polski. Materiał i metody. Do analizy wykorzystano wyniki badań, prowadzonych w latach na terenie województwa podlaskiego, lubelskiego i podkarpackiego. Objęto nimi 1546 chłopców w wieku 7-19 lat. W niniejszym doniesieniu zaprezentowano wyniki obserwacji 247 chłopców niskorosłych o wartościach wysokości ciała poniżej 1 centyla, w tym 82 badanych, których wysokość ciała plasuje się poniżej 3 centyla. W analizach uwzględniono również dane 1736 chłopców wysokorosłych, o wymiarach ciała powyżej 9 centyla, w tym 677, których wysokość ciała osiągał poziom powyżej 97 centyla. Pozyskane wartości wysokości i masy ciała badanych stanowiły podstawę wyliczenia wskaźnika BMI. W obydwu wyodrębnionych grupach chłopców uwzględniono miejsce zamieszkania, dzietność rodzin oraz wykształcenie ich rodziców. Wyniki. Nieprawidłowości w rozwoju fizycznym dotyczyły chłopców w każdym wieku, przy czym niedobory wysokości ciała stwierdzano częściej między 16 a 19 rokiem życia, natomiast wysokorosłość występowała częściej w młodszych grupach wiekowych. szybko rosnący byli ciężsi i jednocześnie smuklejsi od swych rówieśników niskorosłych. Wśród badanych największą grupę stanowili chłopcy wywodzący się ze środowiska miejskiego, z rodzin wychowujących dwoje dzieci, których rodzice legitymowali się najczęściej wykształceniem średnim. Wnioski. Stwierdzono nieznaczne zróżnicowania środowiskowe dotyczące częstości występowania spowolnienia i przyspieszenia procesów rozrostu ciała chłopców z terenów wschodniej Polski. Słowa kluczowe: niskorosłość, wysokorosłość, chłopcy, czynniki społeczne Probl Hig Epidemiol 212, 93(1): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Praca wykonana w ramach Badań Statutowych AWF Warszawa (DS. 69) Aim. Defining the frequency of short and tall stature occurrence among boys from eastern regions of Poland. Material & methods. The results of research carried out between in the Podlaskie, Lubelskie and Podkarpackie provinces were used in the analysis. The research included 1546 boys aged 7-19 years. This article presents the results of examination of 247 short-statured boys with height values below the 1th centile, including 82 subjects with height values below the 3rd centile. The analysis also processed the data of 1736 tall-statured boys with height values above the 9th centile, including 677 whose height reached the level above the 97th centile. The achieved values of height and body mass of the subjects served as a basis for calculating the slimness ratio. In both selected groups of boys a place of living, number of children in the family and parents level of education were taken into account. Results. Irregularities in the physical development were observed in boys in every age group. However, height deficiencies were found more often in the age group, whereas tall stature appeared more often in younger age groups. Boys who were growing faster were heavier and simultaneously slimmer than their short-statured peers. The biggest group among all subjects was constituted by boys coming from urban environment, from families raising two children whose parents were educated at the secondaryschool level. Conclusions. Slight environmental differences concerning the frequency of slowdown and acceleration of processes related to the body growth in boys from eastern Poland were observed. Key words: short stature, tall stature, boys, social factors Adres do korespondencji / Address for correspondence dr hab. prof. nadzw. Krystyna Górnik Akademia Wychowania Fizycznego, Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej, Zakład Korektywy ul. Akademicka 2, 21-5 Biała Podlaska tel , fax krystyna.gorniak@awf-bp.edu.pl Wprowadzenie Rozwój osobniczy jest procesem genetycznie zaprogramowanych zmian, jakie zachodzą w życiu człowieka. Wyodrębnia się w nim zjawiska związane ze wzrastaniem, różnicowaniem, dojrzewaniem i postępem. Do podstawowych aspektów jakościowych rozwoju zalicza się zwiększanie wymiarów i masy ciała oraz liczby komórek, zmiany w strukturach tkanek i narządów oraz proporcji ciała, a także doskonalenie funkcjonalne i doskonalenie organizacji organizmu.

