FILOZOFIA PRZYRODY A METAFIZYKA SZCZEGÓŁOWA

Transkrypt

1 Access via CEEOL NL Germany DYSKUSJE I SPRAWOZDANIA 329 TERESA GRABISKA FILOZOFIA PRZYRODY A METAFIZYKA SZCZEGÓŁOWA Andrew G. van Melsen stwierdził 1, e nauki przyrodnicze i filozofia przyrody s wzajemnie niezalene. Chciałabym przeanalizowa to (zbyt mocne) twierdzenie i przedstawi własn wersj relacji filozofii przyrody do nauk przyrodniczych. Niewtpliwe jest to, e nauki przyrodnicze stosuj autonomiczne metody poznania rzeczywistoci zjawiskowej. Nie uywam, jak van Melsen i inni, okrelenia przedmiotu ich bada jako wiat materialny 2, poniewa naleałoby wczeniej okreli sens owej materialnoci, naleałoby ustali ontologi przedmiotu przyrodoznawstwa. Nie jest to zadanie wykonalne ani na gruncie samego przyrodoznawstwa, ani samej metafizyki i teorii poznania, poniewa: 1) nauki przyrodnicze nie badaj swych ontologicznych podstaw, a terminy takie, jak np. materia, atom, determinizm, czasowo, przestrzenno, uywane s przez przyrodników w sposób niejednolity; ta niejednolito jest za zwizana tak z rónymi dyscyplinami i teoriami przyrodoznawstwa, jak i z rónym historycznie przedmiotem przyrodoznawstwa; 2) próba odtworzenia ontologii nauk przyrodniczych jako takich wymaga przekroczenia przedmiotu przyrodoznawstwa i stosowania filozoficzno-metodologicznej analizy przedmiotu poszczególnych teorii przyrodniczych, a wic np. bada w zakresie proponowanej przeze mnie metafizyki szczegółowej 3. Ponadto nie uwaam, e przedmiotem przyrodoznawstwa jest wyłcznie materialno. Współczesne nauki przyrodnicze maj wysoko wyspecjalizowane narzdzia badawcze analizy empiriologicznej oraz analizy matematycznej i teoretycznej. Łcznikiem midzy nimi jest proces modelowania rzeczywistoci zjawiskowej tej, która ostatecznie oddziałuje na ludzkie zmysły. Jaki kształt owe sygnały zjawiskowe przyjm, zaley od ujcia rozumowego, teoretycznego. Jeli przyj, e pierwszym przedmiotem przyrodoznawstwa s przedmioty zjawiskowe, to przedmiotem teorii przyrodniczych s ich teoretyczne modele. Odnonie do autonomicznoci metod filozofii i przyrodoznawstwa trzeba stwierdzi, e w pewnym obszarze (głównie ze wzgldu na eksperyment) s one róne, Prof. dr hab. TERESA GRABISKA adres do korespondencji tergrab@wp.pl 1 Por. A. v a n M e l s e n, Filozofia przyrody, tł. S. Zalewski, Warszawa: IW PAX 1968, s Tame. 3 Por. T. G r a b iska, Teoria, model, rzeczywisto, Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej 1993; t a, Od nauki do metafizyki, Warszawa Wrocław: WN PWN ROCZNIKI FILOZOFICZNE 54:2006 nr 1

2 330 DYSKUSJE I SPRAWOZDANIA w pewnym za wspólne. Przyrodoznawstwo powstało wszak w łonie refleksji filozoficznej. Do nowoytnoci było zbyt zdominowane filozofi, jak słusznie stwierdził Jacques Maritain 4. Genetyczny zwizek z filozofi pozostawił trwały lad metodologiczny na przyrodoznawstwie, który konkretyzuje si w: a) zobiektywizowanym przedmiocie bada, b) ujciu rozumowym tego przedmiotu, c) ujciu rozumowym, ale i usystematyzowanym w zakresie pojciowym i dedukcyjnym. Zwracanie uwagi na odmienno przyrodoznawstwa w stosunku do filozofii jest w niektórych aspektach przesadne. W szukaniu rónic wskazuje si np. na konieczno stosowania w przyrodoznawstwie metody indukcyjnej 5, prowadzcej do ogólnych twierdze syntetycznych na podstawie jednostkowych zda obserwacyjnych, tymczasem metoda indukcyjna jest stosowana take w filozofii, gdy tworzy si nowe zakresy znaczeniowe