Narodowy Bank Polski Departament Analiz Makroekonomicznych i Strukturalnych WSTĘPNA INFORMACJA O KONDYCJI

Transkrypt

1 Narodowy Bank Polski Departament Analiz Makroekonomicznych i Strukturalnych WSTĘPNA INFORMACJA O KONDYCJI SEKTORA PRZEDSIĘBIORSTW ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM STANU KONIUNKTURY W IV KW 2004

2 SPIS TREŚCI Synteza 4 I. Ogólny klimat koniunktury 6 Indeksy koniunktury stan i prognozy 6 Prognoza produkcji sprzedanej 7 Wskaźniki koniunktury 8 I.1. Popyt. Zamówienia. Produkcja. 9 Stan popytu 9 Prognozy popytu 10 Nowe zamówienia 13 Prognozy produkcji 15 Produkcja a popyt 18 Trafność prognoz 18 I.2. Sytuacja ekonomiczna 19 Bieżące oceny sytuacji ekonomicznej 19 Zmiany sytuacji na poziomie przdsiębiorstwa 22 Oceny sytuacji a bariery rozwoju 23 Prognozy sytuacji ekonomicznej 24 Trafność prognoz 27 I.3. Zatrudnienie 29 Prognozy zatrudnienia 29 Prognozy zmian zatrudnienia wg różnych podziałów 30 Uwarunkowania planowanych zmian zatrudnienia 32 Faktyczne zmiany zatrudnienia 36 Zmiany zatrudnienia i weryfikacja prognoz zatrudnienia 38 I.4. Presja płacowa i wzrost wynagrodzeń 42 Presja płacowa 42 Wzrost płac 43 Prognozy wzrostu płac 44 I.5. Inwestycje. Zapasy. 46 Prognozy inwestycji 46 Struktura finansowania Inwestycji 48 Inwestycje rozpoczęte 49 Inwestycje a wielkość firmy 50 I.6. Wykorzystanie mocy produkcyjnych 53 1

3 Klasy największego wykorzystania mocy produkcyjnych 54 Relacje między mocami produkcyjnymi a produkcją, zapasami i oceną sytuacji ekonomicznej 55 I.7. Kredyt bankowy. Popyt na kredyt 57 Popyt na kredyt a oczekiwania dotyczące zmian poziomu oprocentowania. 58 Obszary zmian poziomu zadłużenia kredytowego. 59 Popyt na kredyt a sytuacja ekonomiczna przedsiębiorstw. 59 Popyt na kredyt a aktywność inwestycyjna 62 Ocena dostępności kredytów 62 Dostępność kredytów a aktywność iwnestycyjna. 64 Dostępność kredytów a wielkość zatrudnienia w przedsiębiorstwie. 64 Kredyty dewizowe 65 Prognozy zobowiązań dewizowych 65 I.8. Oprocentowanie kredytów 67 Koszty kredytu a ocena kondycji ekonomicznej przedsiębiorstw. 70 Zmiany oprocentowania kredytów w bankach komercyjnych a zmiany stóp procentowych NBP. 70 Prognoza stóp procentowych 71 Jakość prognoz stóp procentowych 73 I.9. Struktura finansowania działalności przedsiębiorstw 75 Profil finansowania działalności 75 Typologia strategii finansowania działalności przedsiębiorstw 76 Finansowanie przedsiębiorstw a ich kondycja ekonomiczna 77 I.10. Płynność finansowa przedsiębiorstw. Obsługa zadłużenia. 78 Płynność finansowa a wielkość przedsiębiorstwa. 79 Obsługa zadłużenia kredytowego. 80 Obsługa zobowiązań pozakredytowych. 81 I.11. Ceny, koszty 84 Prognozy CPI 84 Prognozy PPI 85 Prognozy cen własnych wyrobów 85 Prognozy cen wykorzystywanych surowców i materiałów 87 Koszty stałe 88 Przyczyny zmian kosztów stałych 89 I.12. Kurs walutowy 90 Eksport, import 93 Aktywność eksportowa 93 Prognozy eksportu 93 Opłacalność eksportu 94 2

4 Eksport a zatrudnienie 96 Cechy zbiorowości eksporterów 97 Import 98 Cechy zbiorowości importerów 99 I.13. Bariery rozwoju wybrane problemy 100 II. Aneks 1 - Uwagi metodologiczne 101 III. Aneks 2 Konstrukcja wskaźnika koniunktury departamentu statystyki 102 IV. Aneks 3 - Szybki monitoring NBP a dane GUS wartość prognostyczna danych _ 106 Prognozy popytu 106 Prognozy produkcji 106 Prognozy sytuacji 106 V. Aneks 4 - Formularz badania ankietowego 107 3

5 SS Y Y NN TT EE ZZAA W świetle wyników szybkiego monitoringu NBP oraz innych danych makroekonomicznych, które zostały wykorzystane przy konstruowaniu wskaźników koniunktury (patrz Załącznik 1) można sformułować następujące wnioski: 1. Wskaźniki zbiorcze zawarte w materiale sugerują stabilizację sytuacji gospodarczej przedsiębiorstw. Skalowany indeks koniunktury NBP ustalił się wokół wartości średniej (ok. 50), co świadczy o braku sygnałów występowania trwałego ożywienia, zaś wskaźnik koniunktury DAMS wykazuje pewną stagnację. Również dane ankietowe nie wskazują na mogącą nastąpić w najbliższym czasie poprawę koniunktury gospodarczej. Kształtowanie się analizowanych wskaźników może być sygnałem zbliżającego się przesilenia koniunktury. Trudno jest jednak przewidzieć, czy będzie to oznaczało pogorszenie, czy raczej szybszą poprawę sytuacji sektora przedsiębiorstw. 2. Nastąpił spadek większości analizowanych wskaźników w relacji do poprzedniego kwartału, chociaż, co trzeba podkreślić, tylko w dwóch przypadkach odnotowano spadek w stosunku do analogicznego okresu ub. r. 3. Dwa kluczowe obszary, w których nastąpił spadek optymizmu prognoz, to inwestycje i zatrudnienie. W IV kw. br. planuje się bowiem mniej nowych projektów niż w dwóch poprzednich kwartałach. Dotyczy to zwłaszcza przedsiębiorstw o największym zatrudnieniu, jak też podmiotów z sekcji Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę. Nie należy również oczekiwać poprawy na rynku pracy. Ankietowane przedsiębiorstwa częściej planują ograniczać zatrudnienie niż je zwiększać odwrotnie niż w prognozach na III kw. br. W dużej części spadek ten wywołany jest jednak czynnikami sezonowymi. Zarówno w przypadku inwestycji, jak i zatrudnienia, prognozy są jednak wciąż lepsze niż w analogicznym okresie ub.r. 4. Spadek aktywności inwestycyjnej był nieoczekiwany. Wśród czynników, które mogły się przyczynić do wystąpienia tego zjawiska można by było wymienić min.: aprecjację złotego, szum medialny związany z efektami sierpniowej podwyżki stóp procentowych, obserwowany przyrost zapasów, który może zniechęcać do podejmowania działalności inwestycyjnej. 5. Z naciskami na wzrost płac spotyka się obecnie prawie 46% badanych podmiotów, w tym w 9% przypadków naciski te nasiliły się w ciągu kilku ostatnich miesięcy. W grupie ankietowanych przedsiębiorstw 14% firm już dokonało podwyżek wynagrodzeń, a do końca roku. 13% zamierza podnieść płace (z tego 1/5 to te przedsiębiorstwa, które już płace podniosły ostatnio). 4

6 6. W III kw. br. odnotowano wzrost stóp procentowych od kredytów nominowanych w PLN, przy rosnących oczekiwaniach na kolejne podwyżki stóp. Temu wzrostowi towarzyszy zwiększenie trudności z uzyskaniem kredytu, a ponadto, pogorszenie się zdolności do terminowej obsługi zadłużenia wobec banków i innych podmiotów gospodarczych. Konsekwencją tych zjawisk jest spadek popytu na kredyt. 7. W próbie obserwuje się spadek udziału eksportu w przychodach ogółem oraz malejący optymizm, co do możliwości zwiększenia eksportu w najbliższej przyszłości. Z drugiej jednak strony maleje odsetek przedsiębiorstw deklarujących brak opłacalności sprzedaży na eksport, a ponadto kurs walutowy, przy którym eksport staje się opłacalny, znajduje się wciąż poniżej kursu rzeczywistego ta różnica staje się jednak coraz mniejsza. 8. Mimo występowania niekorzystnych zjawisk opisanych powyżej, wg opinii przedsiębiorstw ich sytuacja ekonomiczna tylko nieznacznie się pogorszyła we wrześniu br. 77% ankietowanych firm oceniło swoją kondycję jako przynajmniej dosyć dobrą (podobnie jak w poprzednim kwartale). Ponadto, utrzymały się również wyraźnie optymistyczne prognozy co do oczekiwanych zmian sytuacji w IV kw. br. (odsetek przedsiębiorstw zakładających pogorszenie sytuacji jest obecnie najniższy od 2000 r.). 9. Taki optymizm częściowo wyjaśnia spodziewany wzrost popytu i planowane w IV kw. br. zwiększenie produkcji. Podkreślenia wymaga fakt, że przedsiębiorstwa zamierzają zwiększać produkcję, mimo że wykorzystanie mocy produkcyjnych już obecnie jest bardzo wysokie (średnio 81,2%). I fakt, że zapasy produktów gotowych również zaczynają się wyraźnie zwiększać. 10. Odsetek przedsiębiorstw deklarujących istnienie nadmiernych zapasów w relacji do potrzeb wzrósł w III kw. br. do poziomu najwyższego od roku i objął 14,3% próby. Ta grupa odznacza się najsłabszymi ocenami sytuacji ekonomicznej, formułując jednocześnie najbardziej optymistyczne prognozy popytu, zamówień oraz produkcji. Są to zatem przedsiębiorstwa, które oczekują poprawy sytuacji gospodarczej, chociaż w tym momencie trudno jest jednoznacznie stwierdzić, na ile ich optymizm jest uzasadniony. 11. Wyraźnie słabną oczekiwania inflacyjne przedsiębiorstw. Szczególnie widoczne jest to w przypadku cen dyktowanych przez dostawców oraz cen produktów i usług ustalanych samodzielnie przez respondentów. Prognozowane tempo wzrostu cen będzie jednak wciąż wyższe niż w latach

7 I.. OO GÓÓLL G NN YY KKLL I MM AA TT KK OONN I UU NN KKTT UU RR YY INDEKSY KONIUNKTURY STAN I PROGNOZY Tab. 1 Zmiany aktywności gospodarczej w świetle wybranych wskaźników koniunktury 1 nazwa indeksu przebieg indeksu prognoza uwagi Wskaźniki klimatu koniunktury GUS Skalowany indeks koniunktury przedsiębiorstw (NBP) Standaryzowany wskaźnik sytuacji przedsiębiorstw (NBP) Po bardzo wysokich wskazaniach wskaźnika, które obserwowano w od marca do września br., październik przyniósł korektę w dół do poziomu z początku roku. Wskaźnik pozbawiony wahań sezonowych nadal utrzymuje rosnący trend. W porównaniu z poprzednim kwartałem nastąpił dosyć wyraźny spadek wskaźnika. Wskaźnik spadł w porównaniu z poprzednim kwartałem o 0,3 punktu. Prognoza wskaźnika scentrowana wokół wartości średnich. Przebieg trendu sugeruje trwałą tendencję wzrostową (spadek ma charakter sezonowy). Z uwagi na sposób konstrukcji wskaźnika (informuje on raczej o możliwościach przyspieszenia lub trwałego ożywienia, a nie o poziomie koniunktury w sektorze przedsiębiorstw), spadek wskaźnika do poziomu wartości średnich (ok. 50) powinien być interpretowany w kategoriach braku dostatecznych sygnałów o istnieniu trwałego ożywienia. 1 Por. Uwagi metodologiczne 6

8 cze-92 gru-92 cze-93 gru-93 cze-94 gru-94 cze-95 gru-95 cze-96 gru-96 cze-97 gru-97 cze-98 gru-98 cze-99 gru-99 cze-00 gru-00 cze-01 gru-01 cze-02 gru-02 cze-03 gru-03 cze-04 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0-1,5-2,0 III 1999 IV 1999 I 2000 II 2000 III 2000 IV 2000 I 2001 II 2001 III 2001 IV 2001 I 2002 II 2002 III 2002 IV 2002 I 2003 II 2003 III 2003 IV 2003 I 2004 II 2004 III 2004 IV 2004 Rys. 1 Ogólny wskaźnik koniunktury GUS (górny wykres), skalowany indeks koniunktury NBP (lewy dolny wykres), standaryzowany wskaźnik sytuacji przedsiębiorstw (prawy dolny wykres) PROGNOZA PRODUKCJI SPRZEDANEJ : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :11 Rys. 2 przedstawia prognozę nominalnej dynamiki produkcji sprzedanej przemysłu w relacji do analogicznego miesiąca roku poprzedniego. Dodatkowo został naniesiony przedział błędu prognozy (± jedno odchylenie standardowe). Wg prognozy, możemy spodziewać się niewielkiego spowolnienia rocznej nominalnej dynamiki produkcji sprzedanej: w październiku ok. 22%, zaś w listopadzie ok. 17%. Rys. 2 Dynamika produkcji sprzedanej przemysłu w relacji do analogicznego miesiąca roku poprzedniego (w wyrażeniu nominalnym). Prognoza (2004: :11) zaznaczona kolorem czerwonym, ciągłym. Dodatkowo przerywane czerwone linie wyznaczają przedział ± jedno odchylenie standardowe błędu prognozy. 7

9 WSKAŹNIKI KONIUNKTURY Tab. 2 Wskaźniki klimatu koniunktury 2 na podstawie wyników szybkiego monitoringu NBP okres prognozy sezono wych zmian prognoza sytuacji ekonom. ogółem popytu trwałych tendencji produkcji 3 zatrud nienia eksportu inwestycji kontynuacja inwestycji wzrostu cen oceny sytuacji bież. obsługa zadłużenia kredyt owego pozostałego IV kwartał 2000 r. 17,2 12,1 1,7 10,4 12,3 16,0-66,4 84,7-22,9-34,9 58,8 67,5-23,5 - I kwartał 2001 r. 9,2-12,0-1,3-10,7-3,0 14,6-56,4 80,3-27,5-29,4 58,7 71,3-24,8-13,5 II kwartał 2001 r. 21,1 17,4 0,8 16,7 18,7 25,2-44,8 82,0-23,5-31,4 63,2 64,4-34,2-16,9 III kwartał 2001 r. 11,5 11,9 0,5 11,4 11,1 21,0-56,7 76,8-29,3-22,8 58,1 57,5-36,2-19,8 IV kwartał 2001 r. 8,3 6,0-2,8 8,7 9,7 20,5-64,1 72,1-33,2-29,2 59,0 60,3-31,9-11,2 I kwartał 2002 r. -1,8-20,6-4,1-16,5-8,4 10,7-64,3 71,5-41,2-31,0 54,8 56,1-35,0-11,8 II kwartał 2002 r. 15,3 15,4 0,9 14,5 12,3 30,7-58,3 73,1-24,8-29,2 56,9 54,1-38,3-10,2 III kwartał 2002 r. 12,1 12,5 0,2 12,2 14,0 33,3-60,3 77,5-19,3-25,9 67,4 4 54,5-35,0-13,7 IV kwartał 2002 r. 4,8 11,6 0,6 11,0 14,9 26,0-56,3 81,6-25,1-32,0 66,3 52,1-28,7-9,9 I kwartał 2003 r. -1,7-10,7 0,9-11,6 4,1 23,7-52,6 77,4-24,1-25,9 71,5 55,2-18,8-11,2 II kwartał 2003 r. 12,7 17,5 2,5 15,0 23,3 38,8-44,7 82,7-17,3-29,9 71,0 62,5-6,3-13,5 III kwartał 2003 r. 15,7 18,9 4,0 14,9 19,2 31,4-47,4 92,8-13,1-21,9 74,2 61,0-6,5-9,5 IV kwartał 2003 r. 9,6 16,6 5,5 11,1 19,8 25,8-49,6 89,0-18,2-19,7 75,5 64,5-1,8-6,5 I kwartał 2004 r. 1,3-7,6 6,3-14,0 7,9 25,6-45,9 90,0-16,1-26,1 82,1 69,5 3,1-4,4 II kwartał 2004 r. 10,2 24,3 8,2 16,1 25,5 41,2-32,9 92,8-6,4-32,0 82,7 69,0 4,1-2,1 III kwartał 2004 r. 13,8 22,1 7,3 14,8 24,6 33,3-36,7 94,4 2,3-24,6 86,4 73,2 10,0-4,1 IV kwartał 2004 r. 14,0 23,3 6,4 16,9 25,1 26,3-48,5 91,5-5,1-26,3 85,9 72,3 9,4-7,0 Pogrubioną czcionką wyróżniono maksymalny poziom wskaźników w historii badań ankietowych (pamiętajmy jednak, że szeregi mają niejednakową długość; niektóre sięgają 1997 r., inne rozpoczynają się w 2001 r.). stan zapasów 2 Są to wskaźniki wyliczone wg metody tzw. testu koniunkturalnego. Metoda wyliczenia wskaźników została podana w Uwagach metodologicznych, w punkcie 5 3 Chodzi zarówno o produkcję przemysłową, jak i budowlano-montażową, a w przypadku pozostałych firm o skalę działalności. 4 Od III kw r. struktura pytania o ocenę sytuacji firmy uległa zmianie: wprowadzono dodatkową opcję dane nie są zatem w pełni porównywalne 8

10 I..11. PPooppyyt tt... ZZaammóówwi iieenni iiaa... PPr roodd uukk ccj jjaa... cała próba prywatny publiczny budownictwo górnictwo i kopalnictwo handel i naprawy poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytw. i zaopatr. w energię pozostałe poniżej 50 pracow pracow pracow pracow. ponad 1999 pracow. eksporterzy nieeksporterzy eksport(0-49) eksport(50-100) importerzy nieimporterzy inwestorzy nieinwestorzy -6,5 0,0 23,3 23,5 24,4 21,6 25,0 9,7 11,6 18,6 24,6 23,4 21,5 24,5 21,7 26,4 18,7 24,3 15,3 36,8 35,3 40,0 50,0 50,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Rys. 3 Wskaźniki prognoz popytu (różnice sald) w podstawowych klasyfikacjach oczekiwania na IV kw r. STAN POPYTU problemy z popytem trend I-99 II-99 III-99 IV-99 I-00 II-00 III-00 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 Rys. 4 Niski popyt jako jedna z barier rozwoju (na osi pionowej odsetek firm informujących o problemach ze znalezieniem odbiorcy na swoje produkty; trend tego wskaźnika uzyskano metodą x11; ze względu na brak danych dla III kw r. na rysunku przedstawiono dane szacunkowe) W okresie od lipca 2001 r. do września 2003 r. najczęściej wymienianą barierą rozwoju był niski poziom popytu. Od grudnia 2003 r. znaczenie tego problemu stopniowo zmniejszało się, przy czym proces ten trwał do czerwca br., kiedy to niski popyt znalazł się na piątym (najniższym jak dotąd) miejscu na liście barier. We wrześniu br. o problemach ze znalezieniem odbiorcy na swoje produkty i usługi poinformował większy odsetek przedsiębiorstw niż w poprzednim kwartale (11,8% przedsiębiorstw, wobec 9,1% w czerwcu br. - patrz Rys. 4). Problem ten przesunął się na trzecie miejsce. O niedostatecznym poziomie popytu w relacji do możliwości wytwórczych poinformowały przede wszystkim firmy z sekcji Budownictwo (23% przedsiębiorstw w tej sekcji deklaruje istnienie takich problemów; podobnie w poprzednim kwartale) oraz Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę (18% sekcji). Ponadto różnice w ocenie problemów z popytem pojawiły się w klasyfikacji import brak importu. Okazało się bowiem, że importerzy rzadziej informują o trudnościach ze znalezieniem odbiorcy na swoje produkty niż nieimporterzy (9%, wobec 9

11 16%). Co ciekawe, tak duże różnice nie wystąpiły między grupą eksporterów a przedsiębiorstwami nieeksportującymi. IV kw ,1 7,0 57,0 9,2 0,6 III kw ,2 8,2 61,0 7,5 1,1 PROGNOZY POPYTU Prognozy popytu na IV kw r. są nieco bardziej optymistyczne niż w poprzednim kwartale (patrz Rys. 5), na co wpływ miały przede wszystkim czynniki sezonowe wskaźnik trend I-99 II-99 III-99 IV-99 I-00 II-00 III-00 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 Rys. 5 Wskaźnik prognoz popytu ogółem (różnica sald) oraz trend tego wskaźnika (uzyskany metodą x11) W IV kw. br. wskaźnik popytu ogółem 5 wzrósł o 1,2 punktu proc. do poziomu 23,3 punktu; był przy tym większy niż w analogicznym okresie ub.r. o 6,7 punktu. O poprawie zadecydowały przede wszystkim czynniki sezonowe. Trwałe komponenty wskaźnika prognoz popytu drugi kwartał z rzędu pogorszyły się, co wynikało ze zmniejszenia się odsetka przedsiębiorstw prognozujących trwały wzrost popytu. Odsetek firm przewidujących trwałe zmniejszenie popytu spadł bowiem do poziomu najniższego w całej historii badań i objął tylko 0,6% próby (4 podmioty). IV kw ,4 6,5 52,9 14,3 wzrost.sez. wzrost bez zmian spadek sez. spadek Rys. 6 Prognozy popytu struktura odpowiedzi Warto jednak w tym miejscu zauważyć, że nawet wśród przedsiębiorstw oczekujących poprawy popytu istnieją takie, które wymieniają niski popyt wśród barier rozwoju. Saldo prognoz popytu było dodatnie zarówno w grupie eksporterów, jak i przedsiębiorstw oferujących swoje produkty wyłącznie w kraju, przy czym odmiennie niż w poprzednim kwartale eksporterzy odznaczali się nieco większym optymizmem prognoz niż nieeksporterzy (patrz Rys. 8). W obu grupach odnotowano poprawę w relacji do analogicznego okresu ub.r. Wśród eksporterów nieco bardziej optymistyczne prognozy sformułowały przedsiębiorstwa o niskim udziale eksportu w przychodach (do 50%). nieeksporterzy 4,0 28,3 57,0 10,4 0,4 spadek stały eksporterzy 8,2 24,3 58,6 8,2 0,8 1,0 wzrost stały wzrost sez. brak zmian spadek sez. Rys. 7 Struktura prognoz popytu w klasach eksporterów i firm produkujących wyłącznie na rynek krajowy w IV kw r. 5 Jest to wskaźnik wyliczony wg metody tzw. testu koniunkturalnego (różnica pomiędzy odsetkiem prognoz wzrostu popytu a odsetkiem prognoz spadku popytu) 10

12 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0-20,0-25,0-30,0 eksporterzy nieeksporterzy IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 Rys. 8 Wskaźniki prognoz popytu (różnice sald) w klasach eksporterów i firm produkujących wyłącznie na rynek krajowy Poprawa popytu w relacji do analogicznego okresu ub. r. miała miejsce w sumie w pięciu sekcjach, w tym największa w jednostkach handlowych. Wskaźnik popytu wzrósł tam o 26 punktów. Grupa ta charakteryzowała się też najwyższym odsetkiem prognoz trwałego wzrostu popytu 8,9%. poczta i telekomunikacja 100,0 transport 5,6 30,6 52,8 11,1 handel i naprawy 8,9 36,7 48,9 5,6 wzrost stały budownictwo 6,5 6,5 67,7 16,1 3,2 wzrost sez. brak zmian wytwarzanie i zaopatrywanie w energię 52,9 44,1 przetwórstwo przemysłowe 7,6 24,6 57,1 2,9 spadek sez. spadek stały 10,1 0,6 W klasyfikacji wg sekcji PKD oceny popytu były zróżnicowane. W sześciu sekcjach przeważyły prognozy optymistyczne nad pesymistycznymi. W sekcji Budownictwo prognoz spadku popytu było więcej niż prognoz wzrostu, zaś w sekcji Poczta i telekomunikacja nie oczekiwano żadnych zmian popytu. 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0-20,0-25,0 IV-00 II-01 IV-01 II-02 IV-02 II-03 eksport(0-50) eksport<50-100> Rys. 9 Wskaźniki prognoz popytu (różnice sald) w klasach eksporterów o małym (do 50%) i dużym (od 50 do 100%) udziale eksportu w przychodach ogółem Największy optymizm cechował sekcję Górnictwo i kopalnictwo, gdzie żadne z badanych przedsiębiorstw nie oczekuje spadku popytu oraz sekcję Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę, w której odsetek prognoz wzrostu popytu jest największy (choć są to wyłącznie zmiany sezonowe). IV-03 II-04 IV-04 górnictwo i kopalnictwo 8,3 pozostałe 17,6 41,7 76,5 50,0 5,9 Rys. 10 Struktura prognoz popytu w sekcjach PKD w IV kw r. W IV kw r. nieznacznie więcej optymizmu w prognozach popytu wykazał sektor publiczny, co jest typowe dla tego okresu. W obu sektorach odnotowano poprawę optymizmu prognoz w relacji do analogicznego okresu ub.r. 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0-20,0-25,0-30,0 prywatny publiczny III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 Rys. 11 Wskaźniki prognoz popytu (różnice sald) w sektorze publicznym i prywatnym Wśród pięciu form własności największej dynamiki popytu należy się spodziewać w grupie podmiotów samorządowych oraz firm należących do Skarbu Państwa. We wszystkich pięciu grupach przeważył optymizm (częściej prognozuje się 11

13 wzrost niż spadek popytu), w tym najmniej miały go przedsiębiorstwa należące do państwowych osób prawnych. Przedsiębiorstwa prywatne krajowe oraz jednostki zagraniczne częściej prognozowały trwały wzrost popytu niż firmy z sektora publicznego. publiczny 2,5 prywatny 8,2 prywatna krajowa samorządowa państwowa osób prawnych 28,6 62,2 5,01,7 spadek stały 25,7 55,8 9,9 0,4 zagraniczna 11,1 6,7 3,8 Skarbu Państwa 2,7 19,2 20,5 28,3 38,9 61,5 59,1 54,2 55,6 9,4 5,6 11,5 3,8 29,3 64,0 2,7 1,3 wzrost stały wzrost sez. brak zmian spadek sez. 10,20,6 wzrost stały wzrost sez. brak zmian spadek sez. spadek stały w grupie podmiotów dużych i wielkich pod koniec roku. Analizie poddano prognozy popytu w grupie branż oferujących dobra inwestycyjne 6 oraz w branżach dostarczających pozostałe dobra (por. Rys. 14). W IV kw r. wskaźnik prognoz popytu w przedsiębiorstwach produkujących dobra inwestycyjne zmniejszył się w stosunku do poprzedniego kwartału aż o 27 punktów, co jest jednak zjawiskiem typowym dla tego okresu, wzrósł zaś o 3,6 punktu w relacji do analogicznego okresu ub. r., osiągając po raz pierwszy w tym okresie roku wartość dodatnią (dotychczas w prognozach na IV kw. w tej grupie przeważały oczekiwania spadku popytu). W pozostałych przedsiębiorstwach odnotowano 9-punktowy wzrost w relacji do poprzedniego kwartału i 7-punktowy wzrost w porównaniu do IV kw r.; dzięki poprawie wskaźnik prognoz popytu w tej grupie okazał się najwyższy w całej historii badań (wyniósł 28,5 punktu). Rys. 12 Struktura prognoz popytu w sektorach własności (górny rysunek) oraz pięciu podstawowych formach własności (dolny rysunek) w IV kw r. ponad ,9 12,5 29,4 28,7 64,7 54,4 3,70, branże oferujące dobra inwestycyjne pozostałe branże ,9 34,4 45,9 12,3 2,5 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV ,9 23,7 59,3 11,0 do 49 5,4 19,4 63,4 11,8 Rys. 14 Wskaźniki popytu (różnice sald) w branżach oferujących dobra inwestycyjne oraz w pozostałych przedsiębiorstwach (na rysunku trendy tych zmiennych uzyskane metodą x11) wzrost stały wzrost sez. brak zmian spadek sez. spadek stały Rys. 13 Struktura prognoz popytu w klasach wielkości przedsiębiorstw skonstruowanych w oparciu o wielkość zatrudnienia w IV kw r. Zgodnie z oczekiwaniami, bardziej optymistyczne prognozy popytu na IV kw.br. sformułowały przedsiębiorstwa duże i wielkie, a gorsze firmy małe i średnie. Podobnie było w latach ubiegłych obserwowano wzrostu optymizmu prognoz popytu 12 6 W skład grupy branż oferujących dobra inwestycyjne zaliczono pięć działów sekcji Przetwórstwo przemysłowe : Produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej niesklasyfikowana, Produkcja maszyn biurowych i komputerów, Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków, Produkcja pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep, Produkcja pozostałego sprzętu transportowego oraz sekcję Budownictwo.