2 Górniak K i wsp. Występowanie niskorosłości i wysokorosłości chłopców w wieku 7-19 lat ze wschodnich województw Każde dziecko rozwija się według własnego tempa określonego genetycznie, przy czym przebieg rozwoju poszczególnych osobników realizowany jest według możliwości, jakie stwarzają warunki środowiskowe, takie jak zróżnicowanie urbanizacyjne i społecznoekonomiczne. Modyfikujący wpływ wielkości zamieszkiwanego środowiska na poziom rozwoju fizycznego wiąże się z tym, że środowiska miejskie w porównaniu do małych aglomeracji wiejskich charakteryzuje z reguły lepsza jakość i dostępność do służby zdrowia, lepsze warunki mieszkaniowe i sanitarne, bardziej racjonalne nawyki żywieniowe, mniejsze obciążanie dzieci pracą fizyczną oraz zróżnicowany pod względem ilościowym i jakościowym zespół bodźców oddziaływujących na dziecko. Do czynników społeczno-ekonomicznych, które mają największy wpływ na jakość rozwoju fizycznego zalicza się poziom wykształcenia rodziców oraz dzietność rodzin. Wyższy poziom wykształcenia rodziców, wiąże się z bardziej racjonalnym gospodarowaniem budżetem rodzinnym, lepszym sposobem odżywiania i bardziej prozdrowotnym stylem życia. Liczba dzieci w rodzinie wiąże się natomiast z wpływem czynników paragenetycznych na rozwój dziecka i oddziaływuje na jakość warunków mieszkaniowych i finansowych rodziny. Z badań prowadzonych w różnych środowiskach wynika, że dzieci wywodzące się z rodzin o wyższym statusie społecznym są przez cały okres rozwoju z reguły wyższe w porównaniu do rówieśników, wywodzących się z rodzin o gorszym standardzie życia. Autorzy podkreślają, że po osiągnięciu dojrzałości płciowej różnice te wprawdzie maleją, ale nie zanikają i są widoczne wśród dorosłych osób [1, 2, 3, 4, 5, 6]. Jednym z zaburzeń, występujących w dynamice rozwoju fizycznego jest niskorosłość oraz wysokorosłość. Do najczęstszych przyczyn niedoboru wysokości ciała należy niskorosłość konstytucjonalna, uwarunkowana czynnikami genetycznymi oraz spowolnioną dynamiką przemian rozwojowych dzieci wolno dojrzewających. Wtórny niedobór wzrostu może nastąpić wskutek niedożywienia lub chorób przewlekłych [7, 8]. Częściej występuje u chłopców niż u dziewcząt, wzbudza niezadowolenie z własnego wyglądu, rodzi poczucie mniejszej wartości, które nasila się w wieku pubertalnym. Nadmierna wysokość ciała występuje najczęściej, jako cecha konstytucjonalna u osób zdrowych, które według Szilágyi-Pągowskiej [9] obarczone są wysokorosłością rodzinną i wykazują duże roczne przyrosty. Wysokorosłość dotyczy dzieci, głównie dziewcząt, o wysokości ciała powyżej 97 centyla albo powyżej dwóch odchyleń standardowych od średniej arytmetycznej wysokości ciała danej grupy wiekowej [1, 11, 12, 13, 9]. Cel pracy Oszacowanie częstości występowania niskorosłości i wysokorosłości wśród chłopców ze wschodnich rejonów Polski z uwzględnieniem podstawowych zmiennych społecznych, takich jak miejsce zamieszkania, dzietność rodzin oraz wykształcenie rodziców. Analiza zgromadzonego materiału badawczego pozwoliła ocenić wielkość zmian średnich wartości wysokości i masy ciała oraz wskaźnika BMI u chłopców nisko- i wysokorosłych w kolejnych latach życia. Podjęto również próbę oceny, w