terminów jzyka naturalnego w tym celu, aby w sposób precyzyjny słuyły subtelnemu wywodowi filozoficznemu. Metoda wic jest wspólna, odmienna za jest dziedzina przedmiotowa jej stosowania. Interesujc klasyfikacj nauk wprowadził Kazimierz Ajdukiewicz 6. Rozrónił nauki aprioryczne, empiryczne i humanistyczne według kryterium pochodzenia przesłanek ostatecznych, bezporednio apriorycznych, opartych bezporednio na dowiadczeniu i opartych bezporednio na rozumieniu wypowiedzi (hermeneutycznych). Podejcie Ajdukiewicza nie jest bez wad. Po pierwsze, nie da si precyzyjnie okreli czystoci dyrektyw empirycznych, co sprawia, e nauki empiryczne, sformułowane zawsze w jakim jzyku, maj ostatecznie łczn podstaw aprioryczno-empiryczno- -hermeneutyczn. Zasadniczo, tylko umownie mona dokona wyrónienia przesłanek czysto empirycznych, co nie oznacza, e praktycznie moliwe jest w wielu przypadkach zaniedbanie konwencji i uznanie czystoci empirycznej. Po drugie, w tej klasyfikacji trudno jest ulokowa filozofi, która ze wzgldu na swój spekulatywny charakter (w rozumieniu stopni abstrakcji poznania Arystotelesa) nie wymaga odniesienia do rzeczywistoci zjawiskowej, lecz wymaga analizy hermeneutycznej. Nosiłaby wic filozofia pitno nauk humanistycznych, ale ze wzgldu na brak przymusu ze strony jakiejkolwiek rzeczywistoci przedmiotowej, blisza byłaby naukom apriorycznym. Kiedy pytałam 7 o to, czy mamy do czynienia z wiedz o przyrodzie, czy o teoriach przyrody. Jest to pytanie o dwojakie rozumienie filozofii przyrody: jako dyscypliny wiedzy, która ma za zadanie poznanie rzeczywistoci zjawiskowej w jej zmiennoci i rónorodnoci, w odniesieniu do ogólnej teorii bytu i jako dyscypliny rozwijajcej refleksj nad wytworami nauk przyrodniczych. Pytanie to wprost dotyczy sta- 4 Por. J. M a r i t a i n, Pisma filozoficzne, tł. J. Fenrychowa, Kraków: SIW ZNAK 1988, s Por. v a n M e l s e n, Filozofia przyrody, s Por. K. A j d u k i e w i c z, Metodologiczne typy nauk, [w:] t e ne, Jzyk i poznanie, t. I, Warszawa: PWN 1985, s Por. G r a b iska, Od nauki do metafizyki, II. 8.

3 DYSKUSJE I SPRAWOZDANIA 331 tusu poznawczego teorii naukowych przyrodoznawstwa. Jeli bowiem przyj stanowisko antyrealistyczne w tej kwestii, to ewentualne filozofowanie o teoriach przyrody sprowadza si jak chciał np. Hans Reichenbach do analizy metodologicznej (i to w duo wszym znaczeniu metodologii ni moje i Mirosława Zabierowskiego 8 ) wytworów poznania naukowego, jakimi s teorie. A wic jeli mówimy o przyrodoznawstwie, to sens owego znawstwa powinien by wyeksplikowany. Realista poznawczy stwierdzi, e naukowe teorie przyrodoznawstwa pozostaj w relacji (nazwijmy j R) do swego przedmiotu poznania i e jest ona kluczem do przyporzdkowania elementów rzeczywistoci zjawiskowej elementom teoretycznym. Wtedy badanie teorii naukowych jest w perspektywie relacji R zwizane z badaniem rzeczywistoci zjawiskowej, filozofia przyrody jest za zwizana tak z przyrodoznawstwem, jak i filozofi przyrodoznawstwa (badajc np. rodzaj relacji R). Gdy za jak chc antyrealici relacja R ma jedynie charakter porzdkujcy dane, a teoria jest swoistym katalogiem tych danych, to badanie teorii naukowych moe jedynie prowadzi do optymalizacji owego porzdkowania danych. O ile, w przypadku realizmu poznawczego, filozofia przyrody pozostajca w dialogu ze współczesnym przyrodoznawstwem ma sens, to w przypadku antyrealizmu poznawczego nie ma. Ustalilimy wic, e