14 NOWE ZAMÓWIENIA cała próba prywatny publiczny budownictwo górnictwo i kopalnictwo handel i naprawy poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytw. i zaopatr. w energię pozostałe poniżej 50 pracow pracow pracow pracow. ponad 1999 pracow. eksporterzy nieeksporterzy eksport(0-49) eksport(50-100) importerzy nieimporterzy inwestorzy nieinwestorzy 0,0 21,7 24,7 15,5 33,3 21,5 33,3 18,2 15,4 24,0 19,0 15,0 33,9 31,3 24,6 17,6 25,4 23,2 26,1 17,8 21,9 22,1 40,2 45, Rys. 15 Wskaźniki prognoz liczby nowych zamówień (różnice sald) w podstawowych klasyfikacjach oczekiwania na IV kw r. W IV kw r. należy się liczyć z wyhamowaniem tempa wzrostu liczby nowych zamówień w stosunku do poprzedniego kwartału, przy dalszej nieznacznej poprawie w relacji do analogicznego okresu ub. r. Widoczna jest jednak pewna stabilizacja w tym obszarze tempo poprawy stopniowo maleje. 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 wskaźnik trend (x11) Rys. 16 Wskaźnik prognoz liczby nowych zamówień (różnica sald) oraz trend tego wskaźnika (uzyskany metodą x11) III-04 IV-04 IV-04 III-04 II-04 I-04 IV-03 23,4 32,1 34,8 38,4 33,0 58,7 52,0 53,5 48,8 10,4 5,5 5,1 6,6 6,8 6,0 12,5 5,4 48,5 12,6 5,9 wzrost stabilne spadek nie dotyczy Rys. 17 Prognozy liczby nowych zamówień struktura odpowiedzi Dynamika napływu nowych zamówień w klasie eksporterów będzie nieco wyższa niż w grupie przedsiębiorstw nie zajmujących się eksportem. W obu grupach odnotowano spadek optymizmu prognoz w stosunku do poprzedniego kwartału. W klasie eksporterów optymizm zmniejszył się również w stosunku do analogicznego okresu ub.r.; głównie w firmach z dużym (pow.50%) udziałem eksportu w przychodach W grupie nieeksporterów odnotowano poprawę. 13

15 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0 eksporterzy brak eksportu Bardziej efektywny w pozyskiwaniu nowych zamówień pozostaje wciąż sektor prywatny, mimo że to właśnie w podmiotach prywatnych optymizm prognoz nowych zamówień zmniejszył się znaczniej niż w firmach publicznych. Grupa ta odnotowała jednak poprawę w relacji do analogicznego okresu ub.r., gdy w sektorze publicznym optymizm I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 prognoz zmniejszył się. Rys. 18 Wskaźniki prognoz liczby nowych zamówień (różnice sald) w grupie eksporterów i nieeksporterów publiczny 23,3 68,9 7,8 wzrost nieeksporterzy 29,9 57,9 12,2 bez zmian spadek wzrost brak zmian spadek prywatny 36,1 52,4 11,4 eksporterzy 35,0 54,6 10,4 zagraniczna 31,1 55,1 13,8 Rys. 19 Struktura prognoz nowych zamówień w grupie eksporterów i przedsiębiorstw nie zajmujących się eksportem w IV kw r. prywatna krajowa samorządowa 18,2 38,7 81,8 51,1 10,3 wzrost bez zmian spadek We wszystkich sekcjach PKD, poza Budownictwem, saldo prognoz nowych zamówień jest dodatnie. W grupie firm budowlanych tyle samo respondentów oczekuje wzrostu liczby zamówień, co spadku tej wielkości. O wzroście dynamiki zleceń w stosunku do sytuacji sprzed roku informują trzy sekcje: Górnictwo i kopalnictwo, Handel i naprawy oraz Transport. poczta i telekomunikacja transport handel i naprawy budownictwo wytwarzanie i zaopatrywanie w energię przetwórstwo przemysłowe górnictwo i kopalnictwo pozostałe 21,0 33,3 22,7 42,4 33,9 46,3 45,5 58,1 72,7 53,7 20,7 75,9 66,7 48,5 47,6 54,5 21,0 9,1 6,1 4,5 12,4 3,4 wzrost bez zmian spadek Rys. 20 Struktura prognoz nowych zamówień w sekcjach PKD w IV kw r. państwowa osób prawnych Skarbu Państwa 16,7 26,5 70,8 66,2 12,5 7,4 Rys. 21 Struktura prognoz nowych zamówień w sektorach własności (górny rysunek) oraz pięciu podstawowych formach własności (dolny rysunek) w IV kw r. Wszystkie formy własności odnotowały dodatnie saldo prognoz nowych zamówień, w tym najwięcej optymizmu zawierały prognozy przedsiębiorstw prywatnych krajowych, a najmniej oczekiwania firm należących do państwowych osób prawnych. Poprawy w relacji do poprzedniego kwartału spodziewają się jednostki należące do Skarbu Państwa, pogorszenia wszystkie pozostałe formy. Dynamika nowych zleceń w stosunku do analogicznego okresu ub.r. może wzrosnąć przede wszystkim w przedsiębiorstwach samorządowych, a także w firmach prywatnych krajowych. Spadku 14

16 tej dynamiki oczekują trzy pozostałe formy własności. ponad do 49 31,3 32,7 30,3 41,7 49,6 58,4 68,8 50,4 36,5 52,9 17,7 7,9 11,3 10,6 wzrost bez zmian spadek Rys. 22 Struktura prognoz nowych zamówień w klasach wielkości przedsiębiorstw skonstruowanych w oparciu o wielkość zatrudnienia w IV kw r. liczby nowych zamówień przeważyły nad prognozami spadku tej wielkości. Największym optymizmem prognoz nowych zamówień charakteryzowały się największe firmy, zaś najmniejszym jednostki zatrudniające od 50 do 499 osób. W grupie podmiotów zatrudniających ponad 500 osób oczekuje się, że dynamika zamówień będzie wyższa niż w poprzednim kwartale oraz analogicznym okresie ub.r. W pozostałych przedsiębiorstwach odczuwalny jest spadek optymizmu prognoz, w tym w jednostkach zatrudniających od 250 do 500 pracowników jest to również spadek w relacji do analogicznego okresu ub.r. We wszystkich klasach skonstruowanych w oparciu o wielkość zatrudnienia prognozy wzrostu PROGNOZY PRODUKCJI cała próba prywatny publiczny budownictwo górnictwo i kopalnictwo handel i naprawy poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytw. i zaopatr. w energię pozostałe poniżej 50 pracow pracow pracow pracow. ponad 1999 pracow. eksporterzy nieeksporterzy eksport(0-49) eksport(50-100) importerzy nieimporterzy inwestorzy nieinwestorzy 0,0 4,8 25,1 26,4 21,7 34,9 24,2 32,4 41,2 29,0 15,1 22,1 23,3 36,3 38,2 27,0 20,7 26,9 27,2 31,6 16,6 27,0 13,2 50,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Rys. 23 Wskaźniki prognoz produkcji (różnice sald) w podstawowych klasyfikacjach plany na IV kw r. W IV kw r. możemy oczekiwać niewielkiego wzrostu dynamiki produkcji w stosunku do poprzedniego kwartału (podobne co do kierunku i skali zmiany tego zjawiska obserwowano w tym samym okresie w poprzednich latach). Wskaźnik prognoz produkcji (różnica sald) wzrósł o 0,7 punktu w porównaniu do III kwartału br.; był przy tym również wyższy niż w analogicznym okresie ub.r. o 5,3 punktu. Zwiększenie produkcji (skali działalności) w IV kw. deklaruje 35,6% przedsiębiorstw najwię- 15

17 cej od 2000 r., wobec 10,5% odsetka planów ograniczenia tej wielkości IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 wskaźnik trend III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 Rys. 24 Wskaźnik prognoz produkcji (różnica sald) oraz trend tego wskaźnika (uzyskany metodą x11) IV 2004 III ,6 32,0 54,0 60,6 10,5 7,4 Widoczne jest, że dynamika produkcji w grupie eksporterów i nieeksporterów kształtuje się odmiennie. Po pierwsze, w grupie producentów na rynek krajowy dynamika ta podlega większym wahaniom sezonowym. Po drugie zaś, w grupie nieeksportererów mamy do czynienia ze wzrostem optymizmu prognoz w długim okresie, natomiast w klasie eksporterów jest odczuwalna pewna stabilizacja w tym obszarze. 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0-20,0-25,0 eksporterzy nieeksporterzy III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 II ,1 57,3 8,6 Rys. 26 Wskaźniki prognoz produkcji (różnice sald) w klasach eksporterów i przedsiębiorstw nie zajmujących się eksportem I ,1 65,7 13,2 nieeksporterzy 32,1 56,5 11,4 IV ,2 55,4 12,4 wzrost bez zmian spadek wzrost bez zmian spadek eksporterzy 36,6 53,7 9,6 Rys. 25 Prognozy produkcji struktura odpowiedzi Inaczej niż w poprzednim kwartale, nieznacznie częściej zwiększać produkcję będą przedsiębiorstwa produkujące na eksport niż producenci na rynek krajowy. Zmiany te są wynikiem wzrostu dynamiki produkcji w klasie eksporterów (wskaźnik salda prognoz wzrósł zarówno w relacji do poprzedniego kwartału, jak i analogicznego okresu ub.r. o 3,6 punktu w obu przypadkach), jak też spadku (wskaźnik prognoz zmniejszył się o 6,5 punktu) tej dynamiki w stosunku do poprzedniego kwartału w klasie nieeksporterów (w relacji do analogicznego okresu ub.r. odnotowano wzrost o 5,9 punktu). Rys. 27 Struktura prognoz produkcji w klasach eksporterów i przedsiębiorstw nie zajmujących się eksportem w IV kw r. Saldo prognoz produkcji było dodatnie w siedmiu sekcjach PKD, poza Górnictwo i kopalnictwo, gdzie produkcja powinna utrzymać się na niezmienionym poziomie. Największy odsetek przedsiębiorstw planujących rozszerzyć skalę działalności ma sekcja Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną (44% przedsiębiorstw poinformowało o takich planach). We wszystkich sekcjach, poza Górnictwem i kopalnictwem, odnotowano poprawę optymizmu prognoz 16

18 w stosunku do poprzedniego kwartału i analogicznego okresu ub.r. poczta i telekomunikacja 50,0 50,0 publiczny 32,2 57,4 10,4 transport 44,1 44,1 11,8 wzrost handel i naprawy budownictwo 24,2 37,3 56,5 60,2 19,4 2,4 bez zmian spadek wytwarzanie i zaopatrywanie w energię przetwórstwo przemysłowe 44,1 36,0 52,2 52,9 2,9 11,8 prywatny 36,6 53,1 10,2 górnictwo i kopalnictwo 16,7 66,7 16,7 pozostałe 38,2 55,9 5,9 wzrost bez zmian spadek zagraniczna 37,6 52,9 9,4 Rys. 28 Struktura prognoz produkcji w sekcjach PKD w IV kw r. Można oczekiwać, że znacznie większą dynamiką produkcji charakteryzował się będzie sektor prywatny, chociaż saldo prognoz w tej grupie zmniejszyło się w relacji do poprzedniego kwartału (wzrosło zaś w stosunku do IV kw. ub.r.). W sektorze publicznym odnotowano odwrotne zjawisko poprawę w relacji do poprzedniego kwartału, przy jednoczesnym spadku optymizmu prognoz w stosunku do analogicznego okresu ub.r. W sektorze prywatnym dynamika produkcji rośnie w wyraźnie szybszym tempie. 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0 prywatny publiczny III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 Rys. 29 Wskaźnik prognoz produkcji (różnice sald) w sektorach własności prywatna krajowa samorządowa państwowa osób prawnych Skarbu Państwa 27,8 36,1 30,8 53,3 66,7 57,7 10,7 5,6 11,5 33,8 54,9 11,3 wzrost bez zmian spadek Rys. 30 Struktura prognoz produkcji w sektorach własności (górny rysunek) oraz w pięciu podstawowych formach własności (dolny rysunek) w IV kw r. Wszystkie pięć form własności poinformowało o przewadze zamiarów zwiększenia produkcji w IV kw. br. Największy wzrost produkcji spodziewany jest w jednostkach zagranicznych, najmniejszy w przedsiębiorstwach państwowych osób prawnych. Również we wszystkich klasach skonstruowanych w oparciu o wielkość zatrudnienia w prognozach produkcji przeważył optymizm. O wzroście produkcji najczęściej informują przedsiębiorstwa o największym zatrudnieniu (ponad 500 osób). Generalnie, im większe przedsiębiorstwo, tym większa szansa, że w IV kw. podejmie ono decyzje o zwiększeniu produkcji. 17

19 ponad do 49 41,2 41,5 39,2 32,8 28,4 58,0 45,0 56,6 55,9 53,3 15,8 10,6 13,6 2,9 5,2 wzrost bez zmian spadek Rys. 31 Struktura prognoz produkcji w klasach wielkości przedsiębiorstw skonstruowanych w oparciu o wielkość zatrudnienia w IV kw r. PRODUKCJA A POPYT Związek między prognozowanym wzrostem popytu a planowanym zwiększeniem produkcji prezentuje Tab. 3. Wynika z niej, że w IV kw. br. na wzrost popytu zwiększeniem produkcji zareaguje aż 83% respondentów. Gros pozostałych przedsiębiorstw utrzyma dotychczasowe rozmiary produkcji. Oczekiwany spadek popytu wywoła spadek produkcji w niemal 70% przypadków, a ponad 3% firm prognozujących spadek popytu nawet zwiększy rozmiary produkcji. kierunek zmian poziomu produkcji, zaś prawie 13% prognoz było ewidentnie chybionych: oczekiwano wzrostu produkcji, tymczasem spadło wykorzystanie mocy produkcyjnych (10,2% próby) lub na odwrót planowano spadek produkcji a odnotowano wzrost wykorzystania mocy produkcyjnych (2,5% próby). W pozostałych przypadkach miała miejsce zmiana wykorzystania mocy produkcyjnych, której nie sugerowały prognozy (34% próby), albo w planach założono zmiany poziomu produkcji, które jednak nie zostały wprowadzone (17% próby; w grupie tej przewagę liczebną mieli nadmierni optymiści). W poprzednim kwartale trafność prognoz była zdecydowanie wyższa (w pełni trafione prognozy stanowiły 45%). Ta zmiana została spowodowana głównie przez wzrost odsetka firm, które zamierzały zwiększyć produkcję, a ostatecznie zmniejszyły wykorzystanie mocy produkcyjnych. 10,2 25,0 2,5 15,4 Tab. 3 Prognozy popytu a prognozy produkcji skali działalności (dane w %) prognoza popytu wzrost stabilny spadek prognoza produkcji bez wzrost spadek ogółem zmian % wiersza 83,2 14,4 2,4 33,1 % kolumny 77,2 8,8 7,6 % wiersza 13,7 81,6 4,7 % kolumny 21,9 86,1 25,8 % wiersza 3,2 27,0 69,8 % kolumny 0,9 5,0 66,7 56,9 10,0 ogółem 35,6 53,9 10,5 100,0 TRAFNOŚĆ PROGNOZ 9,0 1,8 13,9 spadek zamiast wzrostu spadek zamiast stabilizacji brak zmian zamiast spadku spadek stabilizacja 18,9 3,3 wzrost zamiast spadku wzrost zamiast stabilizacji brak zmian zamiast wzrostu wzrost Rys. 32 Weryfikacja trafności prognoz produkcji na podstawie zmian poziomu wykorzystania mocy produkcyjnych (pola jasno- i ciemnoniebieskie w pełni trafione prognozy; pole czerwone i pomarańczowe prognozy chybione, co do kierunku; pozostałe pola prognozy zbyt optymistyczne lub zbyt pesymistyczne) Analiza trafności prognoz 7 produkcji sformułowanych w poprzednim kwartale pokazuje, że niemal 36% przedsiębiorstw prawidłowo oceniło 7 Ze względu na brak danych dotyczących wielkości produkcji, analiza trafności prognoz produkcji opiera się wyłącznie na ocenie zmian poziomu wykorzystania mocy produkcyjnych. 18

20 I..22. SSyyt ttuuaaccj jjaa eekkoonnoommi iiccz znnaa BIEŻĄCE OCENY SYTUACJI EKONOMICZNEJ cała próba prywatny publiczny budownictwo górnictwo i kopalnictwo handel i naprawy poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytw. i zaopatr. w energię pozostałe poniżej 50 pracow pracow pracow pracow. ponad 1999 pracow. eksporterzy nieeksporterzy eksport(0-49) eksport(50-100) importerzy nieimporterzy inwestorzy nieinwestorzy kredytobiorcy niekorzystający z kredytu 85,9 87,1 81,4 77,4 83,3 82,0 100,0 86,6 100,0 93,9 80,6 82,0 83,0 88,4 89,7 94,1 88,0 83,2 87,8 88,3 89,8 80,5 89,4 73,8 86,6 83,4 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 Rys. 33 Wskaźniki sytuacji ekonomicznej (różnice sald) w podstawowych klasyfikacjach dane za wrzesień 2004 r. Po okresie nieprzerwanej poprawy, którą obserwowano od 2003 r., we wrześniu br. ankietowane przedsiębiorstwa oceniły swoją kondycję ekonomiczną nieznacznie gorzej niż trzy miesiące wcześniej. Saldo ocen sytuacji bieżącej 8 spadło o 0,5 punktu w relacji do poprzedniego kwartału. Było przy tym jednak znacznie wyższe niż rok temu (o prawie 19 punktów). Zmiany struktury ocen w stosunku do poprzedniego kwartału były w sumie niezbyt duże. Najbardziej istotny okazał się spadek odsetka firm oceniających swoją sytuację jako bardzo dobrą o 1,3 punktu oraz wzrost odsetka firm w najgorszej kondycji o 0,5 punktu. IX 2004 VI 2004 III 2004 XII 2003 IX ,1 15,4 13,8 13,7 11,9 63,0 61,8 59,3 58,6 55,7 18,7 20,1 15,9 16,1 18,2 5,21,9 5,31,4 6,62,0 6,82,1 9,62,6 bardzo dobra dosyć dobra słaba zła bardzo zła Rys. 34 Bieżąca ocena sytuacji ekonomicznej struktura odpowiedzi 8 różnica między odsetkiem ocen bardzo dobrych i dosyć dobrych a odsetkiem ocen słabych, złych i bardzo złych 19

21 60,0 55,0 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 IX 2002 XII 2002 III 2003 VI 2003 Rys. 35 Wskaźnik oceny sytuacji ekonomicznej (różnica sald) IX 2003 XII 2003 III 2004 VI 2004 IX 2004 Jeśli chodzi o eksporterów, to pogorszenie dotknęło w równym stopniu grupę przedsiębiorstw z w pełni opłacalnym eksportem, jak i firmy z częściowo lub całkowicie nieopłacalną sprzedażą na rynki zagraniczne (patrz Rys. 37). Pomimo to, eksporterzy uzyskujący pełną opłacalność eksportu ocenili swoją kondycję znacznie lepiej niż firmy, które nie osiągają pełnej opłacalności. 80 eksporterzy z nieopłacal. eksportem 4,7 70 kurs euro Pod koniec III kw. oceny sytuacji przedsiębiorstw produkujących i zaopatrujących się wyłącznie na rynku krajowym poprawiły się, podczas gdy w grupie eksporterów i importerów odnotowano niewielkie pogorszenie. Mimo to sytuacja firm zorientowanych wyłącznie na rynek krajowy jest wciąż wyraźnie gorsza niż grupy eksporterów-importerów, importerów-nieeksporterów oraz eksporterów z ponad 50% udziałem eksportu w przychodach. W tej klasyfikacji tylko eksporterzy-nieimporterzy oceniają swoją kondycję gorzej niż jednostki sprzedające i kupujące wyłącznie na rynku krajowym IX-2000 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX-2004 eksporterzy z opłacal. eksportem kurs euro 4,5 4,3 4,1 3,9 3,7 3,5 4,7 4,5 4,3 4,1 3,9 3,7 100,0 50 3,5 90,0 80,0 IX-2000 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX ,0 60,0 50,0 40,0 30,0 IX 2000 III 2001 IX 2001 III 2002 IX 2002 III 2003 IX 2003 eksport-import eksport import rynek kraj. eksport50 Rys. 36 Wskaźniki sytuacji ekonomicznej 9 w klasach importerów, eksporterów, nieimporterów i nieeksporterów wyjaśnienie skrótów: eksport eksporterzy nieimporterzy; eksport50 eksporterzy z przynajmniej 50% udziałem eksportu w przychodach; import importerzy nie zajmujący się eksportem; eksport import eksporterzy importerzy; rynek kraj. nieeksporterzy z zerowym udziałem importu w kosztach 9 Liczone w postaci sald (odsetek firm w przynajmniej przeciętnej sytuacji minus odsetek firm w złej lub słabej sytuacji) III 2004 IX Rys. 37 Wskaźnik oceny sytuacji bieżącej w wybranych klasach przedsiębiorstw (górny rysunek eksporterzy z nieopłacalnym eksportem; dolny rysunek eksporterzy z w pełni opłacalnym eksportem) a średnio miesięczny kurs euro [prawa oś kurs walutowy, lewa oś wskaźnik oceny sytuacji] Analiza w przekroju wg rodzaju działalności pokazuje, że dwunasty już kwartał z rzędu (trzy lata) swoją sytuację ekonomiczną najgorzej oceniły przedsiębiorstwa budowlane. Trzeba jednak podkreślić, że sytuacja tej grupy powoli się poprawia (wskaźnik ocen w tej sekcji wzrósł w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy o 28,2 punktu, a w relacji do poprzedniego kwartału o 5,5 punktu). Najlepsze oceny wystawiły firmy z sekcji Transport oraz Poczta i telekomunikacja. Największy odsetek przedsiębiorstw w bardzo dobrej sytuacji

22 znalazł się w sekcji Górnictwo i kopalnictwo (aż 25%), chociaż to właśnie w tej sekcji odnotowano najsilniejsze pogorszenie kondycji w stosunku do poprzedniego kwartału. publiczny 7,6 64,4 18,6 5,93,4 b.dobra dobra słaba zła poczta i telekomunikacja 75,0 25,0 b.zła transport 11,4 74,3 14,3 prywatny 15,8 62,5 15,2 4,91,6 handel i naprawy 13,5 62,9 14,6 5,6 3,4 budownictwo 4,8 56,5 27,4 6,5 4,8 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię 12,1 81,8 3,0 3,0 przetwórstwo przemysłowe 16,5 62,6 14,2 5,0 1,7 górnictwo i kopalnictwo 25,0 41,7 25,0 8,3 zagraniczna 23,3 59,9 12,8 2,9 1,2 pozostałe 12,1 60,6 15,2 12,1 b.dobra dobra słaba zła b.zła Rys. 38 Struktura ocen sytuacji bieżącej w sekcjach PKD w czerwcu 2004 r. 90,0 85,0 80,0 75,0 70,0 65,0 60,0 55,0 50,0 45,0 40,0 35,0 prywatny publiczny VI 2001 IX 2001 XII 2001 III 2002 VI 2002 IX 2002 XII 2002 III 2003 VI 2003 IX 2003 XII 2003 III 2004 VI 2004 IX 2004 Rys. 39 Wskaźniki oceny sytuacji ekonomicznej (różnice sald) w sektorach własności W przekroju własnościowym nieco lepszą sytuacją ekonomiczną charakteryzuje się sektor prywatny niż podmioty publiczne. Różnice powiększyły się jeszcze pod koniec III kw r., co wynikało z niewielkiej poprawy sytuacji w grupie jednostek prywatnych i dość wyraźnego pogorszenia kondycji firm publicznych. prywatna krajowa 12,1 samorządowa 5,9 państwowa osób prawnych Skarbu Państwa 11,5 6,7 63,8 76,5 69,2 16,5 5,91,8 11,8 5,9 11,5 3,8 3,8 60,0 22,7 6,74,0 b.dobra dobra słaba Rys. 40 Struktura ocen sytuacji bieżącej w sektorach własności (górny rysunek) oraz w pięciu podstawowych formach własności (dolny rysunek) w czerwcu 2004 r. W tej klasyfikacji w najlepszej kondycji znajdują się wciąż firmy zagraniczne, a następnie jednostki samorządowe. Najsłabiej swoją sytuację oceniają przedsiębiorstwa należące do Skarbu Państwa. Pod koniec III kw. br. o pewnej poprawie sytuacji poinformowały tylko przedsiębiorstwa prywatne krajowe, wyraźne pogorszenie odczuły zaś jednostki państwowe osób prawnych oraz firmy samorządowe. ponad ,2 29,4 68,4 52,9 zła b.zła 14,7 2,9 10,3 4,4 0, ,9 68,6 10,7 5, ,2 60,4 17,9 5,5 3,0 do 49 7,5 57,0 24,7 6,5 4,3 b.dobra dobra słaba zła b.zła Rys. 41 Struktura ocen sytuacji bieżącej w klasach wielkości przedsiębiorstw skonstruowanych w oparciu o wielkość zatrudnienia w czerwcu 2004 r. 21

23 Widać wyraźny związek między sytuacją przedsiębiorstwa a jego wielkością mierzoną poziomem zatrudnienia. Im większa firma, tym większy odsetek firm w dobrej i bardzo dobrej sytuacji. W klasie przedsiębiorstw zatrudniających ponad 1999 osób prawie 30% firm ocenia swoje położenie jako bardzo dobre, a żaden z respondentów nie wystawił bardzo złej oceny. Ponadto, w grupie firm z zatrudnieniem przekraczającym 250 osób sytuacja nieznacznie poprawiła się w relacji do poprzedniego kwartału, gdy w pozostałych przedsiębiorstwach (małych i średnich) odnotowano pewne pogorszenie. We wszystkich pięciu klasach wyodrębnionych ze względu na wielkość zatrudnienia wskaźnik salda ocen sytuacji wzrósł w relacji do analogicznego okresu ub. r. (najwięcej w jednostkach małych i średnich). Wśród badanych cech charakteryzujących działalność i sytuację przedsiębiorstw najsilniej związana z oceną kondycji firmy była skala problemów z płynnością. Przedsiębiorstwa nie zgłaszające żadnych poważniejszych problemów w tym obszarze oceniły swoją sytuację najlepiej wg. opinii 93% respondentów z tej grupy sytuacja firmy jest przynajmniej dobra, podczas gdy w klasie firm zgłaszających częste trudności odsetek ten spada do zaledwie 16%. Warto przyjrzeć się również ocenom sytuacji w klasyfikacji wg zobowiązań z tytułu kredytów. W tym podziale najlepszą sytuacją odznaczają się wciąż kredytobiorcy korzystający z kredytów zagranicznych 10 i dewizowych. W najsłabszej kondycji znajdują się zaś przedsiębiorstwa nie posiłkujące się kredytem bankowym. O pogorszeniu sytuacji poinformowały głównie podmioty bez kredytowania bankowego oraz jednostki z kredytem zagranicznym. O pewnej poprawie można mówić w przypadku kredytobiorców, którzy zadłużeni są wyłącznie z tytułu kredytów złotowych. ZMIANY SYTUACJI NA POZIOMIE PRZDSIĘBIORSTWA Na poziomie jednostkowym przeanalizowano zmiany sytuacji w grupie respondentów, którzy wzięli udział w dwóch ostatnich edycjach szybkiego monitoringu. Okazało się, że odsetek jednostek notujących poprawę sytuacji wyniósł 11,6%, wobec 12,7% udziału przedsiębiorstw, które znalazły się w gorszej kondycji niż 3 miesiące wcześniej. Wskaźnik salda zmian sytuacji 11, prezentowany na Rys. 42, spadł o nieco ponad 1 punkt w relacji do poprzedniego kwartału i po raz pierwszy od grudnia 2002 r. przyjął wartość ujemną IX-2000 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 IX-2002 Rys. 42 Zmiany sytuacji w relacji do poprzedniego kwartału na poziomie przedsiębiorstwa (krzywa pokazuje saldo zmian, tzn. różnicę między odsetkiem firm notujących poprawę oraz procentem firm obserwujących pogorszenie sytuacji; brak porównywalnych danych za marzec i czerwiec 2002 r. oznaczono dwoma przerywanymi liniami) Ocenie poddano również zmiany sytuacji w porównaniu z analogicznym okresem ub.r. W okresie od września 2003 r. do września 2004 r. sytuacja zmieniła się u 33,8% respondentów, w tym 21,7% firm odnotowało poprawę, a 12,2% pogorszenie. XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 IV W tej klasie znalazły się wszystkie przedsiębiorstwa, które korzystały z kredytów zagranicznych, w tym również takie firmy, które miały zobowiązania z tytułu innych kredytów Definicję wskaźnika umieszczono w podpisie pod rysunkiem.

24 OCENY SYTUACJI A BARIERY ROZWOJU We wrześniu br. kolejny kwartał z kolei zwiększył się odsetek respondentów deklarujących brak poważniejszych problemów hamujących rozwój firmy. W ciągu ostatniego kwartału udział takich przedsiębiorstw podniósł się o 2,9 punktu i objął 26,9% próby. O braku problemów poinformowało 51% podmiotów określających swoją sytuację jako bardzo dobrą, 29% firm znajdujących się w dość dobrej sytuacji, 9% jednostek słabych oraz 3% przedsiębiorstw w złej sytuacji. O braku istotnych trudności informowały nieco częściej przedsiębiorstwa oferujące swoje wyroby wyłącznie na rynku krajowym niż eksporterzy (31%, wobec 25%). Częściej nie napotykali problemów przedsiębiorcy prywatni niż podmioty publiczne (28%, wobec 21%). Spore różnice pojawiły się również w klasyfikacji wg sekcji PKD. Deklaracje braku problemów składały najczęściej firmy z sekcji Górnictwo i kopalnictwo (42% grupy) oraz Transport (39% grupy) i Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną (38% grupy). Najrzadziej takie informacje pochodziły od przedsiębiorstw z sekcji Budownictwo (19% sekcji), chociaż w tym przypadku odnotowano pewną poprawę w relacji do poprzedniego kwartału 5 punktowy wzrost odsetka firm informujących o braku problemów. Tab. 4 Bariery rozwoju wg klas oceny sytuacji klasy oceny sytuacji bardzo dobra dosyć dobra słaba zła bardzo zła Tab. 5 Bariery rozwoju wg sekcji PKD sekcje PKD budownictwo górnictwo i kopalnictwo handel i naprawy poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę pozostałe najczęściej wymieniane bariery rozwoju (w nawiasie odsetek informacji o danym problemie w klasie) kurs walutowy (12,2%) inflacja (11,1%) kurs walutowy (16,7%) inflacja (13,2%) niski popyt (24,5%) inflacja (16,8%) zatory płatnicze (16,8%) trudności w uzyskaniu kredytu (18,2%) niski popytu (15,2%) płynność (15,2%) płynność (30,8%) niski popyt (16,7%) trudności w uzyskaniu kredytu (16,7%) najczęściej wymieniane bariery rozwoju(w nawiasie odsetek informacji o danym problemie w sekcji) ostra konkurencja (27,4%), niski popyt (22,6%), zatory płatnicze (22,6%) recesja (8,3%), inflacja (8,3%), kurs (8,3%) ostra konkurencja (12,2%), zatory płatnicze (12,2%) ostra konkurencja (75%), niski popyt (50%) kurs walutowy (21,7%) inflacja (15,8%) inflacja (22,2%), kurs walutowy (13,9%) niski popyt (17,7%), zatory płatnicze (14,7%), recesja (14,7%) zatory płatnicze (19,4%), kurs walutowy (12,9%) Najczęściej wymieniane problemy wg klas oceny sytuacji oraz ośmiu sekcji PKD przedstawiają tabele Tab. 4 i Tab

25 PROGNOZY SYTUACJI EKONOMICZNEJ cała próba prywatny publiczny budownictwo górnictwo i kopalnictwo handel i naprawy poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytw. i zaopatr. w energię pozostałe poniżej 50 pracow pracow pracow pracow. ponad 1999 pracow. eksporterzy nieeksporterzy eksport(0-49) eksport(50-100) importerzy nieimporterzy inwestorzy nieinwestorzy kredytobiorcy niekorzystający z kredytu 14,0 14,5 12,6 11,7 8,0 11,5 14,7 9,1 15,3 8,3 8,8 13,4 13,3 15,8 9,5 15,1 12,6 14,3 10,9 15,5 9,5 22,6 22,2 25,0 31,4 33,3 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 Rys. 43 Wskaźniki prognoz sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw (różnice sald) w podstawowych klasyfikacjach oczekiwania na IV kw r. Prognozy na IV kw r. odnośnie przewidywanych zmian sytuacji ankietowanych przedsiębiorstw są minimalnie gorsze niż w poprzednim kwartale. Trend wskaźnika salda prognoz sytuacji wykazuje jednak tendencję wzrostową (wskaźnik wzrósł w stosunku do analogicznego okresu ub.r. o 4,4 punktu). Zmian na lepsze oczekuje 18,7% respondentów, wobec 4,7% udziału przedsiębiorstw spodziewających się pogorszenia sytuacji (jest to najniższy odsetek takich oczekiwań od 2000 r.). 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 wskaźnik trend II-04 III-04 IV-04 Rys. 44 Wskaźnik prognoz sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw (różnica sald) oraz trend tego wskaźnika (uzyskany metodą x11) 24

26 IV 2004 III 2004 II 2004 I 2004 IV ,7 19,8 18,5 12,6 17,9 76,1 76,5 74,5 73,3 73,8 4,7 5,7 8,3 11,3 8,3 poprawa bez zmian pogorszenie Rys. 45 Prognozy sytuacji ekonomicznej struktura odpowiedzi Prognozy poprawy sytuacji dominują prawie we wszystkich badanych agregatach. W klasach eksport-import najwięcej optymizmu i jednocześnie poprawę w relacji do poprzedniego kwartału odnotowano w grupie importerów-eksporterów oraz w klasie firm zorientowanych wyłącznie na rynek krajowy. W tej ostatniej grupie widoczna jest długofalowa poprawa sytuacji. O poprawie sytuacji najrzadziej informują eksporterzy zaopatrujący się wyłącznie na rynku krajowym, jak też eksporterzy z ponad 50% udziałem eksportu w przychodach. nieeksporterzy eksporterzy 18,9 17,3 75,5 78,9 5,6 3,8 poprawa bez zmian pogorszenie 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 eksport-import eksport import rynek kraj. eksport50 Rys. 47 Wskaźniki prognoz sytuacji ekonomicznej (różnice sald) w klasach importerów, eksporterów, nieimporterów i nieeksporterów wyjaśnienie skrótów: eksport eksporterzy nieimporterzy; eksport50 eksporterzy z ponad 50% udziałem eksportu w przychodach; import importerzy nie zajmujący się eksportem; eksport import eksporterzy importerzy; rynek kraj. nieeksporterzy z zerowym udziałem importu w kosztach Optymizm w ocenie IV kw. przeważył we wszystkich sekcjach PKD. Najwięcej oczekiwań poprawy sytuacji zawierały prognozy sekcji Górnictwo i kopalnictwo oraz Transport. W relacji do poprzedniego kwartału saldo prognoz poprawiło się w trzech sekcjach: Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę, Transport i Pozostałe. W pięciu sekcjach odnotowano poprawę w odniesieniu do analogicznego okresu ub.r., tym najwyższą w sekcji Transport. poczta i telekomunikacja transport handel i naprawy budownictwo wytwarzanie i zaopatrywanie w energię 25,0 17,0 18,3 17,6 31,4 73,9 75,0 79,4 75,0 68,6 9,1 6,7 2,9 przetwórstwo przemysłowe 16,2 79,0 4,8 górnictwo i kopalnictwo pozostałe 23,5 33,3 66,7 76,5 Rys. 46 Struktura prognoz sytuacji ekonomicznej w grupie eksporterów i w przedsiębiorstwach nie zajmujących się eksportem w IV kw r. poprawa bez zmian pogorszenie Rys. 48 Struktura prognoz sytuacji ekonomicznej w sekcjach PKD w IV kw r. 25