jakim stopniu czynniki środowiska społecznego wiążą się z występującymi niedoborami lub nadmiernymi wartościami wysokości ciała. Materiał i metody W pracy wykorzystano wyniki obserwacji nad rozwojem i sprawnością fizyczną dzieci i młodzieży prowadzonych w latach 25-27, w ramach Badań Statutowych AWF Warszawa (DS. 69). Objęto nimi chłopców w wieku 7-19 lat z terenu województwa podlaskiego, lubelskiego i podkarpackiego [14, 15]. W niniejszym doniesieniu uwzględniono wyniki badań tych uczniów, których wysokość ciała osiągała skrajne wartości. Analiza dotyczy więc 2 47 chłopców niskorosłych, o wymiarach plasujących się na siatce centylowej poniżej 1 centyla oraz wysokorosłych, których wymiary wysokości ciała mieszczą się powyżej 9 centyla [16]. Zgromadzone wyniki pomiarów wysokości i masy ciała posłużyły do wyliczenia wskaźnika BMI chłopców. Podstawowe dane o dziecku i jego rodzinie pozyskano w wyniku badań ankietowych, przeprowadzonych wśród rodziców. Częstość występowania nisko- i wysokorosłości wśród chłopców ze wschodnich rejonów Polski charakteryzowano z uwzględnieniem podstawowych zmiennych środowiskowych, takich jak: 1. miejsce zamieszkania: wieś, małe miasto (do 5 tys. mieszkańców) i duże miasto (powyżej 5 tys. mieszkańców) 2. wykształcenie ojca i matki: podstawowe i zawodowe, średnie, wyższe zawodowe i magisterskie 3. liczba dzieci w rodzinie: rodziny z 1 dzieckiem, z 2-3 dzieci, z 4 i więcej dziećmi. Zgromadzony materiał badawczy został uporządkowany przy pomocy wybranych charakterystyk statystycznych (średnia arytmetyczna, odchylenie standardowe, częstość występowania badanych zmiennych). W ocenie poziomu istotności różnic zastosowano test t-studenta oraz test c 2 [17]. W wyodrębnionych grupach unormowano wyniki pomiarów wysokości i masy ciała oraz wskaźnika BMI na średnie wartości i odchylenie standardowe wszystkich badanych chłopców ze wschodnich rejonów Polski [18].

3 5 Probl Hig Epidemiol 212, 93(1): Wyniki Nieprawidłowości w rozwoju fizycznym występowały u chłopców ze wschodnich województw Polski w każdym wieku (tab. I, ryc. 1). Przeciętnie, co czwarty badany charakteryzował się wymiarami ciała, odstającymi od normy właściwej dla danego wieku. Zbyt niski wzrost dotyczył od 7,5 do 24, analizowanych przypadków, z nasileniem u chłopców powyżej 15 roku życia. Badani na ogół osiągali wartości wysokości ciała, które mieściły się miedzy 1 a 3 centylem (1 24 przypadków 8,2). Skrajnie niskie wymiary długościowe ciała, poniżej 3 centyla, zaobserwowano u 87 badanych (5,4) najczęściej w wieku lat. Wysokorosłość dotyczyła z kolei od 8,2 do 22,4 badanych w poszczególnych grupach wiekowych poziom centylowy dla wysokości ciała osiągnęło badanych (7,7), a powyżej 97 centyla znalazły się wymiary ciała 575 chłopców (3,8 ogółu). Wysokie wartości wysokości ciała występowały najczęściej u chłopców w wieku 7 lat oraz między 9 a 14 rokiem życia. Z przeprowadzonych badań wynika, że przeciętne wartości wysokości i masy ciała chłopców ze wschodnich rejonów Polski nie odbiegały od poziomu dotyczących chłopców warszawskich [19]. W wieku 7-14 lat osiągali zbliżone lub nieco wyższe wymiary wysokości ciała, natomiast od 15 roku życia byli niżsi w porównaniu