aby poszukiwa współczesnego wyrazu filozofii przyrody, trzeba by przyj realizm poznawczy wobec wiedzy naukowej. Jego złoona tre 9 generuje złoono relacji filozofii przyrody do przyrodoznawstwa. Jednym z problemów jest alternatywno opisów teoretycznych, zwłaszcza w dziedzinie fizyki współczesnej. W zwizku z nimi powstaj u realisty pytania: o alternatywno obrazów wiata zjawiskowego, o moliwo odkrycia jednego prawdziwego (przyrody jako takiej), przejawiajcego si w alternatywach, o klucz deszyfrujcy kody alternatyw. Mimo deklarowania stanowiska realistycznego naley docenia niektóre tezy antyrealistów 10. I tak, uwaam, e wana funkcja teorii naukowej porzdkowania danych empirycznych i przewidywania faktów nie jest jednak swoist (jak u antyrealistów) właciwoci poznania naukowego, lecz jest naturaln właciwoci, normaln składow procesu poznania w ogóle. Nadmierne jednak akcentowanie naturalnoci tej funkcji moe take realistów usposobi do zaniedbywania zgłbiania sensu relacji R. Dlatego zachcam do rozwijania tzw. metafizyki szczegółowej, która w moim ujciu 8 Por. T. G r a b iska, M. Z a b i e r o w s k i, O zadaniach metodologii nauk, Cosmos- Logos 4 (1997), s. 3-8; M. Z a b i e r o w s k i, Znaczenie analiz metodologicznych w nauce, Materiały konferencyjne Wkład Oskara Langego w rozwój ekonomii XX wieku, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Wisła 2004 (w druku). 9 Por. G r a b iska, Teoria, model, rzeczywisto; t a, Od nauki do metafizyki; t a, Jak nie kłami prawa fizyki?, The Pecularity of Man 6 (2001), s Por. t a, Od nauki do metafizyki; t a, O antyrealizmie Pawła Zeidlera kilka uwag na marginesie ksiki Spór o status poznawczy teorii, Studia Metodologiczne 29 (1999), s ; P. Z e i d l e r, Spór o status poznawczy teorii, Pozna: Wydawnictwo Inst. Filozofii UAM 1993.

4 332 DYSKUSJE I SPRAWOZDANIA ma za przedmiot bada t relacj, a w konsekwencji specyficzny obraz wiata, zwizany z aparatur pojciow poszczególnej teorii naukowej 11. Nawizuje ona (ale nie sprowadza si) do Ajdukiewiczowskiego obrazu wiata (czy perspektywy naukowej wiata), wyznaczonego przez klas znacze jzyka danej teorii 12. Klasa znacze jzyka teoretycznego (zawierajcego take wyraenia matematyczne) jest transcendencj rzeczywistoci zjawiskowej, ale i tego włanie antyrealici nie chc przyj cały czas w zwizku z ni. W koncepcji metafizyki szczegółowej wskazałam na warstw poj i tez konwencjonalnych, które zawsze wzbogacaj aparatur pojciow, gdy si j stosuje do modelowania (w moim sensie wyjaniania teoretycznego) przedmiotu zjawiskowego. W procesie modelowania dochodzi do konfrontacji metafizyki szczegółowej, pozwalajcej na zaliczenie przedmiotu zjawiskowego do dziedziny opisu teoretycznego i skonceptualizowanie go w jzyku teorii. Konkretne za wyjanienie (model) wymaga czsto twórczego dopasowania teorii do empirii, wicego si z wprowadzaniem nowych hipotez, konwencji i idealizacji. Wane jest take to, e metafizyka szczegółowa teorii, zawierajcej jzyk jakiej teorii matematycznej, nie da si zredukowa do czysto abstrakcyjnego i apriorycznego ogldu matematycznego. Wszak punkt materialny pojcie Newtonowskiej dynamiki nie jest po prostu punktem geometrycznym, nie reprezentuje przedmiotu matematycznego, nie jest te przedmiotem fizykalnym. Jest przedmiotem teoretycznym teorii fizycznej, w której perspektywie zjawia si przedmiot fizykalny (w tym sensie przedmiot zjawiskowy). Uczeni XX wieku, zwłaszcza