27 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0 przetwórstwo przemysłowe trend IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 Rys. 49 Wskaźnik prognoz sytuacji ekonomicznej (różnica sald) w sekcji Przetwórstwo przemysłowe Wśród pięciu form własności największy optymizm cechuje przedsiębiorstwa samorządowe, a najmniejszy jednostki należące do państwowych osób prawnych. W klasyfikacji wg wielkości zatrudnienia o poprawie sytuacji informują najczęściej przedsiębiorstwa zatrudniające od 500 do 1999 osób. Najbardziej pesymistyczne oczekiwania sformułowały firmy o największym zatrudnieniu (ponad 1999 osób). ponad ,8 85,3 2,9 Więcej optymizmu w ocenie nadchodzącego kwartału wykazał sektor prywatny niż publiczny, mimo że prognozy firm prywatnych były nieco gorsze niż w III kw. W sektorze publicznym optymizm prognoz wzrósł, pomimo że w ubiegłych latach pod koniec roku obserwowano zwykle pogorszenie prognoz w tej grupie do 49 15,0 25,9 19,1 18,3 78,3 77,1 75,3 70,4 3,7 6,7 3,8 6,5 poprawa bez zmian pogorszenie Rys. 51 Struktura prognoz sytuacji ekonomicznej w klasach wielkości przedsiębiorstw skonstruowanych w oparciu o wielkość zatrudnienia w IV kw r. publiczny prywatny zagraniczna prywatna krajowa samorządowa państwowa osób prawnych Skarbu Państwa 17,6 19,3 77,3 76,0 5,0 4,7 17,0 20,4 16,7 11,5 20,0 80,8 80,1 74,0 83,3 74,7 2,9 5,6 7,7 5,3 poprawa bez zmian pogorszenie poprawa bez zmian pogorszenie Rys. 50 Struktura prognoz sytuacji ekonomicznej w sektorach własności (górny rysunek) oraz w pięciu podstawowych formach własności (dolny rysunek) w IV kw r. W klasyfikacji wg źródeł finansowania działalności bieżącej najwięcej optymizmu w prognozach na IV kw. zawarli kredytobiorcy zadłużeni z tytułu kredytów zagranicznych oraz dewizowych. Najmniej optymistycznie nastawione były podmioty nie posiłkujące się kredytem bankowym. We wszystkich grupach przeważyły prognozy poprawy sytuacji. W porównaniu do poprzedniego kwartału. o największej poprawie prognoz można mówić w przypadku firm posiadających zobowiązania z tytułu kredytów zagranicznych. Optymistyczne prognozy przeważyły nad pesymistycznymi w czterech z pięciu klas skonstruowanych w oparciu o ocenę sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa, poza firmami w bardzo złej sytuacji. Na poprawę najczęściej liczą przedsiębiorstwa w złej i słabej sytuacji. 26

28 Tab. 6 Sytuacja oczekiwana a sytuacja aktualna przedsiębiorstwa (dane w %) aktualna ocena prognoza na IV kw 2004 r. (III kw 2004 r.) poprawa bez zmian pogorszenie bardzo % wiersza 16,7 81,1 2,2 dobra % kolumny 12,8 15,0 6,7 dosyć % wiersza 16,0 79,4 4,5 dobra % kolumny 54,7 65,2 60,0 słaba zła % wiersza 27,0 68,0 5,0 % kolumny 23,1 14,0 16,7 % wiersza 33,3 63,6 3,0 % kolumny 9,4 4,3 3,3 % wiersza 0,0 63,6 36,4 bardzo zła % kolumny 0,0 1,4 13,3 Dla tych spośród przedsiębiorstw, które obawiają się pogorszenia swojej sytuacji ekonomicznej największym problemem jest niski popyt (30% firm oczekujących pogorszenia sytuacji informuje o takich obawach) oraz rosnące ceny surowców i materiałów (23%). W poprzednim kwartale przedsiębiorstwa oczekujące pogorszenia sytuacji informowały o podobnych trudnościach. Istnieje silna korelacja między kierunkiem zmian sytuacji a planami odnośnie produkcji. W grupie przedsiębiorstw, które oczekują poprawy sytuacji 71% zamierza zwiększyć produkcję (skalę działalności). Wśród firm informujących o pogorszeniu sytuacji 27% planuje ograniczyć produkcję. Podobny wpływ na prognozy sytuacji mają również prognozy popytu i nowych zamówień. Grupa eksporterów silnie reaguje również na prognozy eksportu. 43% przedsiębiorstw przewidujących pogorszenie sytuacji oczekuje też spadku sprzedaży na eksport. Wśród eksporterów prognozujących poprawę swojej kondycji wzrostu eksportu spodziewa się 59% klasy. TRAFNOŚĆ PROGNOZ Sprawdzalność prognoz sytuacji na III kw r. jest gorsza od wyników z poprzedniego kwartału. Za w pełni trafione można uznać 64,9% 27 prognoz (patrz Rys. 52 niebieskie pola). Ponadto dalsze 31,7% oczekiwań można dopuścić warunkowo są to firmy, które pomimo zapowiadanych zmian nie zmieniły oceny sytuacji (zielone pola) lub odnotowały zmiany mimo, że tego nie oczekiwały (żółte pola). Zupełnie chybione prognozy (zmiany odwrotne co do kierunku czerwone i pomarańczowe pola) stanowią 3,4% próby. Zauważmy, że mimo iż w poprzednim kwartale prognoz poprawy sytuacji było więcej niż jej pogorszenia, to sytuacja w całej próbie zmieniła się na niekorzyść. Na to pogorszenie złożyło się przede wszystkim 12,5% prognoz poprawy, która jednak nie nastąpiła lub nie była na tyle silna, żeby przedsiębiorstwa podniosły ocenę swojej sytuacji, oraz 8,8% przypadków pogorszenia sytuacji, czego nie sugerowały prognozy. 60,1 pogorszenie zamiast poprawy pogorszenie zamiast stabilizacji brak zmian zamiast pogorszenia pogorszenie stabilizacja 2,7 0,7 8,7 3,7 7,1 1,1 3,4 12,5 poprawa zamiast pogorszenia poprawa zamiast stabilizacji brak zmian zamiast poprawy poprawa Rys. 52 Weryfikacja trafności prognoz sytuacji z poprzedniego kwartału (pola jasno- i ciemnoniebieskie w pełni trafione prognozy; pole czerwone i pomarańczowe prognozy chybione, co do kierunku; pozostałe pola prognozy zbyt optymistyczne lub zbyt pesymistyczne) Trafność prognoz w szerszym horyzoncie czasowym prezentuje Rys. 53. Na rysunku znajdują się dwie zmienne: pierwsza to różnica pomiędzy odsetkiem prognoz poprawy sytuacji a odsetkiem firm, które istotnie zanotowały wyraźną poprawę w danym kwartale, druga zaś to różnica pomiędzy odsetkiem przedsiębiorstw, w których nastąpiło

29 istotne pogorszenie sytuacji a odsetkiem prognoz pogorszenia sytuacji w tym kwartale. Zachowanie się tych zmiennych jest nie tylko miarą celności prognoz, pokazuje również klimat oczekiwań: optymistyczny lub pesymistyczny. Analiza zachowania obu zmiennych sugeruje, że po okresie pogorszenie nastrojów, które trwało od końca ub. r. do początku 2004 r., ostatnie pół roku przyniosło wzrost optymizmu prognoz. Widoczne jest również, że optymizm ten coraz częściej nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistości, a zatem sprawdzalność prognoz spada. 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0-2,0-4,0-6,0 nadmierni optymiści nadmierni pesymiści prognozy poprawy - rzeczywista poprawa rzeczywiste pogorszenie - prognozy pogorszenia IX-2000 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 IV-2004 Rys. 53 Sprawdzalność prognoz sytuacji w okresie IV kw III kw r. (brak porównywalnych danych za II i III kw r.) 28

30 I..33. ZZaat ttr ruuddnni iieenni iiee PROGNOZY ZATRUDNIENIA W prognozach zatrudnienia na IV kwartał 2004 r. odnotowano sezonowe pogorszenie. Po bardzo wyraźnej poprawie prognoz zatrudnienia w poprzednim kwartale, kiedy to po raz pierwszy więcej przedsiębiorstw prognozowało wzrost zatrudnienia niż spadek, ponownie przedsiębiorstwa częściej zamierzają zmniejszać zatrudnienie niż je zwiekszać. Wprawdzie wskaźnik zatrudnienia (p. Rys. 54) spadł w niewielkim stopniu (o niecałe 3 pkt. proc.) i nadal pozostaje na najwyższym nie licząc ubiegłego kwartału poziomie od czterech lat, ale nastąpiło istotne ograniczenie planów zwiększania liczby pracujących (o 6,5 pkt. proc. w stosunku do poprzedniego kwartału) i niewielkie zwiększenie prognoz redukcji zatrudnienia. zatrudnienia jest w IV kw. br. tylko nieznacznie więcej niż przed rokiem (za to wskazań spadku zatrudnienia o połowę mniej), a ich kwartalny spadek jest obecnie głębszy. Niewielki wpływ na ogólne wyniki, dotyczące prognoz zatrudnienia, ma zmieniający się zakres podmiotowy badania. Te bowiem firmy, które dołączyły w ostatniej edycji do badanej próby (stanowią ok. 10% populacji) sformułowały wprawdzie nieco lepsze prognozy niż reszta, ale też te przedsiębiorstwa, które nie wzięły udziału w obecnym badaniu przedstawiły poprzednio lepsze prognozy zatrudnienia niż pozostałe. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 85 40% 75 30% 65 20% 55 10% % IV 2000 II 2001 IV 2001 II 2002 IV 2002 II 2003 IV 2003 II 2004 wzrost bez zmian spadek IV Rys. 55 Prognoza zmian zatrudnienia 5 IV 1997 IV 1998 II 1999 IV 1999 II 2000 IV 2000 II 2001 IV 2001 II 2002 IV 2002 II 2003 IV 2003 II 2004 IV 2004 Sezonowe pogorszenie prognoz zatrudnienia w trzecim kwartale z jednoczesną ich poprawą w Rys. 54 Wskaźnik prognoz zatrudnienia 12 Warto zauważyć, że już w zeszłym kwartale skokowa poprawa wskaźnika była skutkiem przede wszystkim ograniczenia wskazań redukcji zatrudnienia, a nie istotnego polepszenia prognoz jego wzrostu. W skali roku prognozy zatrudnienia wprawdzie się poprawiły, ale oczekiwań wzrostu 12 Wskaźnik ma postać salda. Został obliczony jako różnica pomiędzy procentem odpowiedzi korzystnych (wzrost lub stabilny poziom zatrudnienia) a procentem odpowiedzi niekorzystnych (spadek zatrudnienia). W IV kw r. nastąpiło pewne przeformułowanie pytania w ankiecie, co mogło mieć wpływ na skok danych. perspektywie rocznej jest prawidłowością widoczną w różnych prezentowanych tu dla przedsiębiorstw przekrojach. Zmniejszyła się liczebność grup przedsiębiorstw, w których obecnie częstsze są przewidywania wzrostu liczby pracowników niż prognozy redukcji. Najlepsze prognozy, tzn. największą przewagę oczekiwań wzrostu nad spadkiem zatrudnienia formułują przede wszystkim przedsiębiorstwa oczekujące wzrostu popytu, a także wzrostu produkcji, zamówień, inwestycji, eksportu, bardzo dobrze oceniające swoją kondycję ekonomiczną. 29

31 ekonomiczną. Poza tym więcej wskazań wzrostu zatrudnienia niż spadku formułują firmy prywatne zagraniczne, importerzy, z dominującą rolą eksportu i z sekcji Pozostałe. PROGNOZY ZMIAN ZATRUDNIENIA WG RÓŻNYCH PODZIAŁÓW Wzrost zatrudnienia planują w znakomitej większości przynajmniej średnie (ponad 100 osób) przedsiębiorstwa przemysłowe, które prowadzą inwestycje i nie zamierzają ich redukować (a często nawet planują je zwiększać). Są to zwykle firmy prywatne, będące eksporterami. Porównanie zamierzeń dotyczących zmian zatrudnienia dla różnych grup przedsiębiorstw pokazuje Rys. 56. ogółem niepubliczne publiczne kredytobiorcy bez kredytu kredytobiorcy dewizowi bez kredytu dewizowego inwestorzy nieinwestorzy exporterzy nieexporterzy eksport- udział 50% i więcej eksport-do 50% importerzy wszystkich przedstawionych tu grupach nastąpił spadek oczekiwań wzrostu zatrudnienia, jak i najczęściej pewien wzrost przewidywań jego redukcji (poza wspomnianymi wyżej przedsiębiorstwami bez kredytu). Nadal największą przewagę wskazań spadku zatrudnienia nad jego wzrostem (ponad 3- krotną) posiadają przedsiębiorstwa publiczne, a także firmy nieeksportujące, nieimportujące oraz nieinwestujace. Jedyne obecnie klasy przedsiębiorstw, w których nadal więcej firm ma zamiar przyjmować pracowników niż ich zwalniać, to eksporterzy, dla których przychody z eksportu są dominujące oraz importerzy. Równowaga prognoz wzrostu oraz spadku zatrudnienia występuje w podmiotach, które nie korzystają z kredytów (p. Rys. 57). We wszystkich klasach nastąpiła od zeszłego roku wyraźna poprawa prognoz zatrudnienia. Nadal więc korzystniejsze prognozy wzrostu zatrudnienia formułują firmy prywatne niż publiczne, inwestorzy niż nieinwestorzy, importerzy niż nieimporterzy, eksporterzy niż nieeksporterzy (wśród tych pierwszych ci o dominującej roli eksportu w przychodach niż ci, którzy eksportują w mniejszym zakresie) oraz odmiennie niż w poprzednim kwartale przedsiębiorstwa nie korzystające z kredytów niż kredytobiorcy. nieimporterzy 100 i więcej osób do 100 osób wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów Rys. 56 Prognozy zmian zatrudnienia w IV kwartale 2004 r. dla różnych klas przedsiębiorstw We wszystkich pokazanych tu klasach pogorszyła się wyraźnie relacja prognoz wzrostu zatrudnienia i jego spadku, poza przedsiębiorstwami nie korzystającymi z kredytu, gdzie nastąpiła poprawa (jednak tu w poprzednim kwartale nastąpiło osłabienie prognoz zatrudnienia). Jednocześnie praktycznie we 30

32 ogółem niepubliczne publiczne kredytobiorcy bez kredytu kredytobiorcy dewizowi bez kredytu dew. inwestorzy nieinwestorzy eksporterzy nieeksporterzy eksport- udział 50% i więcej IV kw2004 III kw2004 IV kw2003 eksport-do 50% importerzy nieimporterzy 100 i więcej osób do 100 osób -29% -19% -9% 1% 11% Rys. 57 Saldo prognoz zatrudnienia porównanie dla dwu ostatnich badań oraz monitoringu sprzed roku. Wartości ujemne oznaczają de facto przewagę prognoz spadku zatrudnienia nad jego wzrostem. Związek wielkości przedsiębiorstwa, mierzonej liczbą zatrudnionych, z prognozą zatrudnienia pokazuje Rys i więcej bardzo wysokie w poprzednim kwartale. We wszystkich klasach pogłębiła się przewaga prognoz spadku liczby pracujących nad prognozami wzrostu, w najmniejszym stopniu w przedsiębiorstwach ze środka skali ( osób). W ciągu roku oczekiwania spadku zatrudnienia zmniejszyły się we wszystkich grupach, natomiast prognozy wzrostu nasiliły się (poza klasą podmiotów najmniejszych - do 50 osób), są one dwa razy rzadsze niż w IV kwartale ubiegłego roku. Na Rys. 59 przedstawione są prognozy zatrudnienia w klasach skonstruowanych wg form własności. Pogorszenie tych prognoz nastąpiło we wszystkich grupach. Najlepsze - formułują nadal przedsiębiorstwa zagraniczne, jest to jedyna tu klasa, gdzie prognozy wzrostu zatrudnienia są częstsze niż spadku. W stosunku do IV kw r. oczekiwania spadku liczby pracowników są rzadsze we wszystkich grupach, natomiast wzrostu częstsze są w przedsiębiorstwach publicznych, w prywatnych zaś nieco rzadsze. prywatna zagraniczna prywatna krajowa samorządowa wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów Rys. 58 Prognozy zmian zatrudnienia w IV kwartale 2004 r. a wielkość firmy. We wszystkich pokazanych tu klasach prognozy zatrudnienia pogorszyły się od poprzedniego kwartału. Najbardziej widoczne jest to w klasie podmiotów najmniejszych, gdzie wyraźnie spadły oczekiwania wzrostu zatrudnienia, sezonowo państw. osób pr. Skarbu Państwa wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów Rys. 59 Prognozy zmian zatrudnienia w IV kwartale 2004 r. wg form własności Prognozy zatrudnienia w podziale wg rodzaju działalności pokazuje Rys. 60. Od zeszłego kwartału najbardziej pogorszyły się przewidywania zatrudnienia w budownictwie, transporcie oraz w handlu. Jedyną sekcją, która odnotowała więcej prognoz, sugerujących wzrost zatrudnienia niż jego 31

33 spadek była sekcja Pozostałe. W Przetwórstwie przemysłowym wystąpiła równowaga tych prognoz, choć od poprzedniego kwartału spadła częstotliwość zarówno oczekiwań wzrostu, jak i spadku zatrudnienia. W perspektywie rocznej najwyraźniejsze pogorszenie prognoz zatrudnienia zanotowano transporcie (5-krotny spadek prognoz wzrostu zatrudnienia), poprawa zaś nastąpiła przede wszystkim w budownictwie, handlu oraz w przetwórstwie przemysłowym. Górnictwo i kopalnictwo Przetwórstwo przem. Produkcja i zaop. w energię Budownictwo Handel i naprawy Transport Pozostałe wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów Rys. 60 Prognozy zmian zatrudnienia w IV kwartale 2004 r. wg sekcji PKD Niektóre sekcje są w tej próbie reprezentowane przez nieliczne podmioty, zwłaszcza Poczta i telekomunikacja oraz Górnictwo i kopalnictwo, stąd należy te dane traktować z ostrożnością. UWARUNKOWANIA PLANOWANYCH ZMIAN ZATRUDNIENIA 100% 80% 60% 40% 20% 0% III 2001 I 2002 III 2002 I 2003 III 2003 I 2004 III 2004 ograniczenie kosztów redukcja zbędnych etatów inne Rys. 61 Przyczyny prognozowanego dla kolejnych kwartałów spadku zatrudnienia (dane na wykresie odsetek wszystkich odpowiedzi, zapowiadających redukcję zatrudnienia). Racjonalizacja zatrudnienia nadal jest najczęściej wymieniana jako przyczyna planowanych ograniczeń liczebności załogi. Jej rola wśród czynników spadku zatrudnienia, spadła w perspektywie kwartalnej. Natomiast waga konieczności redukcji kosztów zmniejszyła się w skali roku, ale nieco wzrosła w ciągu ostatniego kwartału. Przyczyny planowanych zmian liczby pracowników powiązane są nadal ściśle z kondycją firmy. Im lepsza ocena własnej sytuacji ekonomicznej, tym wyższy odsetek firm prognozujących wzrost lub przynajmniej stabilizację zatrudnienia (p. Rys. 62). O ile jednak w zeszłym kwartale jedynie firmy w złej sytuacji częściej przewidywały redukcję zatrudnienia niż jego wzrost, to obecnie jedyną grupą, która częściej planuje wzrost niż spadek liczby pracowników (prawie 3-krotnie) to klasa przedsiębiorstw, które bardzo dobrze oceniają swoją kondycję ekonomiczną. Warto zauważyć, że przedsiębiorstwa, które oceniają swoją sytuację gospodarczą jako dobrą (choć nie - bardzo dobrą) dwukrotnie częściej prognozują spadek zatrudnienia niż wzrost. 32

34 KONDYCJA EKON.: b.dobra dobra słaba zła z możliwością poprawy Związki pomiędzy prognozą zmian popytu a prognozą zatrudnienia pokazuje Rys. 64. Niezależnie od spodziewanego popytu ankietowani najczęściej przewidują stabilizację zatrudnienia (poza grupą przedsiębiorstw oczekujących trwałego spadku popytu, ale jest to nieznacząca pod względem wielkości grupa). bardzo zła wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów Rys. 62 Zależność prognoz zatrudnienie od kondycji ekonomicznej przedsiębiorstwa Nawet przedsiębiorstwa przewidujące poprawę swojej sytuacji ekonomicznej rzadziej obecnie prognozują wzrost zatrudnienia niż jego spadek (p. Rys. 63). W poprzednim kwartale taka relacja prognoz miała miejsce jedynie dla podmiotów, które oczekiwały pogorszenia sytuacji. Im lepszej kondycji w najbliższym czasie, spodziewa się firma, tym częściej planuje zwiększyć zatrudnienie. Przedsiębiorstwa, które stanowią zdecydowaną większość próby, a mianowicie te, które nie przewidują zmian kondycji ekonomicznej, pogorszyły od zeszłego kwartału swoje prognozy zatrudnienia (12% - spadek, 8% - wzrost, poprzednio odpowiednio 11% i 12%). KONDYCJA: poprawa bez zmian pogorszenie wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów Rys. 63 Prognozy zmian zatrudnienia a prognozy zmian sytuacji ekonomicznej POPYT: sezonowy wzrost trwały wzrost bez zmian sezonowy spadek wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów Rys. 64 Prognozy zmian zatrudnienia a prognozy zmian popytu (przedsiębiorstwa oczekujące trwałego spadku zapotrzebowania na swoje wyroby były bardzo nieliczne i dlatego zostały pominięte na wykresie). Jedynie respondenci spodziewający się trwałego wzrostu popytu poprawili swoje prognozy zatrudnienia od poprzedniego kwartału: rzadziej niż poprzednio oczekują spadku zatrudnienia. Prognoza trwałego wzrostu popytu prawie 8-krotnie częściej wiąże się z oczekiwaniem wzrostu zatrudnienia niż z przewidywaniem jego spadku. Prognozy wzrostu produkcji rzadziej niż w poprzednim kwartale wiążą się z możliwością wzrostu zatrudnienia, ale też spadek spodziewanej skali działalności rzadziej idzie w parze z redukcją zatrudnienia. Wśród przedsiębiorstw oczekujących zwiększenia produkcji utrzymała się na tym samym poziomie przewaga tych podmiotów, które oczekują wzrostu zatrudnienia nad tymi, które obawiają się jego spadku jest ona nadal ponad 4-krotna. Natomiast przewidywany spadek skali działalności w 39% (poprzednio w 45%) skutkuje prognozami redukcji zatrudnienia. 33

35 PRODUKCJA: wzrost bez zmian spadek wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów Rys. 65 Prognozy zmian zatrudnienia a prognozy zmian produkcji skali działalności Zależność zmian zatrudnienia od liczby zamówień pokazuje Rys. 66. Prawie 17% przedsiębiorstw oczekujących nowych zamówień zamierza w najbliższym kwartale zwiększyć zatrudnienie, wobec jedynie 5% firm w reszcie próby. Zmniejszyły się obawy spadku poziomu zatrudnienia wśród przedsiębiorstw, prognozujących redukcję zamówień (27% wobec 39% w poprzednim kwartale), ale jednocześnie spadły oczekiwania wzrostu zatrudnienia w firmach przewidujących zwiększenie zamówień. prognoz zwiększenia, jak i zmniejszenia zatrudnienia. Podobna sytuacja ma miejsce w grupie przedsiębiorstw produkujących praktycznie wyłącznie (w co najmniej 90%) na eksport (17% przedsiębiorstw będzie zwiększać liczbę etatów, a 6% zamierza ją zmniejszyć, wobec 22% i 14% uprzednio). Przedsiębiorstwa, które w co najmniej 50% produkują na eksport, nadal częściej planują wzrost zatrudnienia niż jego spadek. bez eksportu eksport do 25% do 50% do 75% 75% i więcej wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów ZAMÓWIENIA: wzrost bez zmian spadek wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów Rys. 66 Prognozy zmian zatrudnienia a prognozy zmian liczby zamówień Związek faktu prowadzenia działalności eksportowej z prognozami zatrudnienia przedstawiony Rys. 67 Prognozy zmian zatrudnienia a udział przychodów z eksportu w przychodach ogółem Zależność zatrudnienia i eksportu widać także w związku z prognozami zmian wielkości eksportu. Jedynie przedsiębiorstwa, które planują wzrost eksportu posiadają przewagę prognoz zwiększenia zatrudnienia nad prognozami jego spadku (p. Rys. 68). Zwraca uwagę wysoki odsetek firm, które eksport zamierzają pozostawić na poziomie porównywalnym z dotychczasowym i jednocześnie chcą ograniczyć liczbę etatów (1/3 z nich). jest na Rys. 67. Eksporterzy 3 razy częściej niż przedsiębiorstwa nieeksportujące planują wzrost liczby pracujących (ci pierwsi w 12%, drudzy w 4%), ale w podobnym stopniu spadek zatrudnienia. W porównaniu z zeszłym kwartałem nastąpił wyraźny spadek oczekiwań wzrostu zatrudnienia w firmach nieeksportujących. Wśród eksporterów o przeważającej roli eksportu w przychodach (ponad 50%) nastąpił spadek zarówno 34

36 EKSPORT: wzrost Rys. 69 pokazuje zależność prognoz zatrudnienia od zmian liczby umów eksportowych, zarówno zawartych w ostatnim kwartale, jak i nowych, przewidzianych na IV kw r. Największy wpływ na prognozy wzrostu zatrudnienia ma liczba oczekiwanych w najbliższym kwartale nowych umów eksportowych, w mniejszym zaś stopniu poziom eksportu, czy prognozy jego zmian. Wzrost planowanego zatrudnienia wiąże się także z zaistniałym w zeszłym kwartale wzrostem liczby kontraktów eksportowych. Obecnie dwuipółkrotnie wyższy odsetek przedsiębiorstw prognozujących zwiększenie zatrudnienia jest wśród firm, które spodziewają się znacznego wzrostu liczby nowych umów eksportowych niż w reszcie próby. Należy zauważyć, że słabiej widzą możliwości zwiększenia zatrudnienia przedsiębiorstwa, które w zeszłym kwartale (tzn. III kw r.) odnotowały wzrost liczby umów eksportowych, niż te, które planują taki wzrost. Przedsiębiorstwa przewidujące zarówno znaczny, jak i niewielki wzrost liczby nowych umów eksportowych częściej prognozują wzrost zatrudnienia niż jego spadek. W większym stopniu niż w poprzednim kwartale przedsiębiorstwa reagują na ograniczenie liczby kontraktów eksportowych. Redukcję zatrudnienia planuje bowiem wysoki odsetek firm, które już zmniejszyły liczebność umów eksportowych lub mają taki zamiar w najbliższym kwartale (wyraźny wzrost tego odsetka od poprzedniego badania). bez zmian spadek DYNAMIKA: wzrost nie jest eksporterem bez zmian wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów Rys. 68 Prognozy zmian zatrudnienia a prognozy zmian eksportu spadek wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów PROGNOZA: znaczny wzrost niewielki wzrost bez zmian niewielki spadek znaczny spadek wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów Rys. 69 Prognozy zatrudnienia a zmiany liczby umów eksportowych w III kw r. w relacji do II kw r. (górny wykres) oraz prognozy na IV kwartał 2004 r. zmian liczby nowych umów eksportowych (dolny wykres). Przypadki, dotyczące spadku liczby umów eksportowych, szczególnie przewidywanego (a zwłaszcza znacznego spadku), mają mały udział w próbie, więc należy je traktować ostrożnie. Zależność prognoz zatrudnienia i inwestycji pokazuje Rys. 70. Dla przedsiębiorstw oczekujących zwiększenia aktywności inwestycyjnej występuje wyraźna przewaga wskazań wzrostu zatrudnienia nad jego spadkiem. Dla tych inwestorów, którzy zamierzają pozostawić inwestycje bez zmian, jak i je zredukować, czy nawet z nich zrezygnować (te dwie ostatnie sytuacje są incydentalne) wskazania wzrostu zatrudnienia są dwa razy częstsze niż spadku. 35

37 INWESTYCJE: wzrost bez zmian redukcja nie dotyczy wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów Rys. 70 Prognozy zmian zatrudnienia a prognozy kontynuujacji inwestycji (pominięto na wykresie nieliczne przypadki rezygnacji z realizowanych programów inwestycyjnych, przypadki redukcji też nie są liczne, więc należy dane o nich traktować ostrożnie). Firmy, które planują rozpoczęcie poważniejszych inwestycji w najbliższym kwartale, nadal są bardziej optymistyczne, jeśli chodzi o możliwość zmian zatrudnienia niż reszta. Częściej niż pozostali respondenci przewidują wzrost zatrudnienia (12% wobec 8%), a także rzadziej spadek (8% wobec 16%). Tylko w grupie planującej nowe inwestycje prognozy zwiększenia zatrudnienia są częstsze niż zmniejszenia go. Zdecydowanie najlepsze prognozy zatrudnienia formułują przedsiębiorstwa, które mogą sobie pozwolić na rozszerzanie inwestycji przy wsparciu przede wszystkim kredytu bankowego. Plany dotyczące zmian zatrudnienia są naturalnie uzależnione od stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych przedsiębiorstwa. Im wyższy poziom wykorzystania tych mocy, tym wyższy odsetek przedsiębiorstw, zamierzających zwiększyć zatrudnienie i tym niższy udział tych, którzy prognozują spadek zatrudnienia. Wśród przedsiębiorstw sklasyfikowanych wg wielkości posiadanych zapasów zwraca uwagę to, że stan tychże zapasów bardziej niż poprzednio różnicuje prognozy zatrudnienia przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa o zbyt wysokim poziomie zapasów częściej niż inne prognozują wzrost zatrudnienia. Zdecydowanie najgorsze prognozy przedstawiają firmy o zbyt małych zapasach, ale jest to stosunkowo niewielka klasa przedsiębiorstw. STAN ZAPASÓW: zbyt duzy wystarczjacy zbyt mały wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów 90% i więcej do 90% do 80% do 70% do 60% do 50% Rys. 72 Prognozy zmian zatrudnienia a stan zapasów w ostatnim kwartale. Poważne problemy z płynnością przedsiębiorstw przekładają się w niewielkim stopniu na plany redukcji zatrudnienia. Dla tych podmiotów, które nie miewają tego typu problemów istnieje równowaga wskazań wzrostu i spadku zatrudnienia. wzrost bez zmian spadek-inne spadek-ograniczenie kosztów spadek-redukcja zbędnych etatów Rys. 71 Prognozy zatrudnienia a stopień wykorzystania mocy produkcyjnych FAKTYCZNE ZMIANY ZATRUDNIENIA Spadła dynamika zatrudnienia zarówno w relacji rocznej, jak i w perspektywie kwartału. Zatrudnienie w ankietowanych firmach zmniejszyło się w ciągu ostatnich 3 miesięcy o 0,5 pkt. proc. 36

38 (dotyczy podmiotów, które wzięły udział w obu ostatnich badaniach). W poprzednim kwartale dynamika zatrudnienia kształtowała się na poziomie 101,6%. W relacji do września 2003 r. dynamika ta wyniosła 97% (dotyczy przedsiębiorstw, które wzięły udział zarówno w drugim monitoringu z ubiegłego, jak i obecnego roku), w poprzednim kwartale roczna dynamika zatrudnienia nieznacznie przekroczyła 100% kw kw kw kw zatrudnienie mediana Rys. 73 Dynamika zatrudnienia oraz mediany zatrudnienia (kwartał poprzedni=100) w badanej grupie przedsiębiorstw. W każdym przypadku próba ograniczona jest do przedsiębiorstw wspólnych dla danego i poprzedniego kwartału. W okresie 1.VI.2004 r 1.IX.2004 r. zatrudnienie spadło w ok. 37% (w poprzednim kwartale w 35%) przedsiębiorstw, dla których obydwie informacje były dostępne (tj. dla ok. 86% podmiotów, uczestniczących w ostatnim badaniu), wzrosło zaś w 32% firm (podobnie jak w poprzednim kwartale). W pozostałych 31%, poza zakładami, w których liczba pracujących pozostała bez zmian, mieszczą się także przedsiębiorstwa, w których zmiany zatrudnienia były nieznaczne, tzn. mniejsze niż 1%. Rozkład zatrudnienia w czerwcu 2004 r. wraz z rozkładem zmian zatrudnienia w badanej próbie 14 dla ostatniego kwartału pokazuje Rys. 74. Rys. 74 Rozkład zatrudnienia IX.2004 r. (górny wykres) oraz rozkład zmian zatrudnienia w okresie VI.2004 r. IX.2004 r. (dolny wykres). Sektory, w których wystąpiła największa różnica pomiędzy odsetkiem przedsiębiorstw, które zmniejszyły zatrudnienie a odsetkiem tych, które je zwiększyły w II kwartale 2004 r. to: przedsiębiorstwa górnicze, energetyczne, publiczne, a szczególnie Skarbu Państwa, ale też przedsiębiorstwa największe (powyżej 2000 osób). 14 Inna jest struktura badanej próby pod względem wielkości zatrudnienia jest tu wyraźna nadreprezentacja podmiotów dużych (powyżej 250 osób) oraz małych (tzn. do 50 osób, które w F-01 są jedynie w formie szczątkowej), a zdecydowanie mniejszy udział przedsiębiorstw średnich ( osób). 37