z rówieśnikami grup warszawskich. Nie stwierdzono również większych różnic średnich wartości masy ciała. Jedynie w wieku 16 i 18 lat chłopcy warszawscy byli ciężsi od rówieśników ze wschodnich rejonów kraju (tab. II). Podstawowe parametry somatyczne chłopców z wyodrębnionych grup kształtowały się zgodnie z dynamiką rozwojową. Na tle całej grupy badanych uczniów ze wschodnich województw kraju, Ryc. 1. Występowanie nisko- i wysokorosłości wśród chłopców ze wschodnich województw Polski Fig. 1. Occurrence of short stature and tall stature among boys from eastern provinces of Poland w każdym wieku byli wyżsi, ciężsi i smuklejsi od swych rówieśników. Niskorośli, przy niższych parametrach wysokości i masy ciała, charakteryzowali się tęższą budową ciała. Największe zróżnicowania średnich wartości wysokości i masy ciała występowały u chłopców wysokorosłych między 12 a 14 rokiem życia, a wśród niskorosłych między 13 a 15 rokiem, co wskazywałoby na odmienne tempo rozwoju i dojrzewania chłopców osiągających skrajne wartości wysokości ciała. Należy również zaznaczyć, że występujące różnice przeciętnych wartości analizowanych parametrów u chłopców nisko- i wysokorosłych są istotne statystycznie. Nie stwierdzono jedynie zależności w zróżnicowaniu wysokości ciała u chłopców w wieku 12 i 13 lat, masy ciała w grupach 9,12,13 i 14-latków, a wskaźnika masy ciała wśród 8, 11-14, 17 i 19-latków (tab. II, ryc. 2-4). Pozyskane informacje wskazują, że ponad połowa chłopców o skrajnych wymiarach wysokości ciała wywodzi się z małych miast, a co trzeci badany wychowuje się na wsi. Pozostali (ponad 1) są miesz- Tabela I. Występowanie niskorosłości i wysokorosłości wśród chłopców ze wschodnich województw Polski Table I. Occurrence of short stature and tall stature among boys from eastern provinces of Poland Niskorosłość Wysokorosłość Wiek Ogólna liczba razem 1-3 centyl poniżej 3 centyla razem 9-97 centyl powyżej 97 centyla w latach badanych N N N N N N ,2 28 6,3 1 2, ,4 47 1, , , 4 7,5 19 3,5 5 9,3 29 5,4 21 3, ,6 45 9,1 27 5, ,9 3 6,1 29 5, ,9 77 6, 25 1, , ,7 73 5, ,5 91 5,5 34 2, , ,3 99 6, , ,5 34 2, 177 1, ,7 51 3, ,1 11 7, 6 4, , ,6 46 3, , ,1 47 3, , ,4 32 2, , ,8 96 6, ,9 9 6,3 37 2, , , , ,5 15 7, 37 2, , , , ,7 69 5,5 54 4, , ,8 14 8,2 16 8,3 77 6,1 29 2, ,2 5 9,6 4 7,7 43 8,2 28 5,4 15 2,9 Ogółem , ,2 87 5, , , ,8

4 Górniak K i wsp. Występowanie niskorosłości i wysokorosłości chłopców w wieku 7-19 lat ze wschodnich województw Tabela II. Wysokość i masa ciała oraz wskaźnik BMI chłopców nisko- i wysokorosłych ze wschodnich rejonów kraju na tle ich rówieśników warszawskich (Palczewska, Niedźwiecka 21) Table II. Body height, body mass and BMI of short- and tall-statured boys from eastern areas of Poland compared to their peers from Warsaw (Palczewska, Niedzwiecka 21) Wiek w latach warszawscy Wysokość ciała (w cm) x±sd Masa ciała (w kg) x±sd Wskaźnik BMI x±sd Badania własne Badania własne Badania własne warszawscy warszawscy ogółem niskorośli wysokorośli ogółem niskorośli wysokorośli ogółem niskorośli wysokorośli 7 124,1±5,3 125,1±7,2 114,1±3,4 132,6±3,9 24,33±3,46 25,1±5,37 2,95±3,28 29,27±5,13 15,75±1,53 15,94±2,34 16,11±2,6 16,7±2, ,2±5,6 13,1±6, 119,8±2,5 