filozofujcy fizycy, jak: Czesław Białobrzeski, Dymitr I. Błochincew, Niels Bohr, Louis de Broglie, Albert Einstein, Władimir Fock, James Jeans, Werner Heisenberg, poszukiwali uzasadnienia rozwaa filozoficznych o przyrodzie i byli skłonni (poza Białobrzeskim) sprowadza filozofi przyrody wyłcznie do refleksji typu spekulatywnego nad jak my bymy powiedzieli obrazami wiata, stowarzyszonymi z teoriami naukowymi. W tym ujciu byłaby wic filozofia przyrody pewnym niekoniecznym naddatkiem w stosunku do przyrodoznawstwa ot, sposobem na uwiadomienie sobie gatunkowoci i jakociowych cech odkrywanej (w teoretycznej perspektywie) rzeczywistoci, które wyrónia filozofia, np.: typy 11 Por. K. A j d u k i e w i c z, Obraz wiata i aparatura pojciowa, tł. F. Zeidler, [w:] A j - d u k i e w i c z, Jzyk i poznanie, t. I, s ; t e ne, Naukowa perspektywa wiata, tame, s Nie ma tu wikszej wagi okoliczno, e definicja Ajdukiewiczowska aparatury pojciowej została oryginalnie wprowadzona na bazie jego definicj jzyka zamknitego i spójnego i e ta koncepcja jzyka jak wykazał Alfred Tarski jest wadliwa. Sens aparatury pojciowej traktuj w słabszej wersji: oto w przypadku danej przyrodniczej teorii naukowej mona odtworzy jej jzyk i prawie nigdy nie bdzie on spełniał rygorystycznych wymaga formalnych. Da si jednak wyróni (nie zawsze jednoznacznie) klas poj pierwotnych i twierdze bazowych oraz relacje midzy twierdzeniami teoretycznymi, da si te ustali poziom idealizacji właciwoci przedmiotu zjawiskowego, aby mógł si on sta przedmiotem opisu teoretycznego.

5 DYSKUSJE I SPRAWOZDANIA 333 determinizmu, przyczynowoci, czasowoci, przestrzennoci, relacji czci do całoci, jakoci i iloci, jednoci, zmiany itd. Nie bagatelizowałabym tego naddatkowego zadania filozofii przyrody: po pierwsze, tak ( naddatkowo ) uprawiana filozofia przyrody i jej wyniki tworz podstaw inspiracji odkry naukowych, zwłaszcza teoretycznych, rozwijaj wyobrani rozwizywania niestandardowych problemów naukowych, pozwalaj zda sobie spraw z ontologicznych uwarunkowa przedmiotu opisu teoretycznego; po drugie, filozoficzny ogld teoretycznych obrazów przyrody pobudza wyobrani filozofa, który jest skłonny powoływa nowe obiekty spekulacji, aby z kolei pogłbi ogld teoretyczny, jak to np. jest w przypadku Popperowskich skłonnoci, potencjalnoci Białobrzeskiego czy moe zon Zabierowskiego 13. Utosamienie jednak metafizyki szczegółowej z filozofi przyrody, rozumian jako refleksja nad obrazem wiata poznania naukowego, byłoby zaweniem przedmiotu i funkcji zarówno metafizyki szczegółowej, jak i filozofii przyrody. Filozofia przyrody ma bowiem ostatecznie za przedmiot rzeczywisto zjawiskow: ujmuje przedmiot zjawiskowy w kategoriach jakociowych, ale w zwizku z konkretn sfer zjawiskow i jej opisem. To jej zadanie lokowałoby j na pierwszym Arystotelesowskim stopniu ogldu abstrakcyjnego, lecz róniłoby j od opisu fizykalnego (w nowo- ytnym znaczeniu) ze wzgldu na jakociowy i ogólny charakter opisu. Teorie dyscyplin przyrodniczych zawieraj jednak zawsze pojcia matematyczne, które sprawiaj, e systematyczny ogld rzeczywistoci w perspektywie aparatury pojciowej wymaga wzniesienia si na Arystotelesowski drugi poziom ogldu abstrakcyjnego. Warto wspomnie o jeszcze jednej zalecie filozofii przyrody i metafizyki szczegółowej. Widoczna jest ona wtedy, gdy próbuje si przyblia osignicia współczesnych zaawansowanych dyscyplin przyrodniczych (Fleckowsk wiedz ezoteryczn) przedstawicielom innych dyscyplin. Najczciej dokonuje si tego (w sformułowaniu wiedzy egzoterycznej) na drodze popularyzacji, która jak słusznie alarmowali Ludwik Fleck i Mirosław Zabierowski 14 jest czsto karygodn mitologizacj wiedzy ezoterycznej, jej niemoliwym do przyjcia zniekształceniem. Z takiej wiedzy egzoterycznej, z drugiej rki, korzystaj zbyt czsto filozofowie (przyrody), co czyni ich rozwaania karykaturalnymi. 