39 ogółem niepubliczne publiczne kredytobiorcy bez kredu kredytobiorcy dew. bez kredytu dew. inwestorzy nieinwestorzy exporterzy nieexporterzy eksport- udział 50% i więcej eksport-do 50% importerzy nieimporterzy 100 i więcej do osób i więcej Skarbu Państwa państw. osób pr. samorządowa prywatna krajowa prywatna zagraniczna Górnictwo i kopalnictwo Przetwórstwo przem. Produkcja i zaop. w energię Budownictwo Handel i naprawy Transport Pozostałe Rys. 75 Przewaga rzeczywistego wzrostu nad spadkiem zatrudnienia w okresie 1.VI.04 1.IX.04 r. (odsetek przedsiębiorstw o wzroście zatrudnienia minus odsetek przedsiębiorstw o spadku zatrudnienia; próba ograniczona do przedsiębiorstw, które wzięły udział w obu ostatnich monitoringach). Różnice zatrudnienia +/- 1% potraktowane zostały jako bez zmian. Na Rys. 75 zamieszczone są informacje na temat przewagi rzeczywistego wzrostu nad spadkiem zatrudnienia (mierzonej odsetkiem przedsiębiorstw). Zmniejszenie częstotliwości wzrostu zatrudnienia oraz zwiększenie spadku w III kw r. widoczne było w wielu przekrojach. O ile w I kw r. w żadnej z rozpatrywanych tu klas nie miała miejsca przewaga liczebna firm o wzrastającym zatrudnieniu nad tymi, gdzie zarejestrowany był spadek, a w II kw. br. takich grup było już wiele, to w III kwartale ich liczba zmniejszyła się. Przewaga ta utrzymała się w przedsiębiorstwach transportowych, zagranicznych, wśród eksporterów, gdzie eksport stanowi podstawę przychodów, w firmach mniejszych (do 100 osób), a także wśród nieinwestorów i w firmach handlowych. ZMIANY ZATRUDNIENIA I WERYFIKACJA PROGNOZ ZATRUDNIENIA Porównanie prognoz dotyczących zatrudnienia sporządzonych na III kwartał 2004 r. z rzeczywistymi jego zmianami w tym okresie przedstawia Tab. 7 (uwzględniono, podobnie jak wyżej, założenie, że różnice w liczbie zatrudnionych, które wynoszą mniej niż 1% wyjściowego zatrudnienia nie są traktowane ani jako spadek, ani wzrost liczebności załogi). Przedsiębiorstwa nadal mają skłonność do zachowań konserwatywnych w swoich planach na najbliższą przyszłość. Generalną prawidłowością bowiem jest, że nie doszacowują one w swoich prognozach wzrostu i redukcji zatrudnienia, natomiast zdecydowanie przeszacowują wskazania bez zmian. Spadek zatrudnienia był najrzadziej wcześniej antycypowany. Wzrost zatrudnienia następował bowiem częściej niż planowano w dwukrotnie więcej przypadków, natomiast spadek prawie 3-krotnie częściej. Natomiast sytuacja stabilna (i to we wspomnianym wyżej rozszerzonym sensie) miała miejsce ponad 2 razy rzadziej niż prognozowano. Prognozy spadku zatrudnienia były najczęściej trafne (w 63%), ale przy 18% takich prognoz w efekcie nastąpiło zwiększenie liczby pracujących. Prognoza wzrostu zatrudnienia aż w 27% dała w rzeczywistości jego spadek. 38

40 Tab. 7 Prognozy zmian zatrudnienia na III kwartał 2004r. a rzeczywiste zmiany, dokonane w tym okresie (próba ograniczona do przedsiębiorstw, które wzięły udział w obu ostatnich monitoringach). Zmiany zatrudnienia zostały uwzględnione z 1% marginesem (do +/- 1% jako bez zmian ). faktyczne zmiany (powyżej +/-1%) bez prognoza spadek wzrost zmian %wiersza 36,98 34,38 28,65 bez zmian %kolumny 84,52 67,35 64,71 spadek wzrost %wiersza 19,4 62,69 17,91 %kolumny 7,74 21,43 7,06 %wiersza 15,66 26,51 57,83 %kolumny 7,74 11,22 28,24 ogółem 31,46 36,7 31,84 ogółem 71,91 12,55 15,54 Przedsiębiorstwa, które zamierzały pozostawić liczbę pracujących w ciągu III kw r. na niezmienionym poziomie częściej obniżały zatrudnienie, jak i je podnosiły. Generalnie przedsiębiorstwa w okresie 1.VI.2004 r 1.IX.2004 r. w 44% trafnie przewidziały zmiany zatrudnienia, w 31% wykazały nadmierny optymizm, tzn. w rzeczywistości zatrudnienie zmieniło się mniej korzystnie niż przewidywano, zaś w 25% prognozy były zbyt pesymistyczne (zmiana zatrudnienia była korzystniejsza niż prognozy) por. Rys. 76. Wzrost odsetka nadmiernie optymistycznych prognoz w III kw r. (w relacji do poprzedniego kwartału) był głównie skutkiem tego, że wyraźnie zwiększył się udział tych przedsiębiorstw, w których spadło zatrudnienie, co nie było wcześniej planowane ,5 29,5 27,4 29,1 28,0 23,2 25,2 20,8 33,6 25,5 31,3 44,5 47,3 47,4 50,1 22,7 43,7 47,5 27,1 25,3 43,4 II 2003 III 2003 IV 2003 I 2004 II 2004 III 2004 IV 2004 trafne prognozy nadmiernie optymistyczne zbyt pesymistyczne Rys. 76 Trafność prognoz zatrudnienia dla wszystkich kwartałów 2003 r. oraz 2004r. (I kw2003r. jest przedstawiony w wewnętrzny pierścieniu, ostatni, tzn. III kw.2004 r. w zewnętrznym). Tab. 8 pokazuje, jak w poszczególnych klasach przedsiębiorstw wyglądały zmiany zatrudnienia pomiędzy 1.VI.2004 r 1.IX.2004 r. i jak się one mają do prognoz zmian zatrudnienia na ten okres (te prognozy obejmują III kw r.), przedstawionych w poprzednim monitoringu. Dane odnośnie poziomu zatrudnienia reprezentują jedynie podmioty, które wzięły udział w obu ostatnich monitoringach, a kryterium zaliczenia do grup wzrost oraz spadek była, tak jak poprzednio, zmiana zatrudnienia o co najmniej 1%. Jak zostało wspomniane wcześniej, szczególną ostrożność wykazują przedsiębiorstwa w przewidywaniu zarówno spadku, jak i wzrostu zatrudnienia. Jeśli chodzi o takie prognozy, to niedoszacowanie wzrostu zatrudnienia jest widoczne we wszystkich uwzględnionych tu klasach przedsiębiorstw (poza firmami największymi), aczkolwiek jest ono mniej wyraźnie niż poprzednio. Jeszcze widoczniejsze są takie niedoszacowania przy spadku zatrudnienia. Kilkukrotnie (co najmniej 4- krotnie) częściej przedsiębiorstwa redukowały liczbę pracowników niż to wcześniej planowały w klasie firm małych i średnich, z sekcji Pozostałe oraz państwowych osób prawnych. Można stwierdzić, że ani wzrost, ani spadek zatrudnienia nie był w III kw. br. w żadnej z wymienionych grup przed- 39

41 siębiorstw prognozowany na wyrost, czyli częściej niż pojawiał się w rzeczywistości. Tab. 8 Porównanie faktycznych zmian zatrudnienia dla różnych klas przedsiębiorstw w okresie 1.VI IX.2004 r. z planowanymi zmianami w III kw. 2004r. Różnice zatrudnienia +/- 1% potraktowane zostały jako bez zmian. Dane przedstawione w postaci udziału odpowiedniej grupy (tzn. bez zmian, spadek, wzrost ) w całości klasy bez zmian prognoza z poprz. kw. spadek prognoza z poprz. kw. wzrost prognoza z poprz. kw. klasy bez zmian spadek wzrost OGÓŁEM 31,46% 72,93% 36,71% 12,16% 31,83% 14,91% niepubliczne 29,00% 72,53% 36,30% 10,71% 34,70% 16,77% publiczne 41,82% 74,59% 38,18% 18,03% 20,00% 7,38% kredytobiorcy 30,10% 72,53% 37,14% 10,71% 32,77% 16,77% bez kredytu 35,71% 74,59% 35,00% 18,03% 29,29% 7,38% kredytobiorcy dewizowi 32,87% 73,10% 33,57% 8,77% 33,57% 18,13% bez kredytu dewizowego 30,98% 72,85% 37,80% 12,99% 31,22% 14,15% inwestorzy 32,23% 72,96% 36,73% 11,16% 31,04% 15,88% nieinwestorzy 29,31% 75,00% 34,48% 13,19% 36,21% 11,81% exporterzy 30,60% 72,03% 35,02% 11,08% 34,38% 16,89% nieexporterzy 32,88% 74,46% 37,90% 13,42% 29,22% 12,12% eksport- udział 50% i więcej 30,77% 66,90% 30,77% 11,72% 38,46% 21,38% eksport-do 50% 30,50% 75,21% 37,50% 10,68% 32,00% 14,10% importerzy 32,79% 76,20% 33,77% 8,78% 33,44% 15,01% nieimporterzy 30,04% 69,72% 39,01% 14,74% 30,94% 15,54% 100 i więcej osób 33,58% 73,09% 37,56% 14,44% 28,86% 12,47% do 100 osób 25,83% 72,55% 34,44% 5,88% 39,74% 21,57% 0-49 osób 35,06% 66,67% 33,77% 7,41% 31,17% 25,93% ,88% 79,04% 36,62% 7,86% 38,50% 13,10% ,74% 71,90% 41,59% 15,70% 25,66% 12,40% ,67% 70,75% 34,17% 18,37% 29,17% 10,88% 2000 i więcej 43,33% 59,38% 36,67% 15,63% 20,00% 25,00% Skarbu Państwa 45,59% 70,00% 39,71% 22,50% 14,71% 7,50% państwowa osób prawnych 26,92% 86,96% 38,46% 8,70% 34,62% 4,35% samorządowa 50,00% 78,95% 31,25% 10,53% 18,75% 10,53% prywatna krajowa 28,28% 73,78% 39,06% 11,59% 32,66% 14,63% prywatna zagraniczna 30,50% 70,06% 30,50% 8,98% 39,01% 20,96% Górnictwo i kopalnictwo 27,27% 55,56% 54,55% 33,33% 18,18% 11,11% Przetwórstwo przemysłowe 33,01% 74,14% 36,54% 10,34% 30,45% 15,52% Produkcja i zaopatrywanie w energię 59,38% 82,86% 31,25% 17,14% 9,38% 0,00% Budownictwo 25,00% 68,25% 38,46% 12,70% 36,54% 19,05% Handel i naprawy 26,67% 72,37% 36,00% 11,84% 37,33% 15,79% Transport 25,81% 72,73% 25,81% 12,12% 48,39% 15,15% Pozostałe 15,38% 77,78% 50,00% 7,41% 34,62% 14,81% 40

42 Ogółem Niepubliczne Publiczne kredytobiorcy bez kredytu kredytobiorcy dew izow i bez kredytu dew. inw estorzy nieinw estorzy eksporterzy nieeksporterzy eksport- udział 50% i więcej eksport-do 50% importerzy nieimporterzy 100 i w ięcej osób do 100 osób 0-49 osób i w ięcej Skarbu Państw a państw ow a osób praw nych samorządow a pryw atna krajow a zagraniczna Górnictwo i kopalnictwo Przetw órstw o przemysłow e Produkcja i zaopatrywanie w energię Budow nictw o Handel i naprawy Transport Pozostałe 41,5% 43,5% 32,8% 42,4% 38,9% 40,2% 41,9% 40,7% 45,7% 41,4% 41,6% 36,1% 44,7% 43,4% 39,7% 39,5% 46,7% 31,6% 54,2% 39,2% 34,1% 26,0% 24,4% 60,0% 28,9% 45,5% 39,6% 28,3% 41,1% 23,5% 43,3% 45,7% 46,9% 62,4% -63% -53% -43% -33% -23% -13% -3% 7% 17% błąd prognozy - spadek błąd prognozy - w zrost suma błędów - w % obok osi pionow ej Rys. 77 Błędy prognoz zatrudnienia w ostatnim kwartale w podziale na różne grupy przedsiębiorstw. Zostały one policzone dla każdej klasy jako różnica pomiędzy odsetkiem prognoz spadku (lub wzrostu) w danym kwartale a odsetkiem rzeczywistego spadku (lub wzrostu) w tym okresie. Suma błędów (liczba w % obok osi pionowej) to jest suma wartości bezwzględnych błędów prognoz spadku oraz wzrostu. Rys. 77 przedstawia podsumowanie dla poszczególnych klas przedsiębiorstw odchyleń prognoz wzrostu i spadku zatrudnienia od rzeczywistości. Bardziej różnicujące okazują się tu podziały na formy własności, wielkość przedsiębiorstw, rodzaj działalności, mniej natomiast posiadanie lub brak kredytu, eksportu czy importu. Stosunkowo najmniej pomyłek w przewidywaniu zmian zatrudnienia popełniły przedsiębiorstwa Skarbu Państwa oraz największe. Najwyższym natomiast odsetkiem przedsiębiorstw (powyżej 50%), które błędnie prognozowały zmiany zatrudnienia charakteryzowały się firmy z sekcji Pozostałe, państwowych osób prawnych oraz z klasy osób. W Tab. 9 przedstawiona jest zależność pomiędzy aktualnymi a poprzednimi prognozami zmian zatrudnienia w przedsiębiorstwach, które uczestniczyły w dwu ostatnich edycjach badania. Dla tej grupy respondentów, odwrotnie niż w poprzednim kwartale, zmniejszył się odsetek firm, które prognozowały wzrost zatrudnienia, a zwiększył się odsetek podmiotów przewidujących spadek. Tab. 9 Prognozy zmian zatrudnienia w IiI kwartale 2004r. a prognozy w IV kwartale 2004r. dane w wierszach sumują się do 100%, poza kolumną ostatnią, gdzie podany jest udział klasy w całości (próba ograniczona do przedsiębiorstw, które wzięły udział w obu monitoringach) IV kw.2004 III kw bez zmian spadek wzrost ogółem bez zmian 87,2 7,7 5,1 71,4 spadek 49,3 49,3 1,4 13,0 wzrost 57,0 15,1 27,9 15,7 ogółem 77,6 14,2 8,2 W czwartym kwartale br. znacznie mniej firm niż poprzednio zamierza utrzymać wzrost zatrudnienia (28% wobec 52%), zaś spadek więcej prawie 50% przedsiębiorstw (poprzednio 40%). Znacznie częściej niż poprzednio firmy, które w zeszłym kwartale planowały zwiększyć liczbę pracowników obecnie prognozują jej spadek. Przedsiębiorstwa, które w poprzednim kwartale nie planowały zmian zatrudnienia obecnie częściej prognozują jego spadek niż wzrost. 41

43 I..44. PPr rees sj jjaa ppł łłaaccoowwaa ii i wwz zroos st tt wwyynnaaggr roodd zeeńń z PRESJA PŁACOWA Ponad połowa przedsiębiorstw nie odnotowała w ostatnich kilku miesiącach nacisków płacowych. Żądania podwyżek płac zarejestrowało ok. 45% firm, z czego 1/5 uznała je za silniejsze niż poprzednio (p. Rys. 78). naciski płacow e nasilily się w ciągu ostanich miesięcy były jak zw ykle nie było nacisków płacow ych 8,6 36,9 54, Rys. 78 Naciski płacowe, istniejące w przedsiębiorstwach w ciągu ostatnich miesięcy (odsetek firm). Silniejsze naciski płacowe odczuły firmy publiczne niż prywatne (zarówno nasilone, jak i utrzymujące się na zwykłym poziomie). Wśród sekcji PKD najbardziej dotyczyło to Transportu i Budownictwa (mniej niż połowa firm nie zarejestrowała presji płacowej) oraz Górnictwa (ta sekcja jest reprezentowana w obecnej edycji badania przez 12 firm i połowa z nich zanotowała żądania podwyżek wynagrodzeń, w tym w 2 przedsiębiorstwach nasilone). Najmniej postulatów płacowych formułowano w firmach handlowych, energetycznych i z sekcji Pozostałe (ok. 40%). Nie miały większego wpływu na zróżnicowanie żądań płacowych takie charakterystyki jak posiadanie kredytu, inwestycji, importu oraz wielkość firmy jedynie w podmiotach o najwyższym zatrudnieniu (ponad 2000 osób) naciski płacowe były częstsze niż w pozostałych są, ale te o zwykłym charakterze. Firmy o dominującej roli eksportu w przychodach w ponad połowie przypadków odnotowały żądania podwyżek wynagrodzeń (ale tylko w 1/5 były one nasilone), podczas gdy przedsiębiorstwa nieeksportujące jedynie w nieco ponad 40%. Związek prognoz zatrudnienia z odczuwaną presja płacową jest dwoisty: słabsze niż gdzie indziej naciski płacowe odnotowano zarówno w firmach planujących wzrost zatrudnienia, jak i redukcję zbędnych etatów. Wśród tych przedsiębiorstw, które prognozują wzrost zatrudnienia blisko 2/3 nie zarejestrowało żadnych żądań płacowych, a tylko w co 20 z nich te żądania określono jako silniejsze niż zwykle. Podobny, względnie niski poziom roszczeń występował w firmach, w których istnieje nadmierne zatrudnienie, gdzie istnieje konieczność redukcji zbędnych etatów. Natomiast te podmioty, które planują spadek liczby pracowników z powodu konieczności ograniczania kosztów to aż w 1/5 firmy, które odczuły nasilone naciski płacowe. KONDYCJA EKON.: b.dobra dobra słaba zła z możliwością poprawy bardzo zła naciski płacowe nasilily się w ciągu ostanich miesięcy były jak zwykle nie było nacisków płacowych Rys. 79 Naciski płacowe a ocena kondycji ekonomicznej przedsiębiorstwa (% firm w każdej klasie). Częściej żądania podwyżek wynagrodzeń zdarzały się w przedsiębiorstwach, które słabo oceniają swoją kondycję ekonomiczną niż w tych, które uważają ją za dobrą lub bardzo dobrą (p. Rys. 79), co skłania do przypuszczenia, że częściej presja płacowa pojawia się tam, gdzie wynagrodzenia są na niskim poziomie, niż jako skutek pomyślnego 42

44 rozwoju firmy. Zła ocena sytuacji firmy jeszcze rzadziej pozwala na żądania płacowe, wysuwane przez pracowników, choć w sytuacji prawdopodobnej likwidacji bądź upadłości przedsiębiorstwa W praktyce były to wyłącznie przedsiębiorstwa, w których zaobserwowano naciski płacowe (p. Rys. 82). Wynagrodzenia rosły najczęściej w firmach, w których żądania płacowe nasiliły się. (firmy w bardzo złej kondycji) roszczenia płacowe są wprawdzie rzadsze, ale silniejsze. Plany rozszerzenia realizowanych progra- naciski płacow e nasiliły się 32,7% 67,3% mów inwestycyjnych wiążą się częściej niż pozostałe zamierzenia inwestycyjne z roszczeniami płacowymi p. Rys. 80 (rezygnacja z podjętych wcześniej inwestycji to tylko 5 firm, z których 4 boryka się także z naciskami płacowymi). naciski płacow e były jak zw ykle nie było nacisków płacow ych 28,1% 98,8% 71,9% płace były podnoszone nie było podw yżek INWESTYCJE: wzrost bez zmian redukcja nieinwestor naciski płacowe nasilily się w ciągu ostanich miesięcy były jak zwykle nie było nacisków płacowych Rys. 82 Dokonane podwyżki wynagrodzeń a naciski płacowe (odsetek odpowiedzi w klasie) Zwiększenie płac nastąpiło głównie w przedsiębiorstwach przemysłowych, a najrzadziej zaś w handlowych i transportowych. Częściej niż gdzie indziej wzrostu wynagrodzeń dokonano w przedsiębiorstwach największych, wśród eksporterów, w firmach planujących wzrost zatrudnienia, a najrzadziej w podmiotach o złej kondycji ekonomicznej i prognozujących redukcję rozpoczętych inwestycji. Rys. 80 Naciski płacowe a plany inwestycyjne przedsiębiorstwa (% firm w każdej klasie). KONDYCJA EKON.: b.dobra dobra WZROST PŁAC Wśród tych przedsiębiorstw, w których zanotowano naciski płacowe prawie 30% podniosło wynagrodzenia w ostatnich miesiącach. Jest to ok. 14% całej badanej próby. słaba zła z możliwością poprawy bardzo zła płace były podnoszone nie było podw yżek 29,4% 70,6% płace były podnoszone nie było podwyżek płac Rys. 83 Dokonane podwyżki wynagrodzeń a kondycja ekonomiczna przedsiębiorstwa (odsetek odpowiedzi w klasie, pominięto wskazania nie dotyczy ) 0% 20% 40% 60% Rys. 81 Czy przedsiębiorstwo dokonało podwyżek wynagrodzeń, o ile pojawiły się ostatnio naciski płacowe (odsetek odpowiedzi). Ponad 80% przedsiębiorstw nie zmieniło funduszu płac w ostatnich miesiącach. Średnia zmiana funduszu płac (dla tych podmiotów, w któ- 43

45 rych dokonano podwyżek wynagrodzeń) wyniosła 5,5%, mediana zaś 4%. fundusz płac bez zmian 81,0% Wyższych podwyżek płac dokonano przede wszystkim w przedsiębiorstwach, w których kondycja ekonomiczna jest dobra lub bardzo dobra, są to jednak dość nieliczne przypadki w badanej próbie. Niewielki (do 5% funduszu płac) wzrost wynagrodzeń częstszy był jednak w zakładach o słabej kondycji niż w tych, które dobrze oceniają swoją sytuację. w zrost do 2,5% 4,0% (2,5%; 5%] (5%; 7,5%] 9,0% 1,5% KONDYCJA EKON.: b.dobra 60,0% 13,3% 21,1% (7,5%;10%] 2,5% dobra 56,6% 9,2% 29,2% pow yżej 10% 2,0% słaba 58,0% 11,0% 28,0% 0% 20% 40% 60% 80% Rys. 84 Wysokość podwyżek płac (odsetek odpowiedzi w klasie) Wyższy wzrost funduszu płac nastąpił w przedsiębiorstwach, w których pojawiły się żądania płacowe, zwłaszcza te silniejsze. Najwyższego, ponad 10%, zwiększenia funduszu płac dokonały niemal wyłącznie firmy prywatne. zła z możliw ością popraw y bardzo zła 69,7% 66,7% 0,0% 27,3% 33,3% fundusz płac bez zmian w zrost do 5% do 10% pow yżej 10% brak odpow iedzi Rys. 86 Wysokość podwyżek płac a kondycja firmy PROGNOZY WZROSTU PŁAC ogółem naciski płacow e nasilily były jak zw ykle nie było nacisków płacow ych Do końca 2004 r. ponad 12% firm planuje podwyżki wynagrodzeń (niezdecydowanych jest mniej niż 5%). Wśród tych przedsiębiorstw 1/5 stanowią te, w których takich podwyżek już dokonano (jest to 2,5% całej badanej populacji) średnia zmiana funduszu płac (%) mediana tak 12,4 ogółem 58,6% 9,6% 27,4% nie 82,9 naciski płacow e nasiliły się naciski płacow e były jak zw ykle nie było nacisków płacow ych 20,0% 26,5% 21,8% 7,3% 5,5% 18,8% 6,0% 86,4% 45,5% 46,6% 11,6% fundusz płac bez zmian w zrost do 5% do 10% pow yżej 10% brak odpow iedzi Rys. 85 Wrażliwość funduszu płac na naciski płacowe (dolny wykres odsetek odpowiedzi w klasie) brak odpow iedzi 4, Rys. 87 Czy planowane są podwyżki wynagrodzeń do końca 2004 r. (odsetek odpowiedzi) Podwyżki wynagrodzeń są planowane częściej w przedsiębiorstwach, w których pojawiły się roszczenia płacowe, zwłaszcza te o nasilonym charakterze. 44

46 naciski płacow e nasiliły się 23,6% 72,7% słabej (ale nie bardzo złej) kondycji, to wzrost wynagrodzeń przewidują jednak przede wszystkim naciski płacow e były jak zw ykle 17,4% 80,0% firmy o dobrej sytuacji ekonomicznej (co jest naturalne). Decyzje przedsiębiorstw, dotyczące podwy- nie było nacisków płacow ych 7,5% 88,2% tak nie brak odpow iedzi Rys. 88 Planowane podwyżki wynagrodzeń a naciski płacowe (odsetek odpowiedzi w klasie) żek płac są więc bardziej pochodną możliwości, niż nacisków. Zależność siły roszczeń płacowych i gotowości do podwyżek płac od wielkości miejscowości, w której działa firma (tzn. w której jest zarejestrowana) pokazuje Tab. 10. W Warszawie nie pojawiły się silniejsze niż dotąd naciski (choć w sumie było ich niewiele mniej niż gdzie indziej), ale i podwyżki wynagrodzeń były rzadsze niż w pozostałych rejonach (uwaga: w Warszawie ma swoją siedzibę jedynie 18 z ankietowanych firm). Im mniejsze miasto wojewódzkie, tym częściej podnoszono płace. Prognozy podwyżek wynagrodzeń do końca 2004 r. są częstsze w największych miastach wojewódzkich niż w pozostałych miastach, w tym w Warszawie. Przedsiębiorstwa publiczne chętniej będą zwiększać wynagrodzenia niż prywatne. Zwłaszcza dotyczy to firm energetycznych, transportowych i z sekcji Pozostałe. Plany podwyżek płac są na ogół związane z dobrą sytuacją firmy. Te przedsiębiorstwa, które przewidują wzrost produkcji, popytu, wzrost inwestycji (dotychczasowych, jak i nowych), dobrze oceniają swoją kondycję obecną i przyszłą są częściej skłonne podnieść pracownikom pensje niż pozostałe podmioty. W firmach zamierzających zwiększyć zatrudnienie podwyżki wynagrodzeń są przewidywane 3 razy częściej niż w innych. Pomimo zauważalnej zależności podwyżek wynagrodzeń od presji płacowej, istnieje też pewna rozbieżność w tej kwestii: choć podwyżek płac domagano się najczęściej w przedsiębiorstwach o Tab. 10 Naciski płacowe i podwyżki płac a wielkość miejscowości (% odpowiedzi w każdej klasie) Wielkość miejscowości liczba firm w próbie odsetek próby Czy były naciski płacowe w ostatnich miesiącach Czy były podwyżki płac w ostatnich miesiącach Czy będą podwyżki płac do końca 2004 r. tak, nasiliły się tak, zwykłe nie nie nie dotyczy tak nie tak Ogółem ,0 8,7 37,0 54,4 43,3 42,7 14,0 82,9 12,4 Warszawa 18 2,8 0,0 44,4 55,6 50,0 43,8 6,3 83,3 11,1 Duże wojewódzkie ,4 11,0 34,8 54,2 46,8 42,2 11,0 81,5 14,6 Inne wojewódzkie ,2 7,8 39,8 52,4 43,0 38,0 19,0 82,7 11,5 Pozostałe ,6 8,3 36,7 55,0 41,6 44,1 14,3 83,5 11,8 Duże miasta wojewódzkie: Katowice, Kraków, Łódź, Poznań, Szczecin, Trójmiasto, Wrocław Inne wojewódzkie pozostałe miasta wojewódzkie, wraz z Zielona Górą Uwaga: miejscowość określona jest dla każdego przedsiębiorstwa na podstawie adresu korespondencyjnego, co nie zawsze musi oznaczać miejsce siedziby czy działalności firmy. 45

47 I..55. Innwwees I st ttyyccj jjee... ZZaappaas syy... PROGNOZY INWESTYCJI W IV kwartale 2004 r. można spodziewać się spadku aktywności inwestycyjnej badanych przedsiębiorstw. Nowe inwestycje planuje rozpocząć 25,7% respondentów. Jest to o 5,9 pkt. proc mniej niż w poprzednim kwartale, a o blisko 8 pkt. proc. mniej niż w II kw r., kiedy odnotowano rekordowo wysoki wskaźnik aktywności inwestycyjnej 15 przedsiębiorstw (najwyższa wartość wskaźnika od końca 1998 r.). oraz Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, podmioty państwowych osób prawnych, zatrudniające poniżej 50 pracowników i niekorzystające z kredytów. niekorzystający z kredytu 17,9 kredytobiorcy 28,4 nieimporterzy 23,0 importerzy 28,2 eksport(50-100) 31,9 eksport (0-49) 26,4 nieeksporterzy 21,1 eksporterzy 28,5 ponad 1999 pracow. 23, pracow. 30, pracow pracow. 28,1 28,2 poniżej 50 pracow. 7,7-20 pozostałe 29,0 wytw. i zaopatr. w energię 18,8-30 transport przetwórstwo przemysłowe 28,8 34,3 poczta i telekomunikacja 50,0-40 handel i naprawy górnictwo i kopalnictwo 8,3 17,0 budownictwo 20,3-50 zagraniczna prywatna krajowa 24,1 26,8 samorządowa 35,3-60 państwowych osób prawnych 19,2 Skarbu państwa 26,0-70 I-98 I-99 III-99 I-00 III-00 I-01 III-01 I-02 III-02 I-03 III-03 I-04 III-04 publiczny prywatny cała próba 25,9 25,9 25,8 Rys. 89 Wskaźnik aktywności inwestycyjnej. 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Odsetek nowoplanowanych inwestycji w podziale na podstawowe klasyfikacje przedstawia Rys. 90. Z tego rysunku wynika, że największą aktywność inwestycyjną przewidują podmioty duże (pod względem zatrudnienia), należące do sekcji Poczta i telekomunikacja oraz Transport, przedsiębiorstwa eksportujące (zwłaszcza te, których eksport zapewnia conajmniej 50% przychodów) oraz podmioty samorządowe. Z kolei najmniej inwestować zamierzają podmioty z sekcji Górnictwo i kopalnictwo, Handel i naprawy 15 Wskaźnik ten jest różnicą między procentem odpowiedzi wskazujących na to, że firma planuje rozpoczęcie nowych inwestycji w badanym kwartale, a procentem odpowiedzi mówiących o braku planowanych inwestycji 46 Rys. 90 Odsetek nowoplanowanych inwestycji w podziale na podstawowe klasyfikacje plany na IV kw r. Prognozy inwestycji na IV kwartał 2004 r. wskazują na istnienie dodatniej zależności między sytuacją ekonomiczną przedsiębiorstwa a jego skłonnością do inwestowania. Im lepsza sytuacja gospodarcza badanych podmiotów, tym większy odsetek respondentów planuje rozpoczęcie nowych inwestycji w IV kw r. Spośród pomiotów oceniających swoją sytuację jako bardzo dobrą 42,2% zamierza rozpocząć nowe inwestycje. Natomiast w przypadku przedsiębiorstw uważających swoje położenie za złe i bardzo złe odsetek respon-

48 dentów planujących nowe projekty inwestycyjne swoje moce produkcyjne nie przejawiają najwięk- spada poniżej 9%. szej aktywności inwestycyjnej (25% planuje nowe Decyzje o nowych inwestycjach są wrażliwe inwestycje). na prognozowane wielkości popytu i eksportu. Nie 45,0 odnotowano natomiast znaczących różnic w oprocentowaniu kredytów u inwestorów i nieinwesto- 40,0 35,0 30,0 rów Średnie oprocentowanie kredytów długotermi- 25,0 nowych w grupie inwestorów planujących rozpoczęcie nowych inwestycji finansowanych kredytem bankowym jest tylko o 0,2 pkt. proc. niższe, niż w 20,0 15,0 10,0 5,0 przypadku pozostałych nowych inwestorów i o 0,4 pkt. proc. niższe, niż w przypadku podmiotów, 0,0 I-00 II-00 III-00 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 [0-60) [60-80) [80-100) 100 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 które nie zamierzają podejmować nowych projektów inwestycyjnych (oprocentowanie wynosiło Rys. 92 Odsetek podmiotów planujących nowe inwestycje w klasach wielkości mocy produkcyjnych. odpowiednio 7,3%, 7,5% i 7,7%). 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 sezonowy wzrost trwały wzrost stabilny sezonowy spadek trwały spadek Rys. 91 Prognozy popytu a odsetek inwestorów (oś pionowa: odsetek przedsiębiorstw planujących rozpocząć nowe inwestycje) Odsetek nowych inwestorów w grupach podmiotów podzielonych wg wielkości wykorzystania mocy produkcyjnych prezentuje Rys. 92. Wynika z niego, że podmioty o najniższym wykorzystaniu mocy produkcyjnych (do 60%) wykazują się również najniższym odsetkiem planowanych nowych inwestycji. Podmioty, których wykorzystanie mocy produkcyjnych znajduje się w przedziale 80-99% charakteryzują się największą aktywnością inwestycyjną. Odsetek nowoplanowanych inwestycji w tej grupie respondentów od początku 2001 r. wynosi ponad 25%. Co ciekawe, respondenci, którzy zgodnie z własną oceną w pełni wykorzystują swoje moce 47 AKTYWNOŚĆ INWESTYCYJNA Z badanej grupy przedsiębiorstw wyodrębniono dwie subpopulacje podmiotów: takie, które uczestniczyły nieprzerwanie w badaniach szybkiego monitoringu w całym 2004 r. oraz takie, które uczestniczyły od 2003 r. do 2004 r. Podział tak dobranych zbiorowości na podstawowe grupy klasyfikacyjne przedstawia Rys. 93 oraz Rys. 94. W zakresie podmiotów, które przez okres 2004 r. nie planowały rozpoczęcia nowych inwestycji największy odsetek odnotowano: w przedsiębiorstwach małych pod względem zatrudnienia, należących do sekcji Handel i naprawy, Górnictwo i kopalnictwo oraz Budownictwo (powyżej 60% respondentów), w podmiotach nieposiadających kredytu, nieeksportujących i nieimportujących (powyżej 54%). W przypadku podmiotów, które przez ostatnie dwa lata nie planowały nowych inwestycji, największy procent badanych (ponad 50%) znajdował się w grupie małych firm (pod względem zatrudnienia), oraz należących do sekcji Budownictwo i Pozostałe.