14,8±2,7 27,72±6,39 27,72±4,87 23,36±2,88 34,6±6,97 16,48±2,82 16,3±2,11 16,27±1,82 17,39±3, ,9±5,5 135,5±7,7 123,8±3,7 148,4±4,4 31,78±6,63 31,53±6,58 26,56±3,46 39,43±6,3 17,1±2,71 17,8±2,2 17,39±2,38 17,91±2, ,2±6,8 142,2±7,2 129,±3,6 152,9±4,2 35,57±7,89 35,9±6,86 29,59±5,11 42,39±7,91 17,7±2,89 17,68±2,65 17,8±3,19 18,8±2, ,6±6,4 147,2±7,7 133,5±4,3 159,±3,8 39,±8,25 39,3±7,55 32,3±5,69 46,96±7,7 17,9±2,82 18,6±2,67 18,9±2,86 18,58±2, ,4±6,3 151,9±8, 138,3±3,8 165,4±3,7 44,65±9,1 43,1±8,2 35,79±6,24 52,55±8,82 19,14±3,23 18,6±2,82 18,63±3,3 19,21±3, ,6±8,8 159,2±9,3 143,1±4,6 173,1±3,8 49,57±11,3 5,9±9,91 39,58±7,74 6,24±8,7 19,35±3,24 19,64±2,83 19,29±3,42 19,63±2, ,8±8,9 165,6±9, 149,6±4,8 18,3±2,9 55,14±13,1 55,79±9,93 45,37±9,6 67,27±9,8 19,81±3,3 2,27±2,79 2,21±3,64 2,6±2, ,5±6,9 169,9±8,6 156,1±5,8 184,±2,8 6,4±1,4 6,48±9,46 51,77±8,42 69,48±9,15 2,34±2,78 2,91±2,66 21,26±3,34 2,37±2, ,3±6,6 167,5±8,1 162,±6,7 186,2±2,8 65,69±9,51 57,5±9,87 58,4±8,94 76,57±9,56 21,8±2,57 2,7±2,6 22,14±3,3 22,9±2, ,3±6,4 175,9±7,7 165,9±4,7 189,1±2,7 68,86±8,81 69,8±9,19 62,38±8,9 78,77±7,62 21,55±2,52 22,28±2,37 22,66±2,56 22,3±2, ,4±6,4 174,5±7, 167,4±3,9 189,8±2,6 68,97±9,94 62,±8,53 64,59±7,86 78,92±7,21 21,64±2,69 19,76±2,35 23,7±2,78 21,89±1, ,7±6,9 167,6±3,5 19,4±3,2 71,99±8,52 66,67±7,88 77,42±1,2 22,81±2,53 23,77±3,3 21,36±2,75 cm chłopcy ogółem Ryc. 2. Średnie wartości wysokości ciała badanych chłopców Fig. 2. Mean values of body height of the examined boys p,5; p,1; p,1 j.m chłopcy ogółem Ryc. 4. Średnie wartości wskaźnika BMI badanych chłopców Fig. 4. Mean values of BMI of the examined boys p,5; p,1; p, kg 4 chłopcy ogółem Tabela III. Miejsce zamieszkania badanych chłopców Table III. Place of living of the examined boys Wieś Małe miasto Duże miasto N N N niskorośli , ,3 23 1,1 wysokorośli , , , Ryc. 3. Średnie wartości masy ciała badanych chłopców Fig. 3. Mean values of body mass of the examined boys p,5; p,1; p,1 kańcami ponad 5-tysiecznych aglomeracji miejskich. Należy jednak zaznaczyć, że częstość występowania niskorosłości jest większa u chłopców wywodzących się ze środowisk wiejskich i małomiasteczkowych. Wysokorosłość natomiast częściej dotyczy chłopców z dużych miast. Zróżnicowania istotne statystycznie dotyczą chłopców wiejskich i wywodzących się z dużych miast (tab. III, ryc. 5) wieś małe miasto duże miasto Ryc. 5. Miejsce zamieszkania chłopców nisko- i wysokorosłych Fig. 5. Place of living of short- and tall-statured boys p,5; p,1; p,1

5 52 Probl Hig Epidemiol 212, 93(1): Zdecydowana większość badanych chłopców (ponad 67) wychowuje się w rodzinach małodzietnych z dwojgiem lub trojgiem dzieci. Jedynakami jest ponad 15 chłopców niskorosłych i 17 wysokorosłych. Najmniej badanych wychowuje się w rodzinach wielodzietnych z czworgiem i więcej dziećmi. Analiza danych wskazuje, że wysokorosłość częściej dotyczy jedynaków i chłopców wywodzących się z rodzin małodzietnych, natomiast niskorosłość częściej występuje u chłopców wychowujących się w rodzinach wielodzietnych. Różnice te są jednak znaczące statystycznie tylko w grupie chłopców posiadających co najmniej 3 rodzeństwa (tab. IV, ryc. 6). Tabela IV. Liczba dzieci w rodzinach