13 Por. K. R. P o p p e r, Quantum Theory and the Schism of Physics, Totowa, NJ: Rowman & Littlefield 1982; t e ne, wiat skłonnoci, tł. A. Chmielewski, Kraków: Wyd. ZNAK 1996; Cz. B i a ł o b r z e s k i, Podstawy poznawcze fizyki wiata atomowego, Warszawa: PWN 1984; M. Z a b i e r o w s k i, Czy prawdopodobiestwo jest monolityczne? Uogólniona teoria ciepła, [w:] Modelowanie Cybernetyczne Systemów Bilogicznych, Kraków: CU UJ i AGH 2000, s Por. L. F l e c k, Powstanie i rozwój faktu naukowego, tł. M. Tuszkiewicz, Lublin: Wyd. Lubelskie 1986; M. Z a b i e r o w s k i, Kosmologia i humanistyka, Forum Akademickie 7-8 (1998), s ; t e n e, Cosmology, Natural Philosophy and Pop-Culture, [w:] T. G r a - b iska, Philosophy in Science, Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej 2003, s

6 334 DYSKUSJE I SPRAWOZDANIA Jedynym sposobem komunikacji midzy uprawiajcymi wiedz ezoteryczn a tymi, którzy pozostajc zewntrz, chc lub powinni (jak filozofowie) mie w ni wgld, jest przekaz tej wiedzy na poziomie filozofii przyrody, tzn. w filozoficznych kategoriach ogldu przyrodniczego lub/i na poziomie metafizyki szczegółowej, tzn. na poziomie odtwarzania obrazu wiata w oparciu o aparatur pojciow, badanie warstwy znaczeniowej jzyka teorii, relacji R oraz pochodzenia i sensu konwencji i idealizacji. Słowa kluczowe: aparatura pojciowa teorii, analiza empiriologiczna, nauki szczegółowe. Key words: conceptual apparatus of theories, empiriological analysis, special sciences. ANTONI SZCZUCISKI * FILOZOFIA PRZYRODY NIE TYLKO DLA PRZYRODOZNAWCÓW Filozofowie przyrody dyskutuj, jak zwykle, nie tylko o dylematach współczesnego obrazu przyrody. Podejmuj równie problemy zakresu, zada i przydatnoci swoich rozwaa. Propozycj pojmowania zada filozofii przyrody i ról, jakie mogliby odgrywa filozofowie przyrody, przedstawił niedawno J. Zon 1. Według tej koncepcji filozofia przyrody ma m.in. duy udział w popularyzacji wiedzy o przyrodzie i o problemach filozoficznych i społecznych powizanych z przyrodoznawstwem. Mona, jak sdz, wskaza na pewn swoisto podejcia filozoficznego, które w efekcie daje moliwo sformułowania holistycznego obrazu natury. Celem filozofii przyrody moe by wic wiedza całociowa, łczca specjalistyczne podejcia nauk szczegółowych, ich uniwersalistyczne propozycje teoretyczne i rozwaania nad kwestiami specyficznymi tylko dla filozofii. W podobnej tonacji, chocia oczywicie z własnym wyrazistym i oryginalnym przesłaniem, przedstawia filozofi przyrody G. Böhme. Pisze on m.in.: W ostatnim wierwieczu XX wieku filozofia przyrody nie moe by ani spekulatywn fizyk, Prof. dr hab. ANTONI SZCZUCISKI Zakład Filozofii Techniki w Instytucie Filozofii UAM; adres do korespondencji: ul. Szamarzewskiego 89c, Pozna; antonisz@amu.edu.pl 1 J. Z o n, O niektórych rolach, w jakie powinien angaowa si take filozof przyrody, referat, V Konferencja Filozofia Przyrody i Nauk Przyrodniczych, KUL, Lublin, 7 listopada 2003 r. ROCZNIKI FILOZOFICZNE 54:2006 nr 1