49 niekorzystający z kredytu 56,1 STRUKTURA FINANSOWANIA INWESTYCJI kredytobiorcy nieimporterzy 46,4 56,4 Struktura finansowania nowych inwestycji w importerzy eksport(50-100) eksport (0-49) nieeksporterzy eksporterzy ponad 1999 pracow pracow. 31,0 43,3 45,8 44,7 45,1 46,4 54,1 IV kw r. nie ulegnie zasadniczym zmianom. Nadal podstawowym źródłem finansowania nowych projektów inwestycyjnych będą środki własne. Jednakże w ciągu ostatniego półrocza pracow pracow. poniżej 50 pracow. pozostałe wytw. i zaopatr. w energię transport przetwórstwo przemysłowe 35,7 45,0 49,2 52,0 45,8 44,0 71,2 udział podmiotów deklarujących takie finansowanie inwestycji zmniejszył się. Równocześnie wzrosło zainteresowanie innymi źródłami finansowania (m. in. pozabankowymi środkami obcymi). Wzrost poczta i telekomunikacja handel i naprawy 0,0 66,2 tej pozycji w stosunku do początku 2004 r. wynosi górnictwo i kopalnictwo budownictwo 66,7 63,8 blisko 7 pkt. proc. (patrz Rys. 95). zagraniczna 49,2 prywatna krajowa 49,4 samorządowa 30,8 państwowych osób prawnych Skarbu państwa 50,0 47,0 IV ,4 34,5 30,1 publiczny prywatny 45,5 49,3 I ,2 45,0 24,8 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 II ,3 48,2 18,5 Rys. 93 Odsetek podmiotów nieplanujących inwestycji w okresie roku w podstawowych klasyfikacjach w populacji przedsiębiorstw uczestniczących nieprzerwanie w badaniach szybkiego monitoringu przez cały 2004 r. III 2003 IV 2003 I ,1 27,8 29,6 50,6 52,4 50,0 24,4 20,3 20,4 niekorzystający z kredytu kredytobiorcy 35,2 48,1 II ,7 49,6 19,7 nieimporterzy importerzy 31,8 47,6 III ,4 43,7 26 eksport(50-100) eksport (0-49) 33,3 32,1 IV ,5 42,9 27,6 nieeksporterzy eksporterzy ponad 1999 pracow. 20,0 32,6 46,3 kredyt bankowy środki własne inne pracow. 30, pracow pracow. poniżej 50 pracow. pozostałe 40,0 38,0 57,1 65,0 Rys. 95 Struktura finansowania planowanych inwestycji (na osi pionowej data prognozy). wytw. i zaopatr. w energię transport przetwórstwo przemysłowe poczta i telekomunikacja handel i naprawy górnictwo i kopalnictwo budownictwo zagraniczna prywatna krajowa samorządowa państwowych osób prawnych Skarbu państwa publiczny prywatny 0,0 27,3 31,2 33,3 36,4 37,3 37,5 36,5 35,4 40,0 38,3 38,1 46,0 60,6 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 Rys. 94 Odsetek podmiotów nieplanujących inwestycji w okresie dwóch lat w podstawowych klasyfikacjach w populacji przedsiębiorstw uczestniczących nieprzerwanie w badaniach szybkiego monitoringu przez cały 2003 r. i 2004 r. Zróżnicowanie sposobu finansowania nowych inwestycji jest zależne od sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa. Spośród firm planujących rozpoczęcie nowych projektów inwestycyjnych finansowanych kredytem bankowym, największy odsetek respondentów ocenia swoją sytuację ekonomiczną jako dość dobrą (57,5%) oraz bardzo dobrą (29,8%). W grupie tej przedsiębiorstwa opisujące swoją obecną sytuację gospodarczą jako słabą stanowią 10,6% respondentów. Z kolei w tej populacji znajduje się tylko 2,1% firm oceniają- 48

50 cych sytuację jako złą, ale z realnymi szansami na jej poprawę. Z analizy danych (Rys. 96) wynika, że firmy w bardzo dobrej i dość dobrej sytuacji ekonomicznej będą finansowały nowe inwestycje przede wszystkim środkami własnymi (odpowiednio 20,2% i 12,2% grupy). Na drugim miejscu plasują się kredyty bankowe zaciągnięte przez te podmioty (15,7% dobrych firm i 6,9% firm w średniej sytuacji). Podmioty, które oceniają swoją sytuację jako bardzo złą, ale planujące rozpoczęcie nowych inwestycji, jako jedyne źródło finansowania zamierzają wykorzystać pozabankowe środki obce. 80,0% 75,0% 70,0% 65,0% 60,0% IV 1998 II 1999 IV 1999 II 2000 IV 2000 II 2001 Rys. 97 Odsetek respondentów posiadających rozpoczęte inwestycje. IV 2001 II 2002 IV 2002 II 2003 IV 2003 II 2004 b.zła 8,3 3,0 zła 3,0 4,0 słaba 5,0 6,9 12,2 dość dobra 4,6 91,7 90,9 85,0 73,0 Od początku 2003 r. systematycznie spadał odsetek przedsiębiorstw posiadających rozpoczęte inwestycje i zamierzających je ograniczyć bądź z nich zrezygnować. Badania szybkiego monitoringu za IV kw r. sygnalizują niewielki wzrost odsetka podmiotów należących do tej grupy (wzrost o 1,2 pkt. proc. do poziomu 3,6% - porównaj Rys. 98). b. dobra 15,7 20,2 4,5 58,4 kredyty środki własne pozabank.środ.obce inne brak inwestycji 17,0% 12,0% Rys. 96 Sytuacja finansowa przedsiębiorstw, a struktura finansowania planowanych inwestycji. 7,0% INWESTYCJE ROZPOCZĘTE W IV kw r. w badanej próbie zwiększył się odsetek respondentów posiadających rozpoczęte inwestycje 79,1% (wzrost o 2,9 pkt. proc.) (porównaj Rys. 97). 95,8% przedsiębiorstw z tej grupy zamierza kontynuować rozpoczęte inwestycje, z czego 73,5% zamierza utrzymać je na tym samym poziomie, 22,2% zwiększyć zakres, zaś 3,2% zredukować. Pozostali inwestorzy (1%) planują zaniechać rozpoczęte projekty. 2,0% I 1999 III 1999 I 2000 III 2000 I 2001 III 2001 Rys. 98 Odsetek inwestorów zamierzających ograniczyć lub zrezygnować z już rozpoczętych inwestycji. Im gorsza sytuacja przedsiębiorstwa, tym częstsze decyzje o rezygnacji lub redukcji rozpoczętych inwestycji. I 2002 III 2002 I 2003 III 2003 I 2004 III

51 INWESTYCJE A WIELKOŚĆ FIRMY W zakresie planowanych nowych inwestycji największą aktywność wykazują duże i średnie przedsiębiorstwa w obu przypadkach blisko 30% grupy. Z kolei tylko niecałe 14% najmniejszych respondentów planuje rozpocząć nowe inwestycje w IV kw r. Podstawowym źródłem finansowania dla dużych i małych przedsiębiorstw będą środki własne. Z kolei w średnich firmach będą wykorzystywane: zarówno kredyt bankowy, jak i środki własne (patrz Rys. 99). male 28,0 43,0 18,0 11,0 średnie 33,3 33,3 13,3 20,0 duże 31,3 45,8 16,7 6,3 0% 50% 100% zrezygnować lub zredukować rozpoczęte inwestycje znajduje się w klasie firm małych (5,7%). Równocześnie w tej grupie najmniejszy procent badanych zamierza zwiększyć zakres już rozpoczętych inwestycji (15,7%). ZAPASY W III kw r. respondenci poinformowali o pewnych zmianach struktury zapasów w stosunku do poprzedniego kwartału. Był to drugi kwartał z rzędu, w którym wzrósł odsetek przedsiębiorstw informujących o nadmiernych zapasach. Na koniec III kw r. wynosił on 14,3% i był o 2,3 pkt. proc. większy niż w poprzednim kwartale oraz o 0,4 pkt. proc. większy niż w analogicznym okresie roku poprzedniego. 20,0 18,0 16,0 kredyt bakowy pozabankowe śr.obce środki własne inne 14,0 Badaną populację podzielono na małe, średnie i duże przedsiębiorstwa pod względem liczby zatrudnionych. Do małych przedsiębiorstw zaliczono te podmioty, u których zatrudnienie wynosi co najwyżej 50 osób. Średnie firmy to takie, gdzie zatrudnienie jest większe niż 50 osób, a mniejsze bądź równe 500. Wszystkie podmioty o zatrudnieniu przekraczającym 500 osób to firmy duże. Rys. 99 Struktura finansowania nowych inwestycji w klasach wielkości przedsiębiorstwa. Największy odsetek podmiotów posiadających rozpoczęte inwestycje znajduje się w dużych przedsiębiorstwach ponad 90% grupy posiada rozpoczęte inwestycje. W przypadku firm małych odsetek ten spada poniżej 70%, a dla średnich poniżej 40%. We wszystkich badanych klasach zatrudnienia odsetek podmiotów zamierzających zwiększyć rozpoczęte inwestycje jest znacznie większy niż odsetek respondentów zamierzający zredukować lub zrezygnować z już rozpoczętych projektów. Największa grupa przedsiębiorstw planujących II 2002 III 2002 IV 2002 I 2003 II 2003 III 2003 IV 2003 I 2004 II 2004 III ,0 10,0 Rys. 100 Odsetek respondentów deklarujących nadmierne zapasy. Różnica odsetka podmiotów deklarujących nadmierne zapasy w stosunku do potrzeb pomiędzy IV i III kw r. w podziale na podstawowe klasyfikacje została zaprezentowana na Rys. 101 Różnica odsetka podmiotów deklarujących nadmierne zapasy w IV kw r. i III kw r.rys. 101 i Rys Jedynie w trzech grupach przedsiębiorstw zmniejszył się procent badanych informujących o nadmiernych zapasach. Są to podmioty nieinwestujące, nieimportujące oraz należące do sekcji Budownictwo. W pozostałych przypadkach odnotowano wzrost odsetka podmio- 50

52 tów nawet o ponad 8 pkt. proc. (przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 1999 pracowników). nie inwestujący inwestorzy niekorzystający z kredytu -4,8 2,2 8,3 kredytobiorcy -2,0 nie inwestujący -5,0 nieimporterzy -7,8 inwestorzy 4,3 importerzy 4,9 niekorzystający z kredytu 3,8 eksport(50-100) 3,1 kredytobiorcy 1,9 eksport (0-49) 3,3 nieimporterzy -2,0 nieeksporterzy -7,1 importerzy 4,7 eksporterzy 3,3 eksport(50-100) 2,0 ponad 1999 pracow. 4,2 eksport (0-49) 2, pracow. 3,3 nieeksporterzy 0, pracow. -1,2 eksporterzy 2, pracow. -0,5 ponad 1999 pracow. 8,3 poniżej 50 pracow. 0, pracow pracow. 0,1 5,3 pozostałe wytw. i zaopatr. w energię -7,7 7, pracow. poniżej 50 pracow. pozostałe wytw. i zaopatr. w energię transport przetwórstwo przemysłowe poczta i telekomunikacja handel i naprawy 1,1 0,5 0,0 0,0 1,6 4,0 5,6 5,0 transport przetwórstwo przemysłowe poczta i telekomunikacja handel i naprawy górnictwo i kopalnictwo budownictwo zagraniczna -6,5-2,8 1,4 0,0 0,0 2,8 5,0 górnictwo i kopalnictwo 0,0 prywatna krajowa -1,3 budownictwo -6,1 samorządowa 2,5 zagraniczna 1,9 państwowych osób prawnych -17,3 prywatna krajowa 0,8 Skarbu państwa 3,8 samorządowa 1,4 publiczny -1,0 państwowych osób prawnych 5,0 prywatny 0,1 Skarbu państwa 7,6 cała próba 0,3 publiczny 6,1-20,0-15,0-10,0-5,0 0,0 5,0 10,0 prywatny 1,2 cała próba 2,3-8,0-6,0-4,0-2,0 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 Rys. 101 Różnica odsetka podmiotów deklarujących nadmierne zapasy w IV kw r. i III kw r. W przypadku porównania odsetka podmiotów informujących o nadmiernych zapasach w stosunku do analogicznego kwartału roku poprzedniego sytuacja znacznie się poprawia. W 12 na 29 grup klasyfikujących odnotowano spadek odsetka podmiotów informujących o nadmiernych zapasach, a w dwóch grupach odsetek ten nie zmienił się. Dla całej populacji odsetek wzrósł o 0,3 pkt. proc. Rys. 102 Różnica odsetka podmiotów deklarujących nadmierne zapasy w IV kw r. i IV kw r. Problem nieodpowiednich zapasów w stosunku do potrzeb przedsiębiorstwa był tym silniejszy, im gorsza była sytuacja ekonomiczna przedsiębiorstwa pod koniec III kw r. (patrz Rys. 103). W przypadku firm w bardzo złej sytuacji ekonomicznej, w których należy się liczyć z likwidacją przedsiębiorstwa 50% badanych zgłaszało problem nieodpowiednich zapasów, a w przypadku firm w złej kondycji, lecz z realnymi szansami na przetrwanie 51,8%. 29,3% respondentów, opisujących swoją sytuacją jako słabą, oceniło stan zapasów jako nieodpowiedni do potrzeb. W przypadku firm w dobrej lub dość dobrej sytuacji ekonomicznej odsetek ten wynosił odpowiednio 11,8% i 18,8%. W porównaniu do poprzedniego kwartału, we wszystkich badanych grupach podmiotów, poza respondentami w słabej kondycji, nastąpiło zwiększenie odsetka firm informujących o niedopasowaniu wielkości zapasów do potrzeb. Największy wzrost odnotowano w przypadku podmiotów w 51

53 bardzo złej i złej sytuacji ekonomicznej (nastąpił wzrost o 25 i 18,5 pkt. proc.). W przypadku podmiotów oceniających sytuację jako dość dobrą odsetek przedsiębiorstw informujących o niedopasowanych zapasach zmniejszył się o 4,4 pkt. proc. w stosunku do poprzedniego kwartału. bardzo zła 37,5 50,0 12,5 zła 33,3 48,2 18,5 słaba 20,0 70,7 9,3 dość dobra 12,7 81,2 6,2 dobra 6,6 88,2 5,3 nadmierne wystarczające zbyt małe Rys. 103 Zapasy w klasach skonstruowanych w oparciu o ocenę sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa. 52

54 I..66. Wyykkoor rzyys st ttaanni iiee mmooccyy ppr roodduukkccyyj jjnnyycchh cała próba prywatny publiczny budownictwo górnictwo i kopalnictwo handel i naprawy poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytw. i zaopatr. w energię pozostałe poniżej 50 pracow pracow pracow pracow. ponad 1999 pracow. eksporterzy nieeksporterzy eksport(0-49) eksport(50-100) importerzy nieimporterzy inwestorzy nieinwestorzy kredytobiorcy niekorzystający z kredytu 72,2 81,2 81,8 78,3 85,3 87,4 80,5 87,0 80,9 80,3 83,7 77,0 81,9 81,2 82,3 84,3 82,8 79,2 81,9 84,4 82,6 79,7 81,7 80,5 81,9 78,9 60,0 65,0 70,0 75,0 80,0 85,0 90,0 Rys. 104 Średnie wykorzystanie mocy produkcyjnych w podstawowych klasyfikacjach dane za wrzesień 2004 r. 81,5 81,0 80,5 80,0 79,5 79,0 78,5 78,0 77,5 77,0 76,5 76,0 75,5 75,0 74,5 74,0 73,5 73,0 wskaźnik trend IX 1999 XII III 2000 VI 2000 IX 2000 XII III 2001 VI 2001 IX 2001 XII III 2002 VI 2002 IX 2002 XII III 2003 VI 2003 IX 2003 XII III 2004 VI 2004 IX 2004 Rys. 105 Średni poziom wykorzystania mocy produkcyjnych oraz trend tego wskaźnika (uzyskany metodą x11) Rys. 107 przedstawia rozkład wykorzystania mocy produkcyjnych w próbie. Należy podkreślić, że w ciągu trzech miesięcy (od czerwca br.) zmienił on kształt obecnie ma dwa blisko siebie położone maksima. Jest to wynikiem zwiększenia się odsetka firm z 80% poziomem wykorzystania mocy produkcyjnych (odsetek takich firm wzrósł o 5 punktów proc. i objął 18% próby) i spadku odsetka przedsiębiorstw z ponad 80% poziomem wykorzystania aparatu wytwórczego z 52,4% w czerwcu br. do 49,6%. We wrześniu 2004 r. odnotowano niewielki wzrost wykorzystania mocy produkcyjnych. Średnia wartość tego wskaźnika podniosła się z 80,7% do 81,2%. Zmniejszyła się jednak mediana rozkładu stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych o 5 punktów, do 80% W całej historii badań mediana tego wskaźnika była bardzo stabilna i kształtowała się na poziomie 80%, tylko dwukrotnie odchylając się od tej wartości po raz pierwszy w marcu r., kiedy to nastąpił spadek do 75%, po raz drugi w czerwcu 2004 r., kiedy to odnotowano wzrost do 85%.

55 40,0 30,0 20,0 wzrost spadek saldo 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5 10,0 0,0-10,0-20,0 VI 2000 IX 2000 XII 2000 III 2001 VI 2001 IX 2001 XII 2001 III 2002 VI 2002 IX 2002 XII 2002 III 2003 VI 2003 IX 2003 XII 2003 III 2004 VI 2004 IX 2004 Rys. 106 Zmiany stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych na poziomie jednostkowym (ciemnozielone słupki wzrost w stosunku do poprzedniego kwartału, jasnozielone słupki spadek, różowa linia saldo wzrost minus spadek) -1,0-1,5-2,0 moce produkcyjne trend -2,5 XII-1999 III-2000 VI-2000 IX-2000 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX-2004 Rys. 108 Zmiany wykorzystania mocy produkcyjnych na poziomie jednostkowym 17 oraz trend tego wskaźnika (uzyskany metodą x11) KLASY NAJWIĘKSZEGO WYKORZYSTANIA MOCY PRODUKCYJNYCH Średnia zmiana stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych na poziomie przedsiębiorstwa była dodatnia i wyniosła 0,5 punktu proc. Wykorzystanie mocy produkcyjnych wzrosło w grupie liczącej 30,6% przedsiębiorstw (średnio o 11 punktów proc.). Rys. 107 Rozkład wykorzystania mocy produkcyjnych we wrześniu 2004 r. Wśród ośmiu sekcji PKD, pięć odnotowało wzrost wykorzystania majątku wytwórczego, w tym najbardziej odczuwalny był on w sekcji Budownictwo (o 2,8 punktu proc.) i Poczta i telekomunikacja (o 2,7 punktu proc.). W sekcjach Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię, gaz, wodę, Przetwórstwo przemysłowe oraz Handel i naprawy wykorzystanie mocy spadło (odpowiednio o 2,2 punktu, 0,6 punktu i 0,1 punktu). W relacji do analogicznego okresu ub.r. spadek wykorzystania mocy produkcyjnych zaobserwowano w dwóch sekcjach: Handel i naprawy oraz Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię, gaz, wodę. Największy wzrost odnotowały przedsiębiorstwa transportowe (średnio o 4,1 punktu proc.) oraz pocztowo-telekomunikacyjne (średnio o 4,2 punktu proc.). Spadek wykorzystania aparatu wytwórczego miał miejsce w 27% przedsiębiorstw (średnio o 10 punktów proc.). Zmiany wykorzystania mocy produkcyjnych na poziomie jednostkowym w szerszym horyzoncie czasowym prezentuje Rys Trend zmiennej sugeruje odwrócenie dotychczas obserwowanych tendencji wzrostowych ,0 85,0 80,0 75,0 70,0 87,4 80,9 72,2 85,3 80,5 80,3 17 Analizę przeprowadzono na próbie cylindrycznej. Jednostkowe zmiany wyliczono jako różnicę między wykorzystaniem mocy produkcyjnych w dwóch kolejnych kwartałach. 87,0 83,7

56 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0-2,0-4,0 anal.kw. 4,2 2,6 3,7 3,4 4,1 3,9 1,6-0,1 2,8 1,0 2,7 2,1-0,6-1,8-3,4-2,2 górnictwo i kopalnictwo przetwórstwo przemysłowe wytwarzanie i zaopatrywanie w energię budownictwo handel i naprawy pop.kw. transport poczta i telekomunikacja Rys. 109 Średni poziom wykorzystania mocy produkcyjnych w sekcjach PKD (górny rysunek) oraz zmiany tego poziomu w stosunku do pop.kw. oraz anal.kw.ub.r. (dolny rysunek) 90,0 85,0 budownictwo budownictwo-trend przetwórstwo przemysłowe pozostałe Wzrost wykorzystania aparatu wytwórczego odnotowało większość z badanych klas (wzięto pod uwagę sekcje PKD, formy własności, klasy eksportu i importu, klasy wielkości zatrudnienia, klasy kredytu i klasy inwestycji). Spadek dotknął m.in.: wśród form własności grupę firm należących Skarbu Państwa (o 1,1 punktu), a ponadto przedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 50 osób (o 0,8 punktu), importerów (o 0,1 punktu), eksporterów z ponad 50% udziałem eksportu w przychodach (o 0,1 punktu), jednostki nie posiłkujące się kredytem (o 0,2 punktu) oraz firmy nie inwestujące (o 0,4 punktu). 80,0 75,0 70,0 65,0 VI-2000 IX-2000 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX 2004 Rys. 110 Średni poziom wykorzystania mocy produkcyjnych w sekcjach Budownictwo i Przetwórstwo przemysłowe 82,0 80,0 78,0 76,0 74,0 72,0 70,0 VI-2001 prywatny publiczny IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 Rys. 111 Średni poziom wykorzystania mocy produkcyjnych w sektorach własności 83,0 82,0 81,0 80,0 79,0 78,0 77,0 76,0 75,0 74,0 73,0 72,0 71,0 70,0 VI-2001 IX-2001 eksporterzy brak eksportu XII-2001 III-2002 VI-2002 III-2003 VI-2003 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX-2004 VI-2004 IX 2004 Rys. 112 Średni poziom wykorzystania mocy produkcyjnych w klasie eksporterów i nieeksporterów RELACJE MIĘDZY MOCAMI PRODUKCYJNYMI A PRODUKCJĄ, ZAPASAMI I OCENĄ SYTUACJI EKONOMICZNEJ Rysunki (Błąd! Nie można odnaleźć źródła odwołania.rys. 113, Rys. 114 i Rys. 115) przedstawiają kształtowanie się stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych w klasyfikacji wg prognoz produkcji, oceny stanu zapasów i oceny sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa. Wynika z nich, że w ciągu ostatnich dwóch lat, niezależnie od tych prognoz i ocen, miał miejsce wzrost wykorzystania mocy produkcyjnych. We wrześniu br. wykorzystanie mocy produkcyjnych wzrosło najsilniej w grupie przedsiębiorstw, w których sytuacja się poprawiła oraz w podmiotach, które oceniły stan zapasów jako zbyt niski do swoich potrzeb. Zmiany poziomu wykorzystania mocy produkcyjnych w klasyfikacji wg oceny stanu zapasów zasługują na szczególną uwagę. Zauważmy bowiem, że w ostatnim roku wykorzystanie mocy produkcyjnych najsilniej zwiększało się w klasie firm o zbyt niskich zapasach. Wzrost ten sprawił, że stopień wykorzystania majątku wytwórczego jest obecnie na zbliżonym poziomie we wszystkich klasach oceny stanu zapasów. 55

57 85,0 80,0 bez zmian spadek wzrost 75,0 70,0 65,0 60,0 55,0 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX-2004 Rys. 113 Średnie wykorzystanie mocy produkcyjnych w klasyfikacji wg prognoz produkcji 85,0 80,0 75,0 nadmierne właściwe zbyt niskie 70,0 65,0 60,0 55,0 50,0 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX-2004 Rys. 114 Średnie wykorzystanie mocy produkcyjnych w klasyfikacji wg oceny stanu zapasów 90,0 85,0 bez zmian pogorszenie poprawa 80,0 75,0 70,0 65,0 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX-2004 Rys. 115 Średnie wykorzystanie mocy produkcyjnych w klasyfikacji wg zmian kondycji ekonomicznej 56

58 I..77. KKr reeddyyt tt bbaa nnkkoowwyy... PPooppyyt tt nnaa kkr reeddyyt tt W IV kw r. można spodziewać się osłabienia zainteresowania przedsiębiorstw finansowaniem kredytowym. Wyniki ostatniego badania przyniosły bowiem głęboki spadek i tak już ujemnego salda prognoz zadłużenia kredytowego badanych podmiotów. Saldo tych prognoz obniżyło się w ciągu kwartału w tempie, jakie było obserwowane pod koniec 2001 r. W efekcie saldo prognoz kredytu zbliżyła się do swojego poziomu sprzed roku, kiedy to zanotowano najniższy poziom tego wskaźnika w historii badań. Trudno tłumaczyć skalę tego spadku wyłącznie sezonowością wskaźnika prognoz, zgodnie z którą w ostatnim kwartale roku poziom wskaźnika zwykle się obniża. Tym bardziej, że saldo to obniża się już drugi kwartał z rzędu. Według ostatnich wyników przedsiębiorstwa częściej niż poprzednim kwartale myślą o znaczącym obniżeniu poziomu kredytów, a zdecydowanie rzadziej planują zaciągnięcie dodatkowych dużych kredytów. Obniżenie stanu zadłużenia kredytowego na IV kw r. zaplanowało łącznie 45% respondentów posiadających zadłużenie kredytowe, przy czym w przypadku 14% firm będzie to znaczna redukcja (odsetek prognoz znacznych redukcji jest o 3,8 pkt. proc. wyższy niż w poprzednim kwartale). Zamiar zwiększenia poziomu kredytów deklarowało już tylko 25% badanych, w tym 10% oceniło, że będą to duże zmiany (prognoz dużego wzrostów jest o 4 pkt. proc mniej niż kwartał wcześniej). Pozostałe 30% firm - nie zamierzało dokonać poważniejszych zmian poziomu kredytów (Rys. 118) saldo prognoz 4 okr. śr. ruch. (saldo prognoz) Rys. 116 Saldo prognoz zadłużenia kredytowego 18. Grupa przedsiębiorstw korzystających z kredytów wzrost kredytów spadek kredytów bez zmian 4 okr. śr. ruch. (spadek kredytów) Rys. 117 Planowana zmiana zadłużenia kredytowego w perspektywie kwartału. Grupa przedsiębiorstw korzystających z kredytów ,5 14,5 15,6 10,5 10,8 14,7 16,3 14,6 15,8 16,0 30,0 30,8 28,4 30,5 31,6 30,8 30,5 28,9 30,4 27,9 14,0 10,2 9,0 12,0 15, duży wzrost słaby wzrost bez zmian słaby spadek duży spadek Rys. 118 Planowana zmiana zadłużenia kredytowego w perspektywie kwartału. Grupa przedsiębiorstw korzystających z kredytów Saldo prognoz kredytów jest różnicą odsetka przedsiębiorstw prognozujących wzrost i spadek poziomu kredytów w perspektywie kwartału.

59 Rys. 119 Udział przedsiębiorstw korzystających z kredytów. Tab. 11 Planowana zmiana poziomu zadłużenia a przewidywana zmiana oprocentowania kredytów. Grupa przedsiębiorstw korzystających z kredytów. Prognoza na IV kwartał 2004 r. Zmiana poziomu kredytów Prognozowana zmiana oprocentowania wzrost bez zmian spadek Suma saldo prognoz oprocentowania 19 duży %w 20 64,6 35,4 0,0 100,0 64,6 wzrost %k 9,9 12,8 0,0 10,4 słaby %w 72,5 20,3 7,2 100,0 65,2 wzrost %k 16,0 10,5 27,8 14,9 %w 69,3 28,6 2,1 100,0 67,1 bez zmian %k 31,1 30,1 16,7 30,2 słaby %w 62,7 33,1 4,2 100,0 58,5 spadek %k 28,5 35,3 33,3 30,7 POPYT NA KREDYT A OCZEKIWANIA DOTYCZĄCE ZMIAN POZIOMU OPROCENTOWANIA. W badanej próbie drugi kwartał z rzędu nasilają się oczekiwania wzrostu oprocentowania kredytów. Już niemal 70% przedsiębiorstw spodziewa się, że w ciągu kwartału kredyty będą drożeć. Dane na poziomie jednostkowym pokazują, że oczekiwania wzrostu oprocentowania kredytów mierzone saldem prognoz oprocentowania rozkładały się dość podobnie niezależnie od planowanych zmian poziomu kredytów. Jedynie w grupie kredytobiorców zamierzających w niewielkim stopniu obniżyć poziom zadłużenia kredytowego zanotowano nieco niższe saldo tych prognoz, co wskazuje na relatywnie słabsze przekonania tej grupy firm o wzroście kosztów kredytów (Tab. 11). duży %w 70,3 23,4 6,3 100,0 64,1 spadek %k 14,4 11,3 22,2 13,8 %w, Razem 67,4% 28,7 3,9 100,0 63,5 %k, Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 saldo prognoz 21 kredytów -17,0% -23,3-27,8-19,2 duży wzrost kredytów słaby wzrost bez zmian słaby spadek spadek stóp procentowych bez zmian wzrost duży spadek procent próby 0,0-2,5 2,5-5,0 5,0-7,5 7,5-10,0 10,0-12,5 12,5-15,0 Rys. 120 Planowana zmiana poziomu zadłużenia kredytowego a przewidywana zmiana oprocentowania kredytów. Prognoza na IV kwartał 2004 r. Procent w grupie przedsiębiorstw korzystających z kredytów Saldo prognoz oprocentowania kredytów jest różnicą odsetka przedsiębiorstw prognozujących wzrost i spadek oprocentowania w perspektywie kwartału. Im wyższe saldo, tym silniejsze oczekiwania wzrostu oprocentowania. 20 %w udział procentowy grupy w wierszu, %k - udział procentowy grupy w kolumnie 21 Saldo prognoz kredytów jest różnicą odsetka przedsiębiorstw prognozujących wzrost i spadek poziomu kredytów w perspektywie kwartału. Im wyższe saldo tym większe zainteresowanie wzrostem kredytów.

60 OBSZARY ZMIAN POZIOMU ZADŁUŻENIA KREDY- TOWEGO. We wszystkich podstawowych przekrojach saldo prognoz zadłużenia kredytowego utrzymuje się na ujemnym poziomie. Ponadto w ciągu kwartału saldo to we wszystkich grupach obniżyło się. publiczne niepubliczne kredytobiorcy nie ma kredytów ma kredyt dewizowy nie ma kredytów inwestorzy nieinwestorzy eksporterzy nieeksporterzy importerzy nieimporterzy małe (max. 100 duże ponad ,3-18,8-19,5-15,1-22,2-29,7-31,4-36,1-12,7-14,1-11,7-15,7-10,3-10,1 przedsiębiorstw. W tych grupach spodziewać się można spadku zapotrzebowania na kredyt w perspektywie kwartału. Relatywnie większe zainteresowanie kredytami, czy raczej ze względu na ujemny znak salda prognoz słabszą niechęć do kredytów, wykazywała grupa największych przedsiębiorstw (zatrudniających powyżej 500 pracowników), przedsiębiorstwa importujące, inwestujące oraz eksporterzy. W porównaniu z poprzednimi wynikami we wszystkich wydzielonych grupach zastosowanej tu klasyfikacji prognozowane zapotrzebowanie na kredyt wyraźnie się zmniejszyło. Największy spadek udziału prognoz wzrostu kredytu nastąpił w grupie przedsiębiorstw najmniejszych, zatrudniających poniżej 50 pracowników (tak duży spadek w tej grupie był efektem skokowego przyrostu prognoz zwiększenia kredytów zanotowanego w poprzedniej edycji badań), ale także wśród firm o zatrudnieniu w przedziale od 500 do 2000 pracowników. Duży spadek takich prognoz miał miejsce również wśród nieeksporterów i nieimporterów , poniżej 50 pracow. OGÓŁEM -22,5-28,6-19, POPYT NA KREDYT A SYTUACJA EKONOMICZNA PRZEDSIĘBIORSTW. Rys. 121 Podstawowa klasyfikacja przedsiębiorstw a prognoza stanu zadłużenia kredytowego na IV kwartał 2004 r. Podgrupa przedsiębiorstw korzystających z kredytów. Oś pozioma: odsetek prognoz wzrostu kredytu w grupie minus udział prognoz spadku kredytu. W prognozach na IV kw. b.r. największa przewaga odsetka prognoz spadku poziomu kredytów nad odsetkiem prognoz jego wzrostu widoczna była wśród przedsiębiorstw nie prowadzących działalności inwestycyjnej, nieimporterów, nieeksporterów (Rys. 121). Słabe zainteresowanie kredytem widać także w grupach małych i średnich przedsiębiorstw (zatrudniających do 250 pracowników) - zwłaszcza w porównaniu z grupą największych 59 Przedsiębiorstwa planujące znacząco zwiększyć poziom wykorzystywanych kredytów to, jak dotąd, podmioty będące w lepszej kondycji ekonomicznej niż pozostałe badane podmioty. W tej grupie firm od drugiego kwartału 2002 r. 22 utrzymuje się wyraźnie wyższe saldo ocen własnej sytuacji ekonomicznej 23 w porównaniu z saldem tych ocen w pozostałych ankietowanych firmach. W III kw. b.r. wśród przedsiębiorstw planujących istotnie 22 Od tego momentu dysponujemy porównywalnymi danymi w tym układzie. 23 Saldo ocen własnej sytuacji ekonomicznej jest liczone jako różnica odsetka przedsiębiorstw oceniających swoją sytuację pozytywnie i odsetka firm oceniających ją negatywnie.