chłopców nisko- i wysokorosłych Table IV. Number of children in the families of short- and tall-statured boys 1 dziecko 2-3 dzieci 4 i więcej dzieci N N N niskorośli , , ,9 wysokorośli 34 17, , , dziecko 2-3 dzieci 4 i wiecej dzieci Ryc. 6. Liczba dzieci w rodzinach chłopców nisko- i wysokorosłych Fig. 6. Number of children in the families of short- and tall-statured boys p,5; p,1; p,1 Rodzice badanych chłopców legitymują się najczęściej wykształceniem średnim. następnie podstawowym i zawodowym. Najmniejszą grupę stanowią ojcowie, którzy ukończyli studia wyższe zawodowe lub magisterskie. Wśród matek chłopców więcej jest z wykształceniem wyższym, a najmniej z wykształceniem podstawowym i zawodowym. W badanej grupie chłopców można zaobserwować częstsze występowanie niskorosłości w rodzinach, w których ojcowie i matki posiadają niski poziom wykształcenia. Wysokorosłość z kolei, dotyczy częściej chłopców, których rodzice uzyskali wykształcenie wyższe. Różnice te są istotne statystycznie (tab. V i VI, ryc. 7 i 8). Omówienie Wpływ czynników środowiskowych na rozwój fizyczny dzieci i młodzieży jest powszechnie znany i dość dobrze udokumentowany. Zwłaszcza wysokość Tabela V. Wykształcenie ojców badanych chłopców Table V. Level of education of the examined boys fathers Podstawowe i zawodowe Średnie Wyższe N N N niskorośli , , ,4 wysokorośli 58 29, , ,4 Tabela VI. Wykształcenie matek badanych chłopców Table VI. Level of education of the examined boys mothers Podstawowe i zawodowe Średnie Wyższe N N N niskorośli , , ,9 wysokorośli , , , podstawowe, zawodowe średnie wyższe Ryc. 7. Wykształcenie ojców chłopców nisko- i wysokorosłych Fig. 7. Level of education of short- and tall-statured boys fathers p,5; p,1; p, podstawowe, zawodowe średnie Ryc. 8 Wykształcenie matek chłopców nisko- i wysokorosłych Fig. 8. Level of education of short- and tall-statured boys mothers p,5; p,1; p,1 wyższe ciała jest dobrym probierzem wskazującym dysproporcje rozwojowe młodzieży wychowującej się w rodzinach o różnym poziomie stratyfikacji społecznej. Przedstawione wyniki badań, dotyczące częstości występowania nisko- i wysokorosłości, potwierdzają ogólną tendencję zależności rozwoju fizycznego od warunków środowiskowych. Im lepsze warunki rozwoju, jakie zapewniają rodziny ze środowisk miejskich, małodzietne, o wyższym poziomie wykształceniu rodziców tym częściej wśród chłopców występuje

6 Górniak K i wsp. Występowanie niskorosłości i wysokorosłości chłopców w wieku 7-19 lat ze wschodnich województw wysokorosłość. Natomiast wraz ze wzrostem dzietności rodzin i obniżaniem się poziomu wykształcenia rodziców, zwiększa się rozmiar występującej wśród chłopców ze wschodnich rejonów Polski niskorosłości. Prezentowane wyniki badań wskazują na konieczność dalszego śledzenia dynamiki procesów rozwojowych dzieci i młodzieży, zwłaszcza w kontekście występujących symptomów niskorosłości. Pewne obawy budzi duża liczebnie grupa chłopców (82 badanych 5,4), u których stwierdzono wysokość ciała poniżej 3 centyla. Z przeprowadzonych badań wynika, że niedobory wysokości ciała dotyczą 13,2, a nadmierna wysokość ciała 11,3 chłopców ze wschodnich rejonów Polski. Jak wskazuje Suliga [2] prosty