61 zwiększyć poziom zadłużenia saldo ocen kondycji poprawia się w szybszym tempie niż dla pozostałej części badanych (Rys. 122). nie dotyczy duży spadek 15,2 22,4 64,6 52,2 11,4 6,3 14,9 6, reszta kredytobiorcy planujący duży wzrost kredytów słaby spadek bez zmian 8,2 12,1 60,3 63,8 20,5 8,9 21,3 2, słaby wzrost 14,5 71,0 10,12, duży wzrost kredytów 22,4 65,3 10,22, bardzo dobra kondycja dobra słaba zła, ale poprawa zła, upadłość Rys. 122 Saldo ocen własnej kondycji ekonomicznej 24 - w grupie kredytobiorców planujących znaczne zwiększenie kredytów w perspektywie kwartału - i wśród pozostałych przedsiębiorstw (w pkt. proc.). Dotychczasowe wyniki pokazują, że kredytobiorcy zgłaszający zwiększone zapotrzebowanie na finansowanie kredytem bankowym wyrażają zwykle wyższy optymizm zarówno w ocenach bieżącej sytuacji ekonomicznej swojego przedsiębiorstwa, jak i szeregu elementów sytuacji prognozowanej w horyzoncie najbliższego kwartału (Rys. 124, Rys. 125, Rys. 126). W I kw r. do grona optymistów dołączyła również grupa przedsiębiorstw widzących potrzebę obniżenia poziomu kredytów. Widać jednak, że ta grupa kredytobiorców jest najbardziej zróżnicowana pod względem kondycji i obok firm bardzo dobrze oceniających swoją sytuację występuje również znaczny odsetek firm będących w trudnej sytuacji. Relatywnie gorzej przedstawiała się natomiast sytuacja przedsiębiorstw informujących o planach niewielkiego obniżenia poziomu kredytów oraz firm zamierzających utrzymać dotychczasowy poziom zadłużenia kredytowego. W obu tych grupach zanotowano największy odsetek firm znajdujących się w słabej i trudnej sytuacji i najmniejszy odsetek ocen pozytywnych (Rys. 123). Rys. 123 Sytuacja ekonomiczna przedsiębiorstw a planowane zmiany poziomu zadłużenia kredytowego w perspektywie IV kwartału 2004 r reszta kredytobiorcy planujący duży wzrost kredytów Rys. 124 Saldo prognoz poprawy i pogorszenia kondycji w ciągu kwartału - w grupie kredytobiorców planujących znaczne zwiększenie kredytów w perspektywie kwartału - i wśród pozostałych przedsiębiorstw (w pkt. proc.) reszta kredytobiorcy planujący duży wzrost kredytów Rys. 125 Saldo kwartalnych prognoz wzrostu i spadku popytu - w grupie kredytobiorców planujących znaczne zwiększenie kredytów w perspektywie kwartału - i wśród pozostałych przedsiębiorstw (w pkt. proc.). 24 Por. przyp. nr

62 nie dotyczy 17,6 76,7 5,7 nie dotyczy 5,7 20,3 60,8 13,3 duży spadek 22,4 73,1 4,5 duży spadek 7,5 17,9 62,7 10,4 słaby spadek 20,7 75,2 4,1 słaby spadek 6,9 27,6 57,9 6,9 bez zmian 15,1 79,1 5,8 bez zmian 7,7 25,9 55,9 9,8 słaby wzrost duży wzrost kredytów 23,2 18,4 73,5 76, przewidywana poprawa kondycji bez zmian pogorszenie 8,2 0,0 słaby wzrost duży wzrost kredytów 8,6 6,0 36,0 38,6 46,0 50,0 10, trwały wzrost wzrost sezonowy bez zmian spadek sezonowy trwały spadek 2,9 nie dotyczy duży spadek 28,6 28,8 55,8 57,6 15,6 13,6 Rys. 126 Elementy oceny sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw a prognoza stanu zadłużenia kredytowego na IV kwartał 2004 r. Oś pozioma: udział procentowy grup. słaby spadek bez zmian słaby wzrost duży wzrost kredytów 34,0 35,5 48,5 54,0 56,3 54,6 51,5 36,0 9,7 9,9 10, przewidywany wzrost produkcji bez zmian spadek nie dotyczy duży spadek słaby spadek bez zmian słaby wzrost duży wzrost kredytów 28,4 32,5 36,6 32,2 52,4 62,5 59,3 45,0 53,3 56,1 45,2 27,5 22,5 12,3 7,3 14,4 10, przewidywany wzrost eksportu bez zmian spadek nie dotyczy duży spadek 9,0 słaby spadek 2,1 bez zmian 10,6 7,1 79,6 80,6 72,7 78,7 5,6 9,1 0,0 2,4 7,11,9 4,5 5,6 5,7 5,0 Podmioty planujące istotnie zwiększyć wykorzystanie kredytów formułowały również relatywnie lepsze niż inne grupy kredytobiorców prognozy dla wielu elementów swojej sytuacji. Lepiej, niż pozostałe grupy respondentów, oceniały one m.in. perspektywy wzrostu produkcji, eksportu, zatrudnienia, popytu, a szczególnie inwestycji (Rys Rys. 126). Pomimo lepszych możliwości rozwoju w wielu istotnych obszarach działalności przedsiębiorstwa zgłaszające zwiększone zapotrzebowanie na finansowanie kredytowe formułują dość ostrożne prognozy swojej ogólnej sytuacji ekonomicznej. W grupie przedsiębiorstw planujących w IV kw r. zwiększyć poziom kredytów saldo prognoz poprawy i pogorszenia sytuacji było nawet niższe niż w grupie pozostałych podmiotów. Ta obserwowana w próbie rozbieżność pomiędzy dość dobrymi prognozami cząstkowymi a powściągliwą prognozą ogólnej sytuacji ekonomicznej jest stałą cechą firm zwiększających zadłużenie kredytowe. słaby wzrost 11,8 73,5 5,9 5,9 duży wzrost kredytów 22,0 74,0 2, wzrost zatrudnienia bez zmian spadek-redukcje zbędnych etatów spadek-ograniczanie kosztów spadek - inne powody 61

63 POPYT NA KREDYT A AKTYWNOŚĆ INWESTYCYJNA OCENA DOSTĘPNOŚCI KREDYTÓW W próbie występuje zależność pomiędzy zgłaszanym przez przedsiębiorstwa zapotrzebowaniem na kredyt a częstotliwością podejmowanych przez nie przedsięwzięć inwestycyjnych. W działalność inwestycyjną częściej angażują się przedsiębiorstwa zainteresowane jednocześnie znaczącym zwiększeniem poziomu kredytów. Częściej także niż inne grupy podmiotów zapowiadają one rozszerzenie skali inwestycji. W III kwartale 2004 r. działalność rozwojową prowadziły niemal wszystkie przedsiębiorstwa planujące zwiększyć stan kredytów, a połowa tych firm zamierzała w ciągu kwartału rozszerzyć skalę realizowanych programów inwestycyjnych (Rys. 127). brak kredytów duży spadek bez zmian duży wzrost kredytów 12,9% 12,3% 15,7% 50,0% 57,4% 56,9% 60,0% 48,0% 29,0% 26,2% 19,4% wzrost inwest ycji redukcja brak inwestycji bez zmian rezygnacja Rys. 127 Planowana zmiana stanu zadłużenia kredytowego a zmiana realizowanych programów inwestycyjnych. IV kwartał 2004 r. W III kw r. w próbie, po raz pierwszy w historii badania, zanotowano nieznaczne pogorszenie się salda ocen dostępności kredytów (Rys. 128) ,8 8,5 8,4 7,1 15,7 23,0 21,1 18,7 19,8 21,3 18,8 17,3 16, ,4 12,8 11,3 8,7 14,9 13,8 14,9 11,7 10,1 8,5 8, lepsza dostępność kredytów gorsza dostępność, ze wzgl. na czynniki niezależne od firmy gorsza dostępność, brak zdolności saldo ocen dostępności (poprawa-pogorszenie) Rys. 128 Ocena dostępności kredytów bankowych w porównaniu z sytuacją w poprzednim kwartale. Podgrupa przedsiębiorstw ubiegających się o nowe kredyty w danym kwartale. W III kw i 2003 r. nie badano zagadnienia dostępności kredytów. Przedsiębiorstwa częściej niż w poprzednim kwartale informowały o nasilaniu się trudności z uzyskaniem kredytu (odsetek takich opinii wyniósł 23%, o 1 pkt. proc. więcej niż kwartał wcześniej), rzadziej natomiast dostrzegały poprawę dostępności kredytów (niespełna 9%, o 2,6 pkt. proc. mniej niż kwartał wcześniej). W efekcie negatywne saldo ocen dostępności kredytów 25 pogorszyło się. Z opinii badanych wynika, że trudności z otrzymaniem kredytu są zwykle efektem czynników niezależnych od przedsiębiorstwa (odsetek takich opinii wśród firm starających się o nowe kredyty wyniósł 15%) a coraz rzadziej spowodowane są brakiem zdolności kredytowej (8,4% opinii). Podkreślić trzeba, że udział przedsiębiorstw, którym Saldo ocen dostępności kredytów liczone jest jako różnica odsetka przedsiębiorstw odczuwających poprawę dostępności kredytów i odsetka doświadczającego pogorszenia dostępności.

64 dostęp do finansowania bankowego ogranicza brak zdolności kredytowej spada od początku badania. 11,3 lepsza dostępność kredytów 8,7 51,9 podobna 52,0 publiczne niepubliczne kredytobiorcy nie ma kredytów ma kredyt dewizowy nie ma kredytów inwestorzy nieinwestorzy -7,5-16,8-7,4-18,2-12,8-31,3 gorsza dostępność, ze wzgl. na czynniki niezależne od firmy 13,8 14,9 eksporterzy nieeksporterzy -20,6-11,1 8,5 gorsza dostępność, brak zdolności 8,4 14, trudno ocenić 16, importerzy nieimporterzy małe (max. 100 duże ponad ,7-16,8-14,3-14,7 0,0 Rys. 129 Ocena dostępności kredytów bankowych w porównaniu z sytuacją w poprzednim kwartale. Podgrupa przedsiębiorstw ubiegających się o nowe kredyty. Salda ocen dostępności kredytów pozostały ujemne we wszystkich podstawowych przekrojach, poza grupą dużych przedsiębiorstw, zatrudniających ponad 500 osób (Rys. 130). Z zestawienia na wykresie wynika, że spośród wyodrębnionych klas podmiotów kredyty bankowe były trudniej dostępne szczególnie dla dwóch grup: dla przedsiębiorstw nie prowadzących działalności inwestycyjnej oraz dla przedsiębiorstw średnich, o zatrudnieniu od 250 do 500 osób. Nadal większe trudności z uzyskaniem kredytu, niż w przedsiębiorstwach z innych sekcji, mają także firmy sektora budowlanego (Rys. 131). Ocena dostępności kredytów pogorszyła się w ciągu kwartału w większości spośród siedemnastu analizowanych tu przekrojów. Trudności z uzyskaniem kredytu nasiliły się najwyraźniej w grupie małych przedsiębiorstw, wśród importerów oraz w grupie przedsiębiorstw prywatnych. Poprawę dostępności kredytów odnotowały jedynie cztery grupy w klasyfikacji: przedsiębiorstwa o zatrudnieniu od 500 do 2000 pracowników, firmy posiadające zobowiązania dewizowe, nieimporterzy oraz przedsiębiorstwa publiczne poniżej 50 pracow. OGÓŁEM -28,0-20,6-16,0-14,5 0, Rys. 130 Podstawowa klasyfikacja przedsiębiorstw a saldo zmian dostępności kredytów 26 w III kw r. Podgrupa przedsiębiorstw ubiegających się o nowe kredyty w III kw r. 5,9 0,4 58,4 5,2 13,8 3,7 11,2 1,5 Górnictwo i kopaln. Budownictwo Pozostale Handel Transport Przetwórstwo przem. Poczta i tel. Wytwarzanie en. elektr. -50,0% -40,0% -30,0% -18,9% -14,3% -7,0% 0,0% 6,3% -60% -50% -40% -30% -20% -10% 0% 10% Rys. 131 Sekcja działalności a saldo zmian dostępności kredytów w III kw r. Podgrupa przedsiębiorstw ubiegających się o nowe kredyty w III kw r. Przy osi Y dołączono informację o udziale procentowym sekcji w próbie. Szarym kolorem oznaczono sekcje o reprezentacji poniżej 4%. 26 Por. przyp. nr

65 DOSTĘPNOŚĆ KREDYTÓW A AKTYWNOŚĆ IWNE- STYCYJNA. lepsza podobna 21,4 36,0 42,9 40,0 35,7 18,0 Przedsiębiorstwa odczuwające poprawę dostępności kredytów bankowych to jednocześnie grupa wyróżniająca się wyższą aktywnością inwestycyjną, mierzoną udziałem podmiotów zapowiadających przeprowadzenie nowych inwestycji. Na IV kw. b.r. nowe inwestycje zaplanowało 61% firm, według których o kredyt jest obecnie łatwiej, niż w poprzednim kwartale. Wbrew oczekiwaniom, to właśnie w grupie przedsiębiorstw odczuwających poprawę dostępności kredytów zanotowano najniższy odsetek inwestycji finansowanych kredytem. Mimo poprawy dostępności kredytów bowiem tylko 21% tych inwestorów sfinansuje nowe przedsięwzięcia z kredytów bankowych. Wśród firm, które z uwagi na zewnętrzne czynniki doświadczyły pogorszenia dostępności kredytów aktywność inwestycyjna będzie nieco słabsza - nowe przedsięwzięcia podejmie 49% takich podmiotów (Rys. 132). Ograniczenie dostępności kredytów w tej grupie inwestorów powoduje, że relatywnie częściej poszukują oni alternatywnych źródeł finansowania inwestycji. lepsza podobna gorsza, ze wzgl. na czynniki niezależne od firmy gorsza, brak zdolności trudno ocenić nie potrafi ocenić - nie starało się o nowy kredyt nie potrafi ocenić - nie korzysta z kredytów 8,7 18,2 20,7 17,9 35,5 48,8 60, Rys. 132 Udział przedsiębiorstw planujących realizację nowych przedsięwzięć a ocena zmiany dostępności kredytów bankowych w III kw r. gorsza, ze wzgl. na czynniki niezależne od firmy gorsza, brak zdolności trudno ocenić nie potrafi ocenić - nie starało się o nowy kredyt nie potrafi ocenić - nie korzysta z kredytów 35,0 25,0 37,5 72,4 30,0 100,0 50,0 32,5 15,0 12,5 12,5 17,5 10, kredyt bankowy środki własne finansowanie pozabankowe inaczej Rys. 133 Ocena zmiany dostępności do kredytów bankowych w III kw r. a podstawowe źródło sfinansowania nowych projektów inwestycyjnych. Podgrupa przedsiębiorstw planujących nowe przedsięwzięcia inwestycyjne (uwaga: w klasie inwestorów nie mających zdolności kredytowej znalazły się zaledwie 2 firmy). DOSTĘPNOŚĆ KREDYTÓW A WIELKOŚĆ ZATRUD- NIENIA W PRZEDSIĘBIORSTWIE. W próbie występuje wyraźne zróżnicowanie kierunków zmian oceny dostępności kredytów w zależności od wielkości podmiotu ubiegającego się o kredyt (Rys. 134). Zgodnie z dotychczas występującą tendencją także i w III kw r. obserwuje się stabilizowanie warunków uzyskania kredytu przede wszystkim dla przedsiębiorstw dużych (powyżej 500 pracowników). Przedsiębiorstwa małe i średnie (poniżej 500 pracowników) warunki uzyskania kredytów nadal oceniają wyraźnie gorzej niż firmy większe. Przedsiębiorstwa w tej grupie rzadziej dostrzegały poprawę, czy choćby stabilizowanie się warunków udzielenia kredytów, a częściej informowały o pogarszaniu się dostępności kredytów, i co wydaje się szczególnie istotne bariery dostępności kredytów zwykle wynikały z czynników niezależnych od przedsiębiorstwa. Problemem małych i średnich przedsiębiorstw może więc być racjonowanie kredytów ze strony banków. 64

66 6,7 ponad ,1 66,7 5,6 11,1 KREDYTY DEWIZOWE 27, ,5 66,7 5,66,98,3 Udział podmiotów korzystających z kredytów dewizowych w badanej próbie spadał stopniowo od 18, ,0 36,0 24,0 12,0 20,0 II kw r. W III kw r. zobowiązania de- 9,4 38, poniżej 50 7,8 4,0 47,1 48,0 18,6 9,8 16,7 16,0 4,0 28,0 wizowe posiadało 27% badanych i w porównaniu do poprzednich wyników odsetek ten spadł o 1,5 pkt. proc. (Rys. 136) lepsza podobna gorsza, ze wzgl. na czynniki niezależne od firmy gorsza, brak zdolności trudno ocenić Rys. 134 Ocena zmiany dostępności kredytów bankowych w III kw r. a wielkość zatrudnienia w przedsiębiorstwie. Podgrupa przedsiębiorstw ubiegających się o nowy kredyt w III kw r. Przy osi Y dołączono informację o procentowym udziale klas wlk. zatrudnienia w grupie przedsiębiorstw ubiegających się o nowe kredyty. Przejawem relatywnie słabszej pozycji małych firm może być także utrzymująca się negatywna zależność pomiędzy wielkością zatrudnienia a wykorzystaniem kredytów bankowych. Przedsiębiorstwa najmniejsze rzadziej niż podmioty o wyższym zatrudnieniu deklarowały korzystanie z kredytów. Rzadziej również ubiegały się o nowe kredyty (Rys. 135). O nowy kredyt w III kw. b.r. starało się 27% przedsiębiorstw zatrudniających poniżej 50 pracowników, a ponad 52% podmiotów zatrudniających więcej niż 2000 osób. ponad poniżej 50 27,2 41,3 43,6 52,9 52,9 55,4 71, korzysta z kredytów starało się o nowy kredyt Rys. 135 Wykorzystanie kredytów bankowych a wielkość zatrudnienia. Pełna próba. Oś pozioma: udział odpowiedzi w klasie wielkości zatrudnienia. III kw r. 79,4 77,4 81, Rys. 136 Udział przedsiębiorstw korzystających z kredytów dewizowych (bankowych i pozabankowych). PROGNOZY ZOBOWIĄZAŃ DEWIZOWYCH Od początku badań (zagadnienie zadłużenia dewizowego śledzone jest od II kw r.) w próbie przeważają prognozy redukcji zobowiązań dewizowych i udział takich prognoz stopniowo zwiększał się (Rys. 137). W prognozach na IV kw r. pojawiły się pewne oznaki wzrostu zainteresowania finansowaniem zobowiązaniami dewizowymi, związane zapewne z obserwowanym ostatnio umacnianiem się złotego. Jest to pierwszy tak wyraźny wzrost od początku 2002 r. Na IV kwartał 2004 r. zmniejszenie stanu zobowiązań dewizowych zapowiedziało 55% badanych posiadających takie zobowiązania (a 15% pełnej próby). Udział prognoz redukcji tych zobowiązań spadł w porównaniu do wyników poprzedniego kwartału aż o 13 pkt. proc. Wzrostu zadłużenia dewizowego można spodziewać się w przypad- 65

67 ku 18% przedsiębiorstw korzystających z tej formy finansowania i odsetek ten jest o 8 pkt. proc. wyższy od wyników sprzed kwartału. Pozostałe 27% firm zadeklarowało, że nie zmieni poziomu tego zadłużenia (Rys. 138). W grupie przedsiębiorstw zamierzających w IV kw. b.r. obniżyć poziom posiadanych zobowiązań dewizowych średnia skala redukcji (wg mediany rozkładu) wyniesie ok. 12% Rys. 139 Rozkład prognozowanej w perspektywie kwartału dynamiki przyrostu dewizowego zadłużenia kredytowego. Prognoza na III kw r. (wykres górny) i IV kw r. (wykres dolny) Rys. 137 Udział przedsiębiorstw planujących redukcję zobowiązań dewizowych w perspektywie kwartału. Podgrupa przedsiębiorstw posiadających zobowiązania dewizowe= ,2 27,2 49,1 5, ,1 22,4 64,2 3, ,3 23,2 59,8 5, ,7 25,4 60,7 2, ,3 22,3 60,9 6, wzrost wzrost z 0 bez zmian spadek spadek do 0 Rys. 138 Prognozowane w perspektywie kwartału zmiany zadłużenia z tytułu kredytów dewizowych (podpopulacja przedsiębiorstw wykazujących zadłużenie dewizowe). 27 Z rozkładu wyłączono skrajne 5 percentyle. 66

68 I..88. OOppr roocceennt ttoo wwaanni iiee kkr reeddyyt ttóóww Zgodnie z oczekiwaniami ankietowanych przedsiębiorstw w III kw r. w próbie nastąpił wzrost poziomu oprocentowania wykorzystywanych kredytów złotowych. Skala tych podwyżek przekroczyła jednak szacunki ankietowanych. Są to pierwsze podwyżki oprocentowania kredytów zanotowane w próbie od 2000 r. W III kw. b.r. zdrożały kredyty złotowe, przy czym skala podwyżek była wyższa w przypadku oprocentowania kredytów długoterminowych. Podwyżki wynikały z podniesienia zarówno stawek minimalnych (oprocentowanie najtańszych kredytów), jak i maksymalnych (oprocentowanie najdroższych kredytów). Tańsze niż kwartał wcześniej były natomiast kredyty dewizowe. Cena złotowych kredytów krótkoterminowych wykorzystywanych przez ankietowane przedsiębiorstwa kształtowała się w III kw. b.r. w przedziale od 7,4 pkt. za kredyty najtańsze (tzw. stopa minimalna) - do 8,4 pkt. za kredyty najdroższe (tzw. stopa maksymalna), co daje średnią w wysokości 7,9 pkt. (Rys. 141, Tab. 12). Średnia stawka wzrosła w ciągu kwartału o 0,55 pkt. stopy procentowe od złotowych kredytów krótkoterminowych 24,0 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 stopy procentowe od złotowych kredytów długoterminowych średnia długoterminowych stóp procentowych pasmo średnia stopa minimalna - średnia stopa maksymalna średnia prognoza kwartalna średnia prognoza stóp +/- STD Rys. 141 Oprocentowanie złotowych kredytów długoterminowych i jego prognozy. Średnia stopa procentowa (zielona linia ze znacznikami) w paśmie pomiędzy średnią stopą minimalną i maksymalną. Średnia prognozowana stopa w paśmie +/- STD dynamika zmian oprocentowanie kredytów krótkoterminowych dynamika zmian oprocentowania kredytów długoterminowych 21,5 19,5 17,5 15,5 13,5 11,5 9,5 7,5 5,5 3, średnia krótkoterminowych stóp procentowych pasmo średnia stopa minimalna - średnia stopa maksymalna średnia prognoza kwartalna średnia prognoza stóp +/- STD Rys. 140 Oprocentowanie złotowych kredytów krótkoterminowych i jego prognozy. Średnia stopa procentowa (zielona linia ze znacznikami) w paśmie pomiędzy średnią stopą minimalną i maksymalną. Średnia prognozowana stopa w paśmie +/- STD. Rys. 142 Dynamika zmiany średniego oprocentowania kredytów krótko- i długoterminowych (kwartał poprzedni = 100) dynamika zmian oprocentowanie kredytów krótkoterminowych dynamika zmian oprocentowania kredytów długoterminowych Rys. 143 Dynamika zmiany średniego oprocentowania kredytów krótko- i długoterminowych (analogiczny okres roku poprzedniego =100). 67

69 11,0 stopy procentowe od dewizowych kredytów krótkoterminowych 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 Rys. 144 Rozkład średniego oprocentowania kredytów krótkoterminowych w II kw. (górny wykres) i III kw r. Pionowymi liniami wyznaczono przedział pomiędzy średnią (dla III kw r.) stopą minimalną a maksymalną 28. 4,0 3,0 2, średnia krótkoterminowych stóp procentowych pasmo średnia stopa minimalna - średnia stopa maksymalna 11,0 stopy procentowe od dewizowych kredytów długoterminowych 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 Rys. 145 Rozkład średniego oprocentowania kredytów długoterminowych w II kw. (górny wykres) i III kw r. Pionowymi liniami wyznaczono przedział pomiędzy średnią (dla III kw r.) stopą minimalną a maksymalną. 29 Tab. 12 Stopy procentowe dla kredytów udzielonych w poszczególnych kwartałach i prognoza stóp proc. na 30.XII.2004 r. (wartości średnie oraz odchylenia standardowe rozkładu stóp proc. w III kw r.). Średnia stopa procentowa IV kw I kw II kw III kw XII Prognoza krótkoterminowe kredyty złotówkowe Odch. stand. dla III kw minimalna 30 6,93 6,86 6,93 7,39 2,41 7,98 maksymalna 7,82 7,70 7,79 8,42 2,51 długoterminowe kredyty złotówkowe minimalna 6,61 6,43 6,53 7,23 2,54 8,02 maksymalna 7,40 7,32 7,43 8,26 2,52 krótkoterminowe kredyty walutowe minimalna 3,52 3,61 3,68 3,67 1,39 maksymalna 4,03 4,10 4,11 4,01 1,54 długoterminowe kredyty walutowe minimalna 4,05 4,19 3,92 3,84 1,59 maksymalna 4,80 4,95 4,47 4,23 1,68 28 Stopa minimalna najniższa stopa od kredytu wykorzystywanego w ciągu danego kwartału, stopa maksymalna, najwyższa stopa. Dla obliczenia statystyk wyłączono skrajne 5-te percentyle.. 29 Dla obliczenia statystyk wyłączono skrajne 5-te percentyle. 30 por. przypis 28. 5,0 4,0 3,0 2,0 1, średnia długoterminowych stóp procentowych pasmo średnia stopa minimalna - średnia stopa maksymalna Rys. 146 Średnie oprocentowanie kredytów dewizowych. W szybszym tempie rosła cena złotowych kredytów długoterminowych. Za wykorzystywane w III kw r. kredyty długoterminowe respondenci płacili średnio 7,7%, a więc o prawie 0,8 pkt. proc. więcej niż w poprzednim kwartale. Najtańsze kredyty długoterminowe oprocentowane były na poziomie 7,2%, najdroższe na poziomie 8,3%. W ciągu ostatniego kwartału malało natomiast oprocentowanie kredytów dewizowych, zwłaszcza długoterminowych. Za wykorzystywane w III kw. br. dewizowe kredyty krótkoterminowe ankietowani płacili średnio 3,8%. (niewielki spadek w ciągu kwartału). Cena dewizowych kredytów długoterminowych w porównaniu z wynikami 68

70 sprzed kwartału spadła o 0,2 punktu do poziomu 4,0%. (Rys. 146). Tab. 13 Średnie oprocentowanie kredytów złotowych w podstawowej klasyfikacji przedsiębiorstw. III kwartał 2004 r. Kwartalna zmiana średniego oprocentowania kredytów złotowych (średnie oprocentowanie kredytów w poszczególnych klasach w II kw r.=100). mediana niepubliczne kredyty złotowe krótkoterm kredyty złotowe długoterm średnia mediana średnia zmiana średniego oprocent. w kred. krótk o- term. kred. długo term 8,0 7,6 8,0 7,8 107,0 114,3 publiczne 7,7 7,5 6,9 7,2 109,5 100,7 7,6 7,5 7,8 7,6 109,8 108,4 8,0 7,6 7,7 7,8 106,4 112,7 inwestorzy 7,6 7,4 7,6 7,8 107,8 110,4 8,8 8,3 8,1 7,8 106,8 107,6 eksporterzy 7,7 7,5 7,3 7,5 107,5 105,4 8,2 7,7 8,1 8,1 105,8 115,8 importerzy 7,7 7,4 7,8 7,6 109,8 111,4 ma kredyt dewizowy nie ma kred. dewizowych. nieinwestorzy nieeksporterzy nieimporterzy małe (max. 100 pracown.) duże (pow. 100 pracowników) ponad 1999 pracow. 8,2 7,9 7,6 7,9 104,5 108,8 8,9 8,5 9,2 8,7 104,7 120,2 7,7 7,5 7,4 7,6 108,1 108,5 6,6 6,9 6,8 6,6 106,3 103, ,4 7,2 7,2 7,4 106,7 107, ,9 7,7 7,2 7,7 109,1 109, ,1 7,9 8,1 8,3 106,0 110,4 poniżej 50 pracow. 10,1 9,0 10,2 8,7 109,6 129,1 OGÓŁEM 7,9 7,6 7,7 7,8 107,5 111,0 Z rozkładu oprocentowania kredytów w podstawowej klasyfikacji przedsiębiorstw wynika, że utrzymuje się odwrotna relacja pomiędzy ceną kredytów, zarówno krótko-, jak i długoterminowych, a wielkością kredytobiorcy. W III kw r. z relatywnie tańszych kredytów korzystały przedsiębiorstwa największe i podmioty sektora publicznego (Tab. 13). Najdroższy kredyt banki nadal oferują dla przedsiębiorstw najmniejszych pod względem zatrudnienia (Rys. 147, Rys. 148). Rys. 147 Rozkład oprocentowania złotowych kredytów krótkoterminowych a wielkość zatrudnienia w przedsiębiorstwie. Górny rozkład klasa przedsiębiorstw małych, zatrudniających poniżej 100 pracowników, dolny rozkład klasa przedsiębiorstw dużych. III kw r. 12,0 11,0 10,0 9,0 8,0 7,0 11,3 9,5 9,2 8,5 8,6 7,7 8,4 8,8 8,1 8,5 7,0 7,0 7,1 7,1 6,0 95, przedsiębiorstwa małe, poniżej 100 pracowników duże relacja 8,9 7,7 130,0 125,0 120,0 115,0 110,0 105,0 100,0 Rys. 148 Średnie oprocentowanie złotowych kredytów krótkoterminowych a wielkość zatrudnienia w przedsiębiorstwie. Z danych wynika również, że cena kredytów dla przedsiębiorstw małych wykazuje znaczną zmienność w czasie. Po dwóch kwartałach spadku oprocentowania kredytów długoterminowych dla tej grupy kredytobiorców w III kw. miał miejsce najszybszy w całej klasyfikacji wzrost stawek. Za kredyt długoterminowy wykorzystywany w III kw. b.r. przedsiębiorstwa małe musiały zapłacić średnio 10,3%, czyli o 2,3 pkt. więcej niż w poprzednim kwartale. Podobne kredyty dla przedsiębiorstw największych w III kw. były nawet 3,3 pkt. tańsze. W III kw. kredyty zdrożały we wszystkich grupach podstawowej klasyfikacji. Największe podwyżki oprocentowania kredytów długoterminowego, poza zbiorowością małych przedsiębiorstw, odnotowała grupa nieeksporterów. Kredyty długoterminowe znacznie zdrożały także dla przedsiębiorstw sektora prywatnego. Warto zwrócić uwagę, że średnia cena takich kredytów dla pod- 69

71 miotów państwowych w tym okresie praktycznie się nie zmieniła KOSZTY KREDYTU A OCENA KONDYCJI EKONOMICZNEJ PRZEDSIĘBIORSTW Poziom oprocentowania kredytów złotowych jest w badanej próbie od początku badania tego zagadnienia (III kw r.) skorelowany z kondycją ekonomiczną kredytobiorców. Kredyty bankowe są tańsze dla przedsiębiorstw pozytywnie oceniających własną kondycję ekonomiczną. Cena kredytu dla lepszych grup kredytobiorców była także względnie stabilna w okresie czterech ostatnich kwartałów, a wzrost oprocentowania miał miejsce, jak dotąd głównie w przypadku przedsiębiorstw wyższego ryzyka. W III kw. wzrost cen kredytów objął już jednak wszystkie grupy kredytobiorców, bez względu na ich kondycję ekonomiczną. Tempo wzrostu oprocentowania było nieco słabsze wśród przedsiębiorstw oceniających pozytywnie swoją kondycję. W efekcie zróżnicowanie cen kredytu w zależności od kondycji kredytobiorcy pogłębiło się, informując o wzroście premii za ryzyko. W III kw r. przedsiębiorstwa znajdujące się w złej sytuacji ekonomicznej, choć rokujące poprawę, za wykorzystywane kredyty krótkoterminowe musiały zapłacić blisko o połowę więcej, niż kredytobiorcy o pozytywnej ocenie własnej kondycji. Dla najgorszych kredytobiorców zagrożonych upadłością stawki były wyższe aż o 89% b dobra dobra slaba zla, ale poprawa zla, upadlosc Rys. 149 Średnie oprocentowanie złotowych kredytów krótkoterminowych w klasach kondycji ekonomicznej przedsiębiorstw. UWAGA: w III kw r. miała miejsce naruszająca ciągłość danych zmiana klasyfikacji kondycji dobra slaba zla, ale poprawa zla, upadlosc Rys. 150 Oprocentowanie złotowych kredytów krótkoterminowych w klasach kondycji ekonomicznej przedsiębiorstw w relacji do kredytów dla najlepszych klientów (oprocentowanie kredytów dla przedsiębiorstw w b. dobrej kondycji=100). UWAGA: w III kw r. miała miejsce naruszająca ciągłość danych zmiana klasyfikacji kondycji. ZMIANY OPROCENTOWANIA KREDYTÓW W BANKACH KOMERCYJNYCH A ZMIANY STÓP PROCENTOWYCH NBP. Relacja średnich stóp procentowych do stopy referencyjnej NBP obrazuje szybkość i skalę reagowania banków komercyjnych na zmiany stóp centralnych. Wskaźnik ten systematycznie pogarszał się od początku 2001 r. do połowy 2003 r. informując o narastaniu rozbieżności pomiędzy oprocentowaniem kredytów w bankach komercyjnych a poziomem stóp banku centralnego (Rys. 151). 70

72 niespełna 4% badanych (odsetek takich opinii zmniejszył się w ciągu kwartału o 2,6 pkt. proc.). Pozostała część (28% badanych kredytobiorców) nie spodziewała się większych zmian poziomu oprocentowania ,8 28,3 3, relacja średnich stóp proc. dla kredytów krótkoterm. do stopy referencyjnej NBP relacja średnich stóp proc. dla kredytów długoterm. do stopy referencyjnej NBP ,5 44,0 6,5 Rys. 151 Relacja średnich stóp procentowych dla złotowych kredytów krótko- i długoterminowych do stopy referencyjnej NBP (w) ,2 14,8 Najmniejsze rozbieżności pomiędzy poziomem stóp banków komercyjnych a poziomem stopy referencyjnej były obserwowane od połowy 1999 do końca 2000 r., czyli w okresie wzrostu stopy referencyjnej. Po okresie stabilizowania się wskaźnika ostatnie wyniki przyniosły jego poprawę, ze względu na fakt, że w III kw. tempo wzrostu oprocentowania kredytów w bankach komercyjnych było wolniejsze niż tempo wzrostu stóp NBP. W końcu III kw. przeciętne oprocentowanie krótkoterminowych kredytów dla przedsiębiorstw było o 32% wyższe niż poziom stopy referencyjnej banku centralnego ,1 68,9 37,5 18, prognoza wzrostu stóp (% odpowiedzi) bez zmian prognoza spadku stóp Rys. 152 Oczekiwana przez przedsiębiorstwa korzystające z kredytów bankowych zmiana oprocentowania kredytów w perspektywie kwartału ,0 19,0 17,0 15,0 13,0 11,0 9,0 7,0 0 5,0 PROGNOZA STÓP PROCENTOWYCH prognoza wzrostu stóp (% odpowiedzi) prognoza spadku stóp średnia krótkoterm. stopa procentowa (prawa oś, w pkt.) średnia prognoza krótkoterm. st.proc. (prawa oś, w pkt.) Już drugi kwartał z rzędu w próbie silnie podniosły się oczekiwania wzrostu poziomu stóp procentowych (Rys. 152). Już prawie 68% respondentów spodziewa się, że w IV kw. b.r. dojdzie do podwyżek oprocentowania kredytów. Odsetek prognoz wzrostu oprocentowania wzrósł w ciągu kwartału o 18 pkt. proc. i jest obecnie najwyższy w historii tych badań (regularne badania prognoz oprocentowania rozpoczęto w 1999 r.). Spadku oprocentowania kredytów oczekiwało już tylko Rys. 153 Oczekiwania dotyczące zmiany poziomu stóp procentowych i średnia krótkoterminowa stopa procentowa. Oczekiwania wzrostu stóp procentowych w IV kw. były silniejsze w gronie kredytobiorców korzystających dotąd z tańszych kredytów, słabsze zaś wśród przedsiębiorstw płacących relatywnie wyższe odsetki. Przekonanie o wzroście oprocentowania kredytów najbardziej rozpowszechnione były wśród największych przedsiębiorstw oraz podmiotów sektora publicznego (Rys. 154). Słabsze 71

73 oczekiwania wzrostu stóp procentowych przejawiały natomiast firmy małe i średnie (zatrudniające do 500 pracowników), oraz podmioty nie prowadzące działalności eksportowej, importowej, dla których kredyty były relatywnie droższe niż dla innych grup kredytobiorców. Szczególna była sytuacja firm nie prowadzących aktualnie działalności inwestycyjnej. Średni poziom oprocentowania kredytów w III kw. b.r. wskazuje, że finansowanie kredytowe jest droższe dla tej grupy kredytobiorców (co więcej silne są tutaj oczekiwania dalszych podwyżek). Tak silne oczekiwania wzrostu oprocentowania mogą być barierą aktywizacji inwestycyjnej tej grupy przedsiębiorstw. publiczne niepubliczne kredytobiorcy nie ma kredytów ma kredyt dewizowy nie ma kredytów dewizowych inwestorzy nieinwestorzy eksporterzy nieeksporterzy importerzy nieimporterzy małe (max. 100 pracowników) duże ponad poniżej 50 pracow. OGÓŁEM 69,9 62,3 66,0 62,8 63,2 70,5 68,3 58,8 67,2 59,4 55,3 66,4 71,4 67,6 69,9 62,1 46,3 63, Rys. 155 Rozkład kwartalnych prognoz oprocentowania kredytów krótko- (górne zestawienie) i długoterminowych (dolne zestawienie). Prognozy na III i IV kw r. (odpowiednio górny i dolny wykres w zestawieniu). Dla obliczenia statystyk wyłączono skrajne 5 percentyle. Rys. 154 Saldo prognoz stóp procentowych 31 dla wykorzystywanych kredytów w podstawowej klasyfikacji przedsiębiorstw. Prognoza na IV kwartał 2004 r. Podpopulacja przedsiębiorstw korzystających z kredytów. Rys. 156 Rozkład prognozowanych różnic oprocentowania kredytów krótko- (górne zestawienie) i długoterminowych (dolne zestawienie). Prognozy na III i IV kw r. (odpowiednio górny i dolny wykres w zestawieniu). 31 Saldo prognoz jest liczone jako różnica odsetka przedsiębiorstw spodziewających się wzrostu oprocentowania i odsetka firm 72

74 Badani przedsiębiorcy szacowali, że w końcu roku oprocentowanie kredytów, zarówno krótko-, jak i długoterminowych osiągnie poziom ok. 8%. Biorąc pod uwagę przeciętne oprocentowanie kredytów krótkoterminowych byłby to zatem wzrost niewielki co do skali. Odnosząc prognozę oprocentowania do najtańszych spośród wykorzystywanych w III kw. kredytów krótkoterminowych wzrost ten wyniósłby ok. 0,6 pkt. proc. Większych zmian oczekiwały przedsiębiorstwa w zakresie oprocentowania kredytów długoterminowych. Ankietowani prognozowali wzrost poziomu stóp dla kredytów długoterminowych na poziomie 0,3 pkt. proc. w stosunku do średniej ceny takiego kredytu w III kw., a 0,8 pkt. w stosunku do ceny minimalnej. JAKOŚĆ PROGNOZ STÓP PROCENTOWYCH Ostatnie wyniki badań przyniosły pogorszenie się trafności prognoz oprocentowania kredytów (Rys. 157) kwartalna dynamika zmian stopy referencyjnej NBP relacja średniej stopy dla kredytów krótkoterm. do jej prognozy relacja minimalnej stopy dla kredytów krótkoterm. do jej prognozy relacja średniej stopy dla kredytów długoterm. do jej prognozy niedoszacowali ceny zarówno kredytów krótko-, jak i długoterminowych, ale większym zaskoczeniem był wzrost cen kredytów długoterminowych. Faktyczny poziom stóp procentowych naliczanych od kredytów długoterminowych wyniósł przeciętnie 7,7%, podczas gdy przedsiębiorcy prognozowali 7,2% (błąd rzędu 7%). Tab. 14 Stopa procentowa dla kredytów krótkoterminowych, jej prognoza i błąd prognozy w odniesieniu do średniej i minimalnej stopy procentowej. średnia minimalna średnia minimalna minus prognoza minus prognoza prognoza II kw ,2 11,6 11,6 0,61-0,04 III kw ,0 10,4 10,6 0,43-0,15 IV kw ,9 9,2 9,6 0,29-0,38 I kw ,7 8,2 8,6 0,08-0,37 II kw ,9 7,4 7,7 0,12-0,37 III kw ,3 6,8 7,1 0,24-0,25 IV kw ,4 6,9 6,9 0,49 0,04 I kw ,3 6,9 7,1 0,23-0,20 II kw ,4 6,9 6,9 0,43 0,00 III kw ,9 7,4 7,2 0,72 0,20 IV kw ,0 Suma błędów kwadratowych (od 1999 r.) 20,77 8,75 Tab. 15 Stopa procentowa dla kredytów długoterminowych, jej prognoza i błąd prognozy w odniesieniu do średniej i minimalnej stopy procentowej. średnia minimalna średnia minimalna minus prognoza minus prognoza prognoza II kw ,6 11,0 11,6-0,02-0,67 III kw ,4 9,9 10,6-0,20-0,77 IV kw ,6 8,9 9,5 0,09-0,60 I kw ,0 7,4 8,5-0,54-1,09 II kw ,3 6,9 7,9-0,54-0,99 III kw ,2 6,8 7,0 0,22-0,21 IV kw ,0 6,6 6,8 0,19-0,21 I kw ,9 6,4 7,0-0,08-0,53 II kw ,0 6,5 6,9 0,10-0,35 III kw ,7 7,2 7,2 0,50-0,02 IV kw ,0 Suma błędów kwadratowych (od 1999 r.) 9,88 18,97 Rys. 157 Trafność prognoz stóp procentowych. Relacja faktycznych stóp procentowych dla kredytów krótko-, i długoterminowych do ich prognoz formułowanych w poprzedzającym kwartale. Wzrost oprocentowania w III kw. był bowiem silniejszy niż przedsiębiorstwa przewidywały kwartał wcześniej i faktyczne ceny kredytów ustalił się na wyższym niż oczekiwano poziomie. Przedsiębiorcy Poziom błędu oszacowania oprocentowania kredytów krótkoterminowych był niższy niż oprocentowania długoterminowego. Odnosząc prognozę oprocentowania kredytów krótkoterminowych do faktycznej, ale najniższej ceny tych krótkotermino- 73

75 wych 32 zanotowanej w II kw. b.r. błąd prognozy wyniósłby 3%. Dotychczas błąd prognozy poziomu oprocentowania zwykle mieścił się w 5% procentowym przedziale błędu. Trafność prognoz pogarszała się, przekraczając pięcioprocentowy przedział błędu jedynie w końcu 1999 r. (wówczas miało miejsce przyspieszenie wzrostu stopy referencyjnej NBP), na przełomie 2001 i 2002 r. (przyspieszenie spadku stopy referencyjnej) oraz w przypadku prognoz stóp długoterminowych - w 2003 r. (stabilizacja stopy referencyjnej NBP, Tab. 14, Tab. 15). 32 Błąd prognozy stóp krótkoterminowych został wyznaczony w odniesieniu nie do średniej, lecz do minimalnej 32 stopy procentowej, ponieważ jest ona dokładniejszym przybliżeniem tych prognoz. Tak skonstruowana prognoza obciążona jest niższym błędem kwadratowym. 74

76 I..99. SSt ttr ruukkt ttuur raa fif iinnaanns soowwaanni iiaa ddz zi iiaał łłaal llnnooś ścci ii ppr rzeedds si iięębbi iioor rst ttww PROFIL FINANSOWANIA DZIAŁALNOŚCI Poprawiające się wyniki finansowe firm zwiększyły zdolność samofinansowania się przedsiębiorstw. W badanej próbie skala samofinansowania działalności utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie. Wysokie i wciąż rosnące znaczenie środków własnych obserwuje się szczególnie w finansowaniu działalności inwestycyjnej. Równoległym zjawiskiem jest zmniejszanie się stopnia finansowania kredytowego, co zgodne jest z ujemnym saldem prognoz zadłużenia kredytowego w próbie. 25,0 23,0 źródło pokrycia wydatków bieżących. W III kw r. ze środków własnych respondenci pokrywali przeciętnie 52% wydatków bieżących (o 1 pkt. mniej niż kwartał wcześniej, Rys. 160). Istotnym źródłem finansowania bieżącego, i o rosnącym znaczeniu, były także zobowiązania z tytułu dostaw i usług. Zobowiązania te stanowiły ponad 22% środków finansowania krótkoterminowego. Kredytem bankowym, który w tym rankingu zajął dopiero trzecie miejsce, sfinansowano 16% potrzeb bieżących, w tym 12% - kredytem złotowym, ok. 2,5% - kredytem dewizowym, a 1,5% - kredytem zaciągniętym w instytucji zagranicznej. Udział kredytów wśród źródeł finansowania bieżącego wzrósł tylko nieznacznie w ciągu kwartału (o 1 pkt. proc.). 21,0 19,0 2004q3 12,1 2,6 51,6 4,0 22,0 6,2 17,0 15,0 2004q2 11,1 2,4 52,6 4,4 21,5 6,5 13,0 2000q2 2000q4 2001q2 2001q4 2002q2 2002q4 2003q2 2003q4 2004q2 działalność inwestycyjna działalność bieżąca 4 okr. śr. ruch. (działalność inwestycyjna) 4 okr. śr. ruch. (działalność bieżąca) 2004q1 2003q4 11,7 3,6 11,5 3,2 51,0 53,7 4,8 4,0 21,0 19,9 6,1 6,3 Rys. 158 Średni udział kredytów ogółem w finansowaniu działalności bieżącej i inwestycyjnej przedsiębiorstw. 2003q3 12,5 4,1 51,7 3,8 19,8 6, kredyt złotowy kredyt dewizowy kredyt zagraniczny środki własne zobow. wobec budżteu, ZUS zobow. z tyt. dostaw i usług pozabankowe środki obce inne q2 2000q4 2001q2 2001q4 2002q2 2002q4 2003q2 2003q4 2004q2 działalność inwestycyjna działalność bieżąca 4 okr. śr. ruch. (działalność inwestycyjna) 4 okr. śr. ruch. (działalność bieżąca) Rys. 159 Średni udział środków własnych w finansowaniu działalności bieżącej i inwestycyjnej przedsiębiorstw. Od początku badania struktury finansowania działalności przedsiębiorstw (badanie rozpoczęto w II kw r.) środki własne stanowiły zasadnicze Rys. 160 Przeciętna struktura źródeł finansowania działalności bieżącej przedsiębiorstw. Suma środków finansowania bieżącego =100. Własne zasoby stanowiły bazę także dla finansowania działalności inwestycyjnej badanych przedsiębiorstw. Stopień samofinansowania tego obszaru aktywności kształtuje się wokół rosnącego trendu i na bardzo wysokim poziomie. W III kw r. ze środków własnych przedsiębiorstwa pokrywały przeciętnie 75% wydatków inwestycyjnych (wzrost o 1 pkt. proc. w odniesieniu do poprzednich wyników). Kredyty bankowe pozwoliły 75

77 na pokrycie 14% wydatków inwestycyjnych, w tym niespełna 11% - pochodziło z kredytów złotowych, ok. 3% - z kredytów dewizowych i ok. 1% - z kredytów zagranicznych (Rys. 161). W ciągu kwartału udział kredytów pozyskiwanych na cele inwestycyjne wśród źródeł finansowania długoterminowego spadł o 1 pkt. proc. wskutek zmniejszania wykorzystania kredytów zagranicznych i złotowych. 2004q3 10,7 74,9 7,4 2004q2 11,3 73,8 7,0 2004q1 11,1 3,5 74,5 6,2 2003q4 9,4 3,2 75,7 6,8 zobowiązania wobec innych przedsiębiorstw. Tzw. zobowiązania handlowe były podstawą finansowania dla ponad 16% badanych przedsiębiorstw (w klasie nr 4 zobowiązania stanowiły 60% źródeł finansowania krótkoterminowego). Tab. 16 Typologia strategii finansowania działalności bieżącej w III kw r. (średni udział źródła w finansowaniu działalności bieżącej w danej klasie). udział liczb. zobow. wobec zobow. klasy kredyt kredyt kredyt budżteu, z tyt. klasa w złoto- dewi- zagra- środki dostaw próbie owy zowy niczny własne ZUS i usług inne PRÓ 100,0 BA 12,1 2,6 1,5 51,6 4,0 22,0 6,2 1 30,5 8,3 3,5 3,2 49,7 5,1 24,5 5,7 2 32,5 2,8 0,3 0,0 90,3 1,1 4,1 1,5 3 6,7 6,8 3,4 1,9 17,2 4,6 21,3 44,7 4 16,4 11,4 4,0 0,6 15,0 6,2 59,5 3,4 5 13,9 45,3 4,3 2,0 24,6 5,7 14,9 3,2 2003q3 11,6 3,8 72, kredyt złotowy kredyt zagraniczny pozabankowe środki obce kredyt dewizowy środki własne inne Rys. 161 Przeciętna struktura źródeł finansowania działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw. Suma środków finansowania inwestycji =100. TYPOLOGIA STRATEGII FINANSOWANIA DZIAŁAL- NOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW Dane jednostkowe badanej grupy przedsiębiorstw dotyczące sposobu finansowania działalności poddano procedurze klasteryzacji w celu wyodrębnienia podstawowych strategii finansowania. Wydzielono pięć typów finansowania działalności. Najbardziej typowym sposobem finansowania działalności bieżącej w badanej próbie jest samofinansowanie ze środków własnych. (klasa nr 2 oraz klasa nr 1, Tab. 16). Środki własne spełniały istotna rolę w finansowaniu 63% przedsiębiorstw, przy czym dla połowy z nich było to niemal wyłączne źródło finansowania bieżącego. Szeroko stosowanym sposobem finansowania były również 5,6 Tylko 14% ankietowanych podmiotów bazowało na złotowych kredytach bankowych, wspierając się przy tym znacznym udziałem środków własnych (klasa nr 5, udziały wymienionych źródeł odpowiednio: 45% i 25%). Pozostałe przedsiębiorstwa, stanowiące ok. 7% próby (klasa nr 3) stosowały głównie inne niż wymienione źródła. Finansowanie działalności inwestycyjnej badanych przedsiębiorstw było uzależnione od wypracowanych środków własnych w wyższym stopniu niż finansowanie działalności bieżącej. Działalność inwestycyjną w oparciu o niemal wyłącznie własne zasoby w III kw r. prowadziło ok. 71% ankietowanych - średnie zaangażowanie środków własnych w finansowaniu długoterminowym w tej grupie podmiotów przekroczyło 96% (klasa nr 1). Złotowe kredyty bankowe, uzupełnione o znaczny udział środków własnych, były natomiast podstawowym źródłem finansowania inwestycji dla 13% firm (klasa nr 2). Średnie pokrycie wydatków inwestycyjnych kredytami wyniosło w tej grupie 68%. Blisko 9% inwestorów korzystało z alternatywnych, pozabankowych źródeł finansowania obcego. W pozostałych, mniej licznych przypadkach przedsiębiorstwa wykorzystywały kredyty 76

78 dewizowe bądź źródła niewymienione w kwestionariuszu ankietowym (klasy nr 4,5). zla upadlosc finansowanie dziłalności bieżącej 33,3% 50,0% 8,3% Tab. 17 Typologia struktury finansowania działalności inwestycyjnej w III kw r. (średni udział źródła w finansowaniu działalności inwestycyjnej w danej klasie). klaster PRÓ BA udział klasy w próbie kredyt złotowy kredyt dewizowy środki własne kredyt zagraniczny pozabank. śr. obce Inne 100,0 10,7 2,8 0,7 74,9 7,4 3,7 1 70,6 1,2 0,1 0,4 96,1 1,6 0,6 2 12,8 68,2 0,3 1,3 27,1 2,4 0,7 3 8,9 7,9 1,1 0,0 24,9 64,7 1,4 4 4,1 7,8 61,2 5,2 20,3 5,3 0,1 5 3,6 1,9 0,0 0,0 12,8 0,0 85,3 zla ale poprawa słaba dobra b dobra 16,1% 22,6% 3,2% 20,6% 35,3% 43,3% 29,9% 35,5% 11,3% 31,5% 31,1% 24,7% 6,6% 13,3% 13,3% 4,4% 22,6% 13,4% 13,3% 2- śr. własne 1- śr. własne+zobow. z tyt. dostaw i usług 3- inne 4- zobow. z tyt. dostaw i usług 5- kredyt złotowy+śr. własne finansowanie działalności inwestycyjnej zła 75,9% 6,9% 3,4% FINANSOWANIE PRZEDSIĘBIORSTW A ICH KONDYCJA EKONOMICZNA słaba 60,3% 17,5% 6,3% Wyniki analiz wskazują na występowanie korelacji pomiędzy sposobem finansowania działalności bieżącej przedsiębiorstwa a ich sytuacją ekonomiczną. Samofinansowanie działalności bieżącej (strategia nr 1 i nr 2) jest charakterystyczne dla przedsiębiorstw znajdujących się w dobrej bądź bardzo dobrej kondycji finansowej. Udział środków własnych wśród źródeł finansowania bieżącego rósł wyraźnie wraz z oceną sytuacji ekonomicznej, malała zaś rola finansowania zobowiązaniami kontrahentów tytułu dostaw i usług. Kredyty złotowe jako zasadnicze źródło finansowania bieżącego relatywnie częściej wykorzystywane były w grupie przedsiębiorstw znajdujących się w złej kondycji ekonomicznej, choć rokujące poprawę (taki sposób finansowania stosowało 23% firm w tej grupie), najrzadziej zaś wśród firm będących w upadłości. W pozostałych klasach, wydzielonych ze względu na kondycję, odsetek firm finansujących się kredytem był zbliżony (Rys. 162). dobra b dobra 72,1% 70,7% 13,0% 11,0% 1- środki własne 2- kredyt złotowy + środki własne 3- pozabankowe 4- kredyt dewizowy 5- inne Rys. 162 Kondycja ekonomiczna przedsiębiorstwa a strategia finansowania działalności bieżącej (górny wykres) i inwestycyjnej (dolny wykres). Oś pozioma: udział liczbowy przedsiębiorstw stosujących daną strategię w klasie kondycji (w ). III kw r. Struktura finansowanie działalności inwestycyjnej w III kw. b.r. była mniej zróżnicowana pomiędzy poszczególnymi klasami kondycji ekonomicznej niż struktura finansowania bieżącego. Poza klasą słabych przedsiębiorstw we wszystkich pozostałych klasach profil finansowania inwestycji był dość zbliżony, ze znaczną przewagą firm samofinansujących swoją działalność. Przedsiębiorstwa znajdujące się według własnej oceny w słabej kondycji finansowej relatywnie częściej sięgały po kredyt bankowy i inne pozabankowe źródła finansowania obcego. 77

79 I PPł łłyynnnnooś śćć fif iinnaann soowwaa s ppr rzeedds si iięębbi iioor rst ttww... OObbs sł łłuuggaa zaaddł z łłuuż żeenni iiaa... Kolejny już, szósty kwartał z rzędu, w próbie odnotowano poprawę płynności finansowej i wzrost odsetka podmiotów posiadających pełną zdolność do terminowej obsługi swoich zobowiązań. Poprawie łącznej oceny płynności finansowej w III kw. towarzyszyło jednak pewne spowolnienie obserwowanej dotychczas poprawy obsługi zobowiązań pozabankowych. W III kw r. żadnych problemów z utrzymaniem płynności finansowej nie miało 64% ankietowanych (wzrost o 1,5 pkt. proc. w porównaniu z poprzednimi wynikami) i jest to najlepszy zanotowany dotychczas wynik. O występowaniu zaburzeń płynności finansowej poinformowało łącznie ok. 36% ankietowanych przedsiębiorstw, przy czym niespełna 14% firm problemy takie miało często (spadek o 1,3 pkt. proc. w ciągu kwartału), a 22% - sporadycznie (wynik podobny jak w poprzednim kwartale, Rys. 164) , ,4 61,0 58, , ,9 Budownictwo Górnictwo i koplanictwo Handel -19,4 0,0 34,1 Poczta i telekomunik. 100,0 Pozostałe Przetw. przemysłowe Transport Wytw. en. elektr. publiczne niepubliczne kredytobiorcy nie ma kredytów ma kredyt dewizowy nie ma kredytów dewizowych inwestorzy nieinwestorzy eksporterzy nieeksporterzy importerzy nieimporterzy małe (max. 100 pracowników) duże ponad poniżej 50 pracow. OGÓŁEM 48,4 30,4 38,9 57,6 28,8 27,4 21,8 46,8 28,3 27,9 36,0 0,8 34,6 19,7 40,2 10,2 17,2 31,4 76,5 43,3 31,1 16,1 10,6 28, , kw. IV 2003 kw. I 2003 kw. II 2003 kw. III 2003 kw. IV 2004 kw. I 2004 kw. II 2004 kw. III Rys. 165 Podstawowa klasyfikacja przedsiębiorstw a występowanie problemów z utrzymaniem płynności finansowej w III kw r. Oś pozioma: różnica odsetka przedsiębiorstw nie mających żadnych problemów z płynnością i odsetka podmiotów zgłaszających sporadyczne, bądź częste problemy z płynnością. Rys. 163 Udział przedsiębiorstw nie mających problemów z utrzymaniem płynności finansowej. brak problemów z płynnością sporadycznie częste problemy 15,1 13,8 22,5 22, kw. II 2004 kw. III ,4 64,0 Rys. 164 Częstotliwość problemów z płynnością finansową w II i III kw r. Oś pozioma: udział odpowiedzi w próbie, w %. W klasyfikacji podstawowej najlepszą ocenę płynności finansowej w III kw. b.r. uzyskała grupa przedsiębiorstw z branży telekomunikacyjnej (jest to mała grupka kilku zaledwie firm), grupa podmiotów bardzo dużych i dużych pod względem zatrudnienia (zatrudniających ponad 500 pracowników) oraz jednostki z branży Wytwarzanie energii elektrycznej. Swoją płynność dość dobrze oceniały także przedsiębiorstwa niekorzystające z kredytów importujące, eksportujące i inwestujące. Najgorsza sytuacja w zakresie płynności utrzymuje się w 78

80 branży budowlanej w górnictwie i wśród nieinwestorów, chociaż po raz pierwszy od początku badań saldo ocen płynności w tej grupie osiągnęło wartość dodatnią. Poważne problemy z utrzymaniem płynności odnotowywane zostały również w sektorze małych przedsiębiorstw, wśród nieimporterów i nieeksporterów. Poprawę płynności finansowej w III kw r. zanotowała większość grup wydzielonych w ramach klasyfikacji podstawowej (Rys. 165). Saldo ocen płynności w najszybszym tempie rosło w grupie średnich i dużych przedsiębiorstw (zatrudniających więcej niż 250 pracowników), wśród eksporterów, przedsiębiorstw posiadających zadłużenie dewizowe oraz wśród importerów. Problemy z płynnością nasiliły się w branży transportowej, budowlanej, energetycznej oraz w grupie małych przedsiębiorstw, szczególnie tych zatrudniających poniżej 50 osób. Słabsze niż w poprzednim kwartale oceny płynności odnotowała także grupa nieimporterów i nieeksporterów. przedsiębiorstwa częściej także przyznawały, że trudności z utrzymaniem płynności pojawiały się z dużą częstotliwością. Problemy z płynnością tego sektora przejawiały się w wyraźnie gorszym, na tle pozostałej próby, regulowaniu zarówno zobowiązań wobec partnerów handlowych, jak i wobec banków. ponad poniżej 50 pracow. 71,6 65,6 58,1 55,3 88,2 8,8 15,7 12,7 23,0 27,1 23,4 11,5 14,8 21, brak problemów z płynnością sporadyczne częste problemy Rys. 166 Częstotliwość problemów z płynnością finansową a wielkość zatrudnienia. III kw r. (uwaga: klasa przedsiębiorstw o zatrudnieniu powyżej 2000 osób stanowiła 5% próby). Oś pozioma: udział odpowiedzi w grupie, w % PŁYNNOŚĆ FINANSOWA A WIELKOŚĆ PRZEDSIĘ- BIORSTWA Wyniki badań wskazują, że na ryzyko wystąpienia problemów z płynnością finansową narażone są w większym stopniu małe i średnie przedsiębiorstwa. W próbie utrzymuje się wciąż wyraźna negatywna zależność pomiędzy wielkością zatrudnienia w przedsiębiorstwie a skalą problemów z utrzymaniem płynności finansowej (Rys. 166). W klasie podmiotów najmniejszych, o zatrudnieniu nie przekraczającym 50 osób, występowanie problemów z utrzymaniem płynności zgłaszało 45% a np. w grupie przedsiębiorstw o zatrudnieniu przekraczającym 2000 osób już tylko 12% (czyli dwukrotnie mniej niż kwartał wcześniej). Mniejsze ponad poniżej 50 pracow. Rys. 167 Udział przedsiębiorstw nie mających problemów z utrzymaniem płynności finansowej wg wielkości zatrudnienia, w %. Zmiany w zakresie płynności finansowej obserwowane w III kw. pogłębiły dystans pomiędzy sektorem małych i dużych przedsiębiorstw. Nastąpiła bowiem poprawa dobrych wyników przedsiębiorstw dużych i pogorszenie się słabej płynności w sektorze mniejszych przedsiębiorstw.