niedobór wysokości ciała jest jednym z najczęściej występujących zaburzeń w dynamice i harmonii rozwoju somatycznego i dotyczy około 1 osobników w każdej populacji dziewcząt i chłopców. Z badań Czerniak i wsp. [21] wynika, że niskorosłość występowała u 13 badanych chłopców wiejskich. Ponadto autorka zaobserwowała większą masywność budowy ciała u dzieci niskorosłych w młodszym wieku szkolnym. Powszechnie uważa się, że wysoki standard społeczno-ekonomiczny jest dodatnio skorelowany z lepszym rozwojem biologicznym, wyrażającym się większymi parametrami cech długościowych oraz bardziej smukłą sylwetką w stosunku do rówieśników z rodzin o gorszym standardzie bytowym [22]. Z badań Markowskiej i Suligi [23] nad rozwojem fizycznym dzieci radomskich wynika, że czynniki środowiska społecznego powodują silne zróżnicowanie wysokości ciała dzieci. Wyższy poziom wykształcenia rodziców i mniejsza liczba dzieci w rodzinie wiąże się z większą wysokością ciała ich dzieci. Statystycznie istotne różnice wysokości ciała dziewcząt i chłopców bialskich w zależności od analizowanych zmiennych społecznych wykazał również Wilczewski [24]. Nowicki i wsp. [25] stwierdzili, że dziewczęta niskorosłe częściej wywodziły się ze środowiska wiejskiego, a wysokorosłe z miasta. Wykształcenie podstawowe rodziców przeważało wśród dziewcząt niskorosłych. Znamiennie większy odsetek dziewcząt wysokorosłych w rodzinach, w których rodzice posiadali wykształcenie średnie i wyższe. W rodzinach wielodzietnych przeważały dziewczęta niskorosłe, a wysokorosłe w rodzinach z dwojgiem, trojgiem dzieci. Większy odsetek dziewcząt niskorosłych zamieszkiwało środowisko wiejskie i wychowywało się w rodzinach, w których rodzice mieli podstawowe wykształcenie, w rodzinach wielodzietnych z czworgiem i więcej dziećmi. Wnioski 1. Niskorosłość częściej występuje u chłopców mieszkających na wsi, wychowujących się w rodzinach wielodzietnych, których ojcowie i matki posiadają niski poziom wykształcenia. 2. Wysokorosłość częściej stwierdzono u chłopców zamieszkujących duże miasta, u jedynaków oraz wywodzących się z rodzin małodzietnych. 3. Zasygnalizowana w niniejszym doniesieniu sytuacja stanowi jedynie wstępną analizę dotyczącą rozmiaru występowania nieprawidłowości rozwojowych u chłopców ze wschodnich rejonów Polski. W świetle prezentowanych informacji wydaje się koniecznym prześledzenie zachodzących zmian w rozwoju somatycznym dzieci i młodzieży na tle wymiarów ciała ich rodziców. Piśmiennictwo / References 1. Gołąb S, Cadel K, Kurnik G i wsp. Biologiczne i społeczne uwarunkowania zmienności przebiegu rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży z Nowej Huty (wyniki badan ciągłych). AWF, Kraków 1993, Łaska-Mierzejewska T. Body height and mass of girls from rural communities in Krosno region as affect by political and economical changes in Poland in the period Prz Antropol 28, 62: Stolarczyk H. Społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży szkolnej Łodzi. UŁ, Łódź Wilczewski A. Przewidywanie osiągania ostatecznej wysokości ciała w aspekcie uwarunkowań genetycznych i środowiskowych. Rocz Bialskopodlaski 1996, 4: Wilczewski A (red). Wpływ wybranych czynników środowiskowych na poziom