81 OBSŁUGA ZADŁUŻENIA KREDYTOWEGO. Po drugim kwartale b.r., który przyniósł znaczną poprawę płynności finansowej badanych przedsiębiorstw i badane wskaźniki płynności (wsk. płynności finansowej, wsk. sprawności obsługi kredytów, wsk. terminowości regulowania zobowiązań pozabankowych) osiągnęły najwyższe w historii badań wartości, trzeci kwartał przyniósł niewielkie spowolnienie tych pozytywnych zjawisk Rys. 168 Udział procentowy przedsiębiorstw terminowo regulujących zobowiązania z tytułu zadłużenia kredytowego kw. III 2004 kw. II 2004 kw. I 2003 kw. IV 2003 kw. III 82,4 82,8 80,5 79,7 77,1 7,4 6,4 8,4 4,9 7,3 8,2 7,8 7,4 9,6 8, nie ma problemów z obsługą nie ma, ale będą ma problemy, ale zmniejszą się ma problemy i będą nadal Rys. 169 Problemy z obsługą zadłużenia kredytowego i ryzyko ich wystąpienia w perspektywie kwartału. jako stabilną w perspektywie najbliższego kwartału. Utraty zdolności obsługi długu wobec banków w IV kw r. obawiało się jedynie niespełna 4% przedsiębiorstw posiadających zobowiązania z tytułu kredytów. Dotychczas obawy pogorszenia zdolności płatniczej sprawdzały się stosunkowo rzadko (trafność prognoz utraty zdolności kredytowej w III kw r. wyniosła 17%). Występowanie problemów z obsługą zadłużenia kredytowego w III kw r. zgłosiło łącznie niespełna 14% badanych kredytobiorców, ale w połowie tych przypadków trudności te określane były jako przejściowe i w ciągu kwartału oczekiwano poprawy. Trafność prognoz poprawy zdolności kredytowej była nieco wyższa niż jej pogorszenia w III kw. b.r. zrealizowało się 28% takich przewidywań. publiczne niepubliczne 88,5 85,5 kredytobiorcy nie ma kredytów ma kredyt dewizowy nie ma kredytów dewizowych inwestorzy nieinwestorzy eksporterzy nieeksporterzy importerzy nieimporterzy małe (max. 100 pracowników) duże ponad poniżej 50 pracow. OGÓŁEM 86,9 85,8 88,5 76,4 88,4 84,4 88,7 82,3 79,3 87,9 96,4 91,1 84,3 85,5 72,0 86, Problemów z obsługą zadłużenia kredytowego w III kwartale 2004 r. nie miało 86% badanych kredytobiorców (spadek o 0,5 pkt. proc. w stosunku do wyników w poprzednim kwartale). Większość kredytobiorców swoją zdolność do terminowego regulowania zobowiązań określiło Rys. 170 Podstawowa klasyfikacja przedsiębiorstw a ocena obsługi zadłużenia kredytowego w III kw r. Oś pozioma: udział przedsiębiorstw nie mających problemów z obsługą kredytów. Podpopulacja kredytobiorców. 80

82 Jeśli chodzi o obsługę zadłużenia kredytowego, to występuje tu wyraźny związek z wielkością podmiotu (Rys. 171). Terminowa obsługa zadłużenia wobec banków więcej trudności sprawia przede wszystkim przedsiębiorstwom małym pod względem zatrudnienia. Grupa ta od początku badań uzyskuje najniższe saldo ocen obsługi zobowiązań kredytowych. Problemy ze spłatą kredytów w III kw. b.r. odnotowało 28% przedsiębiorstw zatrudniających poniżej 50 osób. Najlepszymi zaś grupami kredytobiorców, wśród których przypadki występowania problemów ze spłatą kredytów występowały najrzadziej były natomiast duże i bardzo duże przedsiębiorstwa, zatrudniające powyżej 500 pracowników. W III kw. b.r. trudności z obsługą zadłużenia kredytowego zanotowało niespełna 8% takich firm. Poza firmami małymi trudności ze spłatą zaciągniętych kredytów, relatywnie częściej niż w innych grupach wydzielonych w klasyfikacji podstawowej, pojawiały się również w grupie nieinwestorów. Słabsza płynność finansowa przedsiębiorstw nieinwestujących może być istotną barierą aktywizacji inwestycyjnej tej grupy podmiotów. Poprawa sprawności obsługi zadłużenia kredytowego w III kw r. obserwowana była w co drugim spośród analizowanych przekrojów. W ciągu kwartału saldo ocen terminowości obsługi kredytów poprawiało się najszybciej wśród nieimporterów, przedsiębiorstw sektora publicznego oraz przedsiębiorstw najmniejszych, zatrudniających poniżej 50 pracowników. Trudności z obsługą zadłużenia kredytowego w ciągu kwartału nasiliły się natomiast m.in. w grupie importerów, średnich i dużych przedsiębiorstw (zatrudniających od 250 do 2000 osób) oraz wśród podmiotów nieinwestujących ponad poniżej 50 pracow. Rys. 171 Udział przedsiębiorstw nie mających problemów z obsługą kredytów wg wielkości zatrudnienia, w %. Podpopulacja kredytobiorców. OBSŁUGA ZOBOWIĄZAŃ POZAKREDYTOWYCH. Terminowość regulowania wzajemnych zobowiązań przedsiębiorstw poprawiała się w próbie systematycznie od początku 2002 r. (Rys. 174). Po bardzo dobrych wynikach ubiegłego kwartału, kiedy w próbie odnotowano znaczną poprawę w regulowaniu zobowiązań pozakredytowych. w III kw. miało miejsce niewielkie pogorszenie. Jakkolwiek spadek ocen terminowości spłaty takich zobowiązań nie był znaczący (wynikał głównie z większej liczby wystąpień sporadycznych problemów z ich obsługą), to fakt ten należy odnotować jako pierwszy od początku 2002 r. przypadek pogorszenia się ocen zdolności do obsługi zobowiązań pozakredytowych saldo ocen 4 okr. śr. ruch. (saldo ocen) Rys. 172 Saldo odsetka przedsiębiorstw regulujących zobowiązania pozakredytowe terminowo i nieterminowo (w %). 81

83 częste problemy sporadyczne problemy terminowo 16,7 15,1 28, kw. II 2004 kw. III 30,2 55,2 54, Rys. 173 Terminowość obsługi zobowiązań pozakredytowych. II i III kw r. Oś pozioma: udział liczbowy poszczególnych grup w próbie (w %) terminowo sporadyczne problemy częste problemy Rys. 174 Terminowość obsługi zobowiązań pozakredytowych. Oś pionowa: udział liczbowy poszczególnych grup w próbie (w %). W III kw r. zobowiązania pozabankowe regulowało w terminie 55% respondentów. Jest to wynik zbliżony do sytuacji w poprzednim kwartale. Pozostałe 45% badanych informowało o występowaniu trudności z terminową obsługą zobowiązań pozakredytowych, przy czym 15% ankietowanych (o 1,6 pkt. mniej niż w poprzednim kwartale) problemy takie miało często, a 30% - sporadycznie (o 2,2 pkt. więcej niż w poprzednim kwartale). Pozytywnym faktem jest wciąż szybkie tempo spadku udziału przedsiębiorstw, w których opóźnienia w regulowaniu płatności pozakredytowych pojawiały się z dużą częstotliwością. Wszystkie badane parametry płynności wskazują na dobrą kondycję największych przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa te w badaniu za III kw. b.r. uzyskały najlepszą w całej klasyfikacji oceną płynności finansowej, najwyższą ocenę sprawności regulowania zobowiązań kredytowych, jak i zobowiązań pozabankowych. Dobre wyniki i wysoki odsetek firm sprawnie regulujących zobowiązania pozakredytowe, poza wspomnianą już grupą największych przedsiębiorstw, otrzymała także grupa podmiotów niekorzystających z kredytów, inwestorzy, importerzy oraz przedsiębiorstwa publiczne. Przedsiębiorstwa nie posiadające zobowiązań kredytowych nadal wyraźnie lepiej radziły sobie z obsługą zobowiązań pozabankowych niż firmy obciążone dodatkowo spłatą kredytów. Najwięcej trudności ze spłatą zobowiązań pozabankowych miały w III kw. br. przedsiębiorstwa nieinwestujące (najwyższy, sięgający 23% odsetek częstych problemów z obsługą), nieimportujące, oraz podmioty małe isrednie, o zatrudnieniu poniżej 250 pracowników. publiczne niepubliczne kredytobiorcy nie ma kredytów ma kredyt dewizowy nie ma kredytów dewizowych inwestorzy nieinwestorzy eksporterzy nieeksporterzy importerzy nieimporterzy małe (max. 100 pracowników) duże ponad poniżej 50 pracow. OGÓŁEM 59,7 53,3 50,6 67,1 53,8 55,0 59,7 37,4 57,2 52,0 59,7 47,9 49,1 56,4 73,5 61,5 57,4 48,1 48,9 54, Rys. 175 Podstawowa klasyfikacja przedsiębiorstw a ocena obsługi zobowiązań pozakredytowych w III kw r. Oś pozioma: udział przedsiębiorstw nie mających problemów z obsługą takich zobowiązań. 82

84 ponad poniżej 50 pracow. Rys. 176 Udział przedsiębiorstw terminowo spłacających zobowiązania pozabankowych wg wielkości zatrudnienia, w %. Wzrost odsetka przedsiębiorstw terminowo spłacających swoje zobowiązania pozakredytowe w III kw. b.r. nastąpił w siedmiu spośród 19 grup wydzielonych w ramach klasyfikacji podstawowej (Rys. 175). Najbardziej widoczna poprawa i największy wzrost udziału podmiotów spłacających swoje zobowiązania pozakredytowe zgodnie z terminem miał miejsce w klasie przedsiębiorstw największych (o zatrudnieniu przekraczającym 2000 pracowników) oraz dużych (od 250 do 500 pracowników). Szybka poprawa zdolności płatniczej widoczna była także w grupie przedsiębiorstw publicznych. Trudności z obsługą zobowiązań pozakredytowych nasiliły się zaś przede wszystkim wśród nieinwestorów. 83

85 I CCeennyy,,, kkoos szt ttyy PROGNOZY CPI 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 Na Rys. 179 przedstawione są prognozy rocznego wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych (w ciągu najbliższych 12 miesięcy). I tu widać podobną tendencję ograniczenia oczekiwań wzrostu cen. Średnia ocen, choć nieznacznie, spadła w porównaniu z zeszłym kwartałem i wynosi 3,7%, natomiast mediana wzrosła do poziomu 3,5% ( por. także Rys. 180). 0,50 0,00 7, ,00 5,00 Rys. 177 Średnie oczekiwania kwartalnego wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych (linia czarna) oraz mediana tych oczekiwań (linia czerwona). 4,00 3,00 2,00 Rys. 177 przedstawia oczekiwania kwartal- 1,00 nego wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych w latach Średnia szacunków wyniosła Rys. 179 Średnie oczekiwania wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych w ciągu najbliższych 12 miesięcy (linia czarna) oraz mediana tych oczekiwań (linia czerwona). 1,9%, zaś mediana 1,5%. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż bieżący kwartał jest pierwszym od ponad roku, kiedy przedsiębiorstwa ograniczyły oczekiwania inflacyjne. Potwierdzają to zarówno średnia jak i mediana. Rozkłady odpowiedzi wraz z podstawowymi miarami pozycyjnymi (dla dwóch ostatnich kwartałów) zawiera Rys Rys. 180 Rozkład prognozowanej przez firmy, dynamiki wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych w ciągu najbliższych 12 miesięcy (procentowe wartości za IV kw r. - rys. dolny oraz za III kw r. - rys. górny) Rys. 178 Rozkład prognozowanej przez firmy, kwartalnej dynamiki wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych (procentowe wartości za IV kw r. - rys. dolny, oraz za III kw r. - rys. górny). 84

86 PROGNOZY PPI ,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0, , Rys. 181 Średnie oczekiwania kwartalnego wzrostu cen produkcji sprzedanej przemysłu (linia czarna) oraz mediana tych oczekiwań (linia czerwona) Rys. 183 Rozkład prognozowanej przez firmy, kwartalnej dynamiki wzrostu cen produkcji sprzedanej przemysłu (procentowe wartości za IV kw r. - rys. dolny oraz za III kw r. - rys. górny) Rys. 181 przedstawia oczekiwania kwartalnego wzrostu cen produkcji sprzedanej przemysłu w latach Średnia w IV kwartale br. kształtuje się na poziomie 2%, mediana 1,5%. Podobnie, jak w przypadku prognoz CPI, po trzech kwartałach wzrostu oczekiwań inflacyjnych nastąpiło ich ograniczenie. Analogiczne wnioski można wysnuć na podstawie analizy prognoz dotyczących rocznej dynamiki wzrostu cen produkcji sprzedanej przemysłu. Średnia ocen wynosi 3,7%, mediana Rys. 184 Rozkład prognozowanej przez firmy, dynamiki wzrostu cen produkcji sprzedanej przemysłu w ciągu najbliższych 12 miesięcy (procentowe wartości za IV kw r. - rys. dolny oraz za III kw r. - rys. górny). 3,2% (patrz Rys. 182). Rozkłady prognoz kwartalnych i rocznych przedstawiają Rys. 183 i Rys PROGNOZY CEN WŁASNYCH WYROBÓW 6,00 5,50 Rys. 185 zawiera informacje dotyczące 5,00 4,50 4,00 3,50 prognozowanych przez przedsiębiorstwa podwyżek cen sprzedawanych wyrobów i usług. Połowa badanych przedsiębiorstw nie planuje żadnych zmian, 3,00 a średnia dynamika wzrostu cen w IV kwartale br. 2,50 2,00 1, wyniosła 1%. W tym obszarze także widać spadek presji na wzrost cen (skok cenowy w poprzednim kwartale był w dużej mierze spowodowany wejściem Polski do UE). Spadł także zdecydowanie odsetek przedsiębiorstw planujących w IV kwartale Rys. 182 Średnie oczekiwania wzrostu cen produkcji sprzedanej przemysłu w ciągu najbliższych 12 miesięcy (linia czarna) oraz mediana tych oczekiwań (linia czerwona). zwiększenie cen swoich produktów. Wyniósł on 85

87 36% i był 14 punktów procentowych niższy niż w kwartale poprzednim (por. Rys. 186). 5,00 4,50 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0, Rys. 185 Średnie oczekiwania kwartalnego wzrostu cen sprzedawanych przez przedsiębiorstwa towarów i usług (linia czarna) oraz mediana tych oczekiwań (linia czerwona). 90,00 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30, Rys. 186 Odsetek przedsiębiorstw planujących podwyższyć ceny na oferowane przez siebie towary i usługi Analiza prognozowanych zmian cen wyrobów własnych i usług w różnych przekrojach pokazuje, że najczęściej ceny planują podnosić przedsiębiorstwa należące do branży Handel hurtowy i detaliczny (prawie co drugie przedsiębiorstwo), najrzadziej zaś podmioty z sekcji Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię co 6 przedsiębiorstwo (por. Tab. 18 ). Odsetek przedsiębiorstw planujących podnosić ceny swoich wyrobów w klasach wielkości zatrudnienia jest podobny. Jednak średnia ocen jest najwyższa w przedsiębiorstwach najmniejszych (i wynosi 1,4%). Tab. 18 Prognozy zmian cen sprzedawanych wyrobów i usług w IV kwartale 2004r. w różnych przekrojach (dane w procentach). Zmiany cen spadek bez zmian wzrost sekcja budownictwo 3,6 51,8 44,6 górnictwo i kopalnictwo 0,0 54,5 45,5 handel hurtowy i detaliczny 11,3 36,3 52,5 poczta i telekomunikacja 33,3 33,3 33,3 przetwórstwo przemysłowe 4,6 58,2 37,2 transport 6,5 48,4 45,2 wytw. i zaopatr. w energię 3,0 78,8 18,2 pozostałe 3,4 51,7 44,8 zatrudnienie do 50 10,6 49,4 40,0 od 50 do 249 5,1 55,8 39,2 od 250 do 499 4,7 54,2 41,1 od 500 do ,4 56,9 40,7 ponad ,2 61,3 35,5 import importer 5,6 56,3 38,1 nieimporter 5,6 52,4 42,0 eksport eksporter 5,1 55,3 39,6 nieeksporter 6,1 52,8 41,0 Z Tab. 18 wynika także, że częściej podnosić ceny będą podmioty nieeksportujące lub nieimportujące towarów. Odpowiedzi ankietowanych przedsiębiorstw sugerują również, że bardziej wzrosną ceny u nieeksporterów niż eksporterów (1,1 wobec 0,9%) oraz u nieimporterów w porównaniu z importerami (1,2 wobec 0,8%). Tab. 19 pokazuje, że częściej chcą podnosić ceny podmioty nie podnoszące płac, natomiast średnia szacunków cen sprzedawanych wyrobów jest wyższa w przedsiębiorstwach planujących ruchy płacowe (i wynosi odpowiednio 1,2% do 0,9%). Tab. 19 Prognozy zmian cen sprzedawanych wyrobów i usług w IV kwartale 2004r. w podziale wg zmian płac w przedsiębiorstwach (dane w procentach). prognoza podwyżek płac zmiany cen spadek bez zmian wzrost nie 4,8 55,0 40,2 tak 9,5 54,0 36,5 86

88 Należy także zwrócić uwagę na rozkład prognozowanych zmian cen wyrobów w klasach wielkości zapasów produktów gotowych przedsiębiorstw. Widać, że podmioty, które borykają się z problemem zbyt dużych zapasów w niewielkim stopniu próbują rozwiązać go poprzez np. obniżenie cen (por. Tab. 20). Natomiast w przedsiębiorstwach, w których zapasy są zbyt małe w stosunku do potrzeb, ponad połowa grupy planuje podnieść ceny. Tab. 20 Prognozy zmian cen sprzedawanych wyrobów i usług w IV kwartale 2004r. w podziale wg stanu zapasów produktów gotowych w przedsiębiorstwach (dane w procentach). stan zapasów produktów zmiany cen gotowych spadek bez zmian wzrost zbyt duży 6,5 58,1 35,5 wystarczający 4,0 54,0 42,0 zbyt mały 0,0 45,5 54,5 Tab. 21 Prognozowane przez przedsiębiorstwa zmiany cen nabywanych surowców i materiałów w IV kwartale 2004r. a ceny sprzedawanych wyrobów i usług (dane w procentach). zmiany cen surowców zmiany cen wyrobów spadek bez zmian wzrost bez zmian 2,9 86,5 10,5 spadek 52,6 42,1 5,3 Wzrost 4,1 41,0 54,9 innych prognoz CPI, PPI oraz cen własnych wyrobów, nastąpił spadek dynamiki wzrostu cen. Połowa przedsiębiorstw oczekuje, że zmiany te nie przekroczą 1%, natomiast średnia ocen wynosi 1,8%. 6,00 5,50 5,00 4,50 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0, Rys. 187 Średnie oczekiwania kwartalnego wzrostu cen wykorzystywanych przez przedsiębiorstwa surowców i materiałów (linia czarna) oraz mediana tych oczekiwań (linia czerwona) Tab. 21 przedstawia wpływ cen materiałów na ceny wyrobów przedsiębiorstwa. Widać, że zdecydowana większość przedsiębiorstw z grupy, która nie spodziewa się wzrostu cen surowców nie zamierza też podnosić cen. Natomiast tylko połowa z tych, którym koszty produkcji wzrosną zdecyduje się podnieść ceny swoich produktów. PROGNOZY CEN WYKORZYSTYWANYCH SUROWCÓW I MATERIAŁÓW Rys. 187 przedstawia oczekiwany kwartalny wzrost cen nabywanych przez przedsiębiorstwa surowców i materiałów. Podobnie jak w przypadku 87

89 KOSZTY STAŁE cała próba prywatny publiczny budownictwo górnictwo i kopalnictwo handel i naprawy poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytw. i zaopatr. w energię pozostałe poniżej 50 pracow pracow pracow pracow. ponad 1999 pracow. eksporterzy nieeksporterzy eksport(0-49) eksport(50-100) importerzy nieimporterzy inwestorzy nieinwestorzy kredytobiorcy niekorzystający z kredytu 26,5 34,2 35,0 32,0 33,7 33,8 33,5 33,3 37,3 35,3 37,0 36,0 36,5 35,0 41,4 41,6 39,8 42,2 45,3 43,6 44,5 47,9 48,2 48,0 48,8 53,9 Na poziomie jednostkowym udział kosztów stałych wzrósł średnio o 0,8 punktu proc. Koszty stałe zwiększyły się w grupie liczącej 36% respondentów (średnio o 10 punktów), spadły zaś w 32% przedsiębiorstw (średnio o 8,8 punktu proc.). Zmiany kosztów na poziomie jednostkowym w szerszej perspektywie czasowej prezentuje Rys Widoczne jest, że mamy do czynienia z tendencją wzrostową zjawiska, co może być efektem wzrostu produkcji powyżej progu efektywności. 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Rys. 188 Średni udział kosztów stałych w kosztach ogółem w podstawowych klasyfikacjach dane na wrzesień 2004 r. We wrześniu 2004 r. odnotowano wzrost udziału kosztów stałych w kosztach ogółem. Udział ten zwiększył się o 1,1 punktu proc. do poziomu 37,3%. Był to drugi kwartał z kolei wzrostu kosztów stałych. Analiza trendu zjawiska sugeruje odwrócenie dotychczas obserwowanych tendencji spadkowych. 39,0 średnia 38,5 trend 38,0 Rys. 190 Rozkład udziału kosztów stałych w kosztach ogółem w wrześniu 2004 r. 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0-0,2-0,4-0,6-0,8 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX-2004 Rys. 191 Zmiany kosztów stałych na poziomie jednostkowym oraz trend tego wskaźnika (uzyskany metodą x11) 37,5 37,0 36,5 36,0 W układzie branżowym koszty stałe wzrosły w siedmiu sekcjach, poza: Górnictwem i kopalnictwem. W relacji do analogicznego okresu ub.r. wzrost kosztów stałych odczuły trzy sekcje: Wy- 35,5 IX-2000 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX 2004 twarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę, Handel i naprawy oraz Pozostałe. Rys. 189 Średni udział kosztów stałych w kosztach ogółem oraz trend tego wskaźnika (uzyskany metodą x11) 88

90 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 55,1 53,9 górnictwo i kopalnictwo 33,5 34,2 przetwórstwo przemysłowe 47,4 48,0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię 25,8 26,5 budownictwo 39,4 41,4 handel i naprawy 48,2 45,5 43,8 48,2 47,9 48,8 transport poczta i telekomunikacja Rys. 192 Średni udział kosztów stałych w kosztach ogółem w sekcjach PKD we wrześniu 2004 r. oraz w czerwcu 2004r. (zielona linia) 38,0 pozostałe zatrudniające od 50 do 500 osób oraz ponad 2000, grupa kredytobiorców, jednostki nie posiłkujące się kredytem, podmioty planujące nowe inwestycje, eksporterzy oraz importerzy. Spadek kosztów odczuli m.in. nieinwestorzy, podmioty zagraniczne i państwowych osób prawnych, przedsiębiorstwa o najmniejszym zatrudnieniu oraz zatrudniające od 500 do 1999 osób, nieeksporterzy. 36,0 34,0 32,0 30,0 28,0 26,0 24,0 Przetwórstwo przemysłowe Budownictwo IX-2000 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX-2004 Rys. 193 Średni udział kosztów stałych w kosztach ogółem w sekcjach Przetwórstwo przemysłowe oraz Budownictwo 46,0 44,0 42,0 40,0 38,0 36,0 34,0 32,0 VI-2001 IX-2001 prywatny publiczny XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 Rys. 194 Średni udział kosztów stałych w kosztach ogółem w sektorach własności 44,0 42,0 40,0 38,0 36,0 34,0 32,0 30,0 eksporterzy nieeksporterzy IX-2000 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX-2004 Rys. 195 Średni udział kosztów stałych w kosztach ogółem w klasie eksporterów i nieeksporterów III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX-2004 PRZYCZYNY ZMIAN KOSZTÓW STAŁYCH Analiza kształtowania się kosztów stałych została przeprowadzona zarówno na poziomie jednostkowym (prześledzono zmiany, które zaszły w ciągu ostatniego kwartału), jak i na poziomie próby (przeanalizowano szeregi czasowe). Okazało się, że istnieje związek między średnim udziałem kosztów stałych a średnim poziomem wykorzystania mocy produkcyjnych. Stwierdzono, że koszty stałe reagują na zmiany poziomu mocy z półrocznym opóźnieniem. W III kwartale związek między zmianami stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych a zmianami kosztów stałych był następujący. Przedsiębiorstwa, które zwiększyły wykorzystanie mocy produkcyjnych odnotowały najwyższy wzrost kosztów stałych (o 1,3 punktu proc.). Firmy, które zmniejszyły stopień wykorzystania mocy również odczuły wzrost tych kosztów, chociaż był on nieco mniejszy (koszty wzrosły o 0,9 punktu proc.), zaś w przypadku braku zmian stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych nie ujawniły się zmiany po stronie kosztów stałych. Dane dla ostatniego kwartału nie potwierdzają związku między zmianami udziału kosztów stałych w kosztach ogółem a zmianami zatrudnienia. Ponadto, wzrost kosztów odnotowały m.in.: oba sektory własności, trzy z pięciu form własności (firmy samorządowe, jednostki należące do Skarbu Państwa oraz podmioty prywatne krajowe), firmy 89

91 I KKuur rss wwaal lluut ttoowwyy 4,80 4,60 4,40 4,20 4,80 4,60 4,40 4,20 4,00 4,00 3,80 3,80 3,60 3,60 3,40 3, , Rys. 196 Średni prognozowany przez przedsiębiorstwa kurs dolara na koniec kwartału (linia czarna), mediana prognoz (linia czerwona) oraz rzeczywisty kurs dolara (linia zielona). Rys. 196 przedstawia prognozy przedsiębiorstw dotyczące kursu dolara w latach Średnia szacunków na koniec IV kwartału br. wyniosła 3,67 PLN/USD (podobnie jak mediana) i była niższa o 20 groszy niż w poprzednim kwartale. Dla porównania, na wykresie umieszczono także wartości odpowiadające rzeczywistemu kursowi dolara przypadającemu na okres tworzenia przez respondentów prognoz 33. Duże podobieństwo w dynamice kursu prognozowanego i faktycznego sugeruje, że odpowiedzi przedsiębiorstw są formułowane w dużej mierze na podstawie rzeczywistego kursu dolara w okresie wypełniania ankiet. Analogicznie sytuacja przedstawia się w przypadku prognozowania kursu euro (por. Rys. 197). Według ankietowanych przedsiębiorstw kurs na koniec IV kwartału 2004r. wyniesie 4,41 PLN/EURO (mediana prognoz wyniosła 4,4 PLN/EURO). W poprzedniej edycji średnia prognoza wyniosła 4,63 a mediana 4,6 PLN/EURO. Rys. 197 Średni prognozowany przez przedsiębiorstwa kurs euro na koniec kwartału (linia czarna), mediana prognoz (linia czerwona) oraz rzeczywisty kurs dolara (linia zielona). Rys. 199 przedstawia zależność w czasie między kursem dolara, przy którym eksport staje się nieopłacalny, kursem niekorzystnym z powodu większej konkurencyjności towarów z importu oraz rzeczywistym kursem dolara. Kurs graniczny dla eksportu wyniósł w IV kwartale br. średnio 3,52 PLN/USD; dla importu 3,66 PLN/USD. Połowa ankietowanych przedsiębiorstw uznała kurs nie przekraczający 3,60 PLN/USD za wartość graniczną, poniżej której pojawią się problemy ze zbyciem własnych wyrobów, spowodowane większą atrakcyjnością towarów z importu, natomiast mediana ocen kursu niekorzystnego z punktu widzenia eksportu wyniosła 3,5 PLN/USD (por. także Rys. 198 oraz Rys. 201). 33 Użyto w tym przypadku przedatowania rzeczywistego kursu o jeden kwartał wprzód tzn.: rzeczywistemu kursowi w ostatnim kwartale 2000 przyporządkowano datę Należy dodać, że za kurs kwartalny uznajemy ostatni kurs miesięczny (średnia notowań dziennych) z danego kwartału. 90

92 Rys. 198 Zestawienie, w postaci rozkładów, odpowiedzi ankietowanych przedsiębiorstw dotyczących poziomu kursu, przy którym eksport staje się nieopłacalny. Rysunek po lewej stronie informuje o kursie dolara, zaś prawy rysunek dotyczy kursu euro. 4,50 4,30 4,10 3,90 3,70 3, Rys. 199 Kurs dolara, przy którym eksport staje się nieopłacalny 34 (linia czarna), kurs dolara niekorzystny z powodu większej konkurencyjności towarów importowych (linia czerwona), oraz rzeczywisty kurs dolara (linia zielona). Ponadto, analizując powyższy rysunek można dostrzec prawidłowość (utrzymującą się od III kwartału 2000r.) polegającą na tym, że kurs dolara, niekorzystny z powodu większej konkurencyjności towarów importowanych, jest (średnio) wyższy od kursu, przy którym eksport staje się nieopłacalny. Należy także podkreślić, że rzeczywisty kurs dolara, od dłuższego czasu, oscyluje na granicy, poniżej której produkty importowane mogą wypierać produkcję krajową. W bieżącym kwartale przekroczył tą granicę i niebezpiecznie zbliża się do kursu, który przedsiębiorstwa uznają (średnio) za minimalny z punktu widzenia opłacalności eksportu. Analogicznie, kursy graniczne dla eksportu i importu w odniesieniu do euro przedstawiono na Rys Kurs euro, przy którym eksport stanie się nieopłacalny wyniósł w IV kwartale średnio 4,1 PLN/EURO, natomiast kurs niekorzystny z powodu większej konkurencyjności towarów z importu: 4,24 PLN/EURO (por. Rys. 198 i Rys. 201). Z Rys. 200 wynika także, że w przedsiębiorstwach osłabły oczekiwania wzrostu kursu euro. Widać też, że mimo znacznej aprecjacji złotego rzeczywisty kurs euro pozostaje powyżej deklarowanych przez respondentów kursów granicznych dla opłacalności eksportu oraz kursu niekorzystnego z powodu konkurencyjności produkcji importowej. 4,80 4,60 4,40 4,20 4,00 3,80 3,60 3,40 3, Rys. 200 Kurs euro, przy którym eksport staje się nieopłacalny (linia czarna), kurs euro niekorzystny z powodu większej konkurencyjności towarów importowych (linia czerwona), oraz rzeczywisty kurs euro (linia zielona). 34 Średnie graniczne kursy walutowe dla opłacalnego eksportu zostały obliczone dla przedsiębiorstw eksporterów. 91

93 Rys. 201 Zestawienie, w postaci rozkładów, odpowiedzi dotyczących poziomu kursu walutowego, przy którym mogą pojawić się, wg firm, problemy ze zbyciem własnych wyrobów, spowodowane większą atrakcyjnością (niższe ceny) wyrobów importowanych. Rysunek po lewej stronie informuje o kursie dolara, zaś prawy rysunek dotyczy kursu euro. W badaniu ankietowym przedsiębiorstwa proszone są o podanie głównych barier, które w perspektywie najbliższych 6 miesięcy mogą niekorzystnie wpłynąć na sytuację ekonomiczną firmy. W IV kwartale 2004r. kurs walutowy stał się najważniejszym (najczęściej wymienianym) problemem sygnalizowanym przez respondentów (podobnie jak na początku roku). Problem jest o tyle warty podkreślenia, że przedsiębiorstwa w poprzednich okresach (poza I kwartałem 2004r.) uznawały kurs walutowy za problem dalszy (jako główne bariery rozwoju firmy podawały niski popyt lub inflację, podatki lub problemy za ściąganiem należności). W IV kwartale br. w grupie przedsiębiorstw eksportujących i importujących bądź tylko eksportujących, znacznie, bo prawie dwukrotnie, wzrósł odsetek przedsiębiorstw zgłaszających problem kursu walutowego jako bariery rozwoju firmy (patrz Tab. 22). Tab. 22 Kurs walutowy jako bariera rozwoju w klasach przedsiębiorstw zaliczanych do eksporterów, importerów lub działających tylko na rynku krajowym (dane za III i IV kwartał 2004r.). kurs walutowy bariera przedsiębiorstwa rozwoju nie tak 35 III kwartał eksportujące i importujące 86,5 13,5 tylko eksportujące 91,9 8,1 tylko importujące 92,2 7,8 rynek krajowy 95,7 4,3 IV kwartał eksportujące i importujące 75,9 24,1 tylko eksportujące 85,7 14,3 tylko importujące 93,2 6,8 rynek krajowy 96,1 3, W poprzedniej wersji pojawił się błąd polegający na zamianie kolumn.

94 EEkks sppoor rt tt,,, iimm i ppoor rt tt AKTYWNOŚĆ EKSPORTOWA W III kwartale 2004 roku działalność eksportową prowadziło nieznacznie mniej przedsiębiorstw, biorących udział w szybkim monitoringu, niż w poprzednim kwartale (spadek o 2 pkt. proc. do poziomu 59,4%). Udział eksportu w przychodach w ankietowanych przedsiębiorstwach spadł do poziomu 39,4% (spadek o 0,8 pkt. proc.). 62,0 61,0 z sektora podmiotów zagranicznych (udział eksporterów przekracza 78%). Z kolei najmniejszy udział eksporterów cechuje respondentów: z grupy przedsiębiorstw należących do sekcji Poczta i telekomunikacja, Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę oraz Pozostałe, a także firmy samorządowe oraz nieimportujące. nie inwestujący 46,5 inwestorzy 62,8 niekorzystający z kredytu 52,9 kredytobiorcy 61,4 nieimporterzy 28,1 60,0 importerzy ponad 1999 pracow. 72,7 82,9 59, pracow. 73,9 58, pracow pracow. 52,6 66,7 57,0 poniżej 50 pracow. 36,8 56,0 pozostałe wytw. i zaopatr. w energię 3,3 16,7 55,0 transport 58,8 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 przetwórstwo przemysłowe 81,7 poczta i telekomunikacja 0,0 Rys. 202 Odsetek eksporterów w próbie (zielona linia) oraz trend uzyskany metodą x11 (różowa linia). handel i naprawy górnictwo i kopalnictwo budownictwo 25,0 26,2 32,6 42,0 zagraniczna prywatna krajowa 54,2 78,8 samorządowa 7,1 40,0 państwowych osób prawnych 57,7 38,0 Skarbu państwa publiczny 46,1 49,3 prywatny 62,3 36,0 cała próba 59,4 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 90,0 34,0 32,0 Rys. 204 Odsetek eksporterów w podstawowych klasyfikacjach w III kw r. 30,0 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 Rys. 203 Udział eksportu w przychodach ogółem w grupie eksporterów (dane w %). Udział podmiotów eksportujących w podziale na podstawowe klasyfikacje prezentuje Rys Największym odsetkiem eksporterów charakteryzują się grupy podmiotów: importerów, przedsiębiorstw z sekcji Przetwórstwo przemysłowe oraz PROGNOZY EKSPORTU W IV kwartale 2004 roku można oczekiwać spadku wielkości eksportu u badanych podmiotów. Spadek ten prawdopodobnie został wywołany czynnikami sezonowymi (porównaj Rys. 205). Zmniejszenie się wskaźnika prognoz eksportu (różnica między odsetkiem badanych przewidujących wzrost wielkości eksportu a odsetkiem prze- 93

95 widujących spadek wolumenu eksportu) jest spowodowany spadkiem odsetka respondentów przewidujących zwiększenie się eksportu w nadchodzącym kwartale spadek o 4,9 pkt. proc. do poziomu 37,9% i wzrostem odsetka podmiotów przewidują- nie inwestujący inwestorzy niekorzystający z kredytu kredytobiorcy nieimporterzy importerzy ponad 1999 pracow. 11,1 15,9 29,5 29,0 21,9 27,7 24,0 cych spadek wielkości wolumenu eksportu (wzrost o 2,3 pkt. proc. do poziomu 11,6%) pracow pracow pracow. 17,3 23,6 33,7 45,0 40,0 35,0 wsk prognozy eksportu trend poniżej 50 pracow. pozostałe wytw. i zaopatr. w energię transport przetwórstwo przemysłowe 0,0 25,9 33,3 33,3 35,0 30,0 poczta i telekomunikacja 25,0 handel i naprawy górnictwo i kopalnictwo 33,3 44,4 20,0 budownictwo 0,0 15,0 zagraniczna prywatna krajowa 28,5 30,7 10,0 samorządowa 0,0 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 państwowych osób prawnych 0,0 Skarbu państwa 8,1 Rys. 205 Wskaźnik salda prognoz eksportu oraz trend (uzyskany metodą x11). publiczny prywatny cała próba 5,