rozwoju fizycznego, sprawności i wydolności fizycznej dzieci. Rocz Bialskopodlaskiego, Biała Podlaska Wolański N. Rozwój biologiczny człowieka. PWN, Warszawa Dennison BA, Rockwell HL, Baker SL. Excess fruit juice consumption by preschool-aged children is associated with short stature and obesity. Pediatrics 1997, 99(1): Umławska W, Prusek-Dudkiewicz A. Niskorosłość u dzieci z niektórymi schorzeniami przewlekłymi. Pediatric Endokrynol Diabetol Metabol 27, 13(3): Szilágyi-Pągowska I. Problematyka auksologiczna dzieci niskorosłych, nadmiernie wysokich i otyłych. [w:] Diagnostyka rozwoju dzieci i młodzieży. Kopczyńska- Sikorska J (red). Biblioteka Pediatry 12, PZWL, Warszawa 1986: Czochańska J, Kopczyńska-Sikorska J, Kornatowska I. Zaburzenia w rozwoju somatycznym i psychicznym, trwałe uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. [w:] Czynne poradnictwo w opiece zdrowotnej nad populacją w wieku rozwojowym. Szotowa W, Serejski J (red). Biblioteka Pediatry Nr 3, PZWL, Warszawa 1982:

7 54 Probl Hig Epidemiol 212, 93(1): Fichna P, Korman E, Krause W. Diagnostyka różnicowa niskorosłości uwarunkowanej niedoborem hormonem wzrostu. Pediatr Prakt 1994, 2: Rybakowa M. Endokrynologia wieku rozwojowego. Cz. I. Auksologia wzrastanie i rozwój dziecka. UJ, Kraków Suliga E. Rozwój fizyczny dzieci niskorosłych. WSP, Kielce Wilczewski A, Saczuk J, Wasiluk A i wsp. Rozwój fizyczny i sprawność dzieci i młodzieży bialskopodlaskiej w latach [w:] Uwarunkowania rozwoju dzieci i młodzieży wiejskiej. Saczuk J (red). AWF Warszawa, ZWWF, Biała Podlaska 26, t. II: Saczuk J, Wilczewski A, Wasiluk A. Rozwój fizyczny i sprawność fizyczna dziewcząt oraz chłopców z województwa Podlaskiego. AWF Warszawa, ZWWF Biała Podlaska Jodłowska M, Woynarowska B, Oblacińska A. Test przesiewowy do wykrywania zaburzeń w rozwoju fizycznym u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. IMiD, Warszawa, 27: Stupnicki R. Biometria. Krótki zarys. Margos, Warszawa Stupnicki R, Dobosz J, Tomaszewski P i wsp. Normowanie zmiennych somatycznych i sprawnościowych. Phys Educ Sport 25, 49(3): Palczewska I, Niedźwiecka Z. Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. Med Wieku Rozw 21, V, suppl. I, 23: Suliga E. Rozwój fizyczny i wydolność fizyczna niskorosłych dziewcząt i chłopców z województwa świętokrzyskiego. Phys Educ Sport 26, 5(2): Czerniak U, Demuth A, Krzykała M i wsp. Niskorosłość dzieci wiejskich w świetle badań antropometrycznych. Pediatr Endokrynol Diabetol Metabol 27, 13(3): Łaska-Mierzejewska T, Łuczak E, Piechaczek H. Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży z rodzin społecznie zaburzonych. Phys Educ Sport 1992, 3: Markowska M, Suliga E. Wpływ niektórych czynników środowiska społecznego na wysokość i budowę ciała dzieci w wieku 8-15 lat. [w:] Rozwój fizyczny i motoryczny dzieci i młodzieży. Jopkiewicz A (red). Kieleckie Studia Edukacji Wczesnoszkolnej. 1998, I : Wilczewski A. Środowiskowe i społeczne uwarunkowania zmian w rozwoju biologicznym dzieci i młodzieży wiejskiej latach AWF Warszawa, ZWWF Biała Podlaska Nowicki D, Milde K, Tomaszewski P. Społeczne uwarunkowania niskorosłości dziewcząt województwa mazowieckiego. Phys Educ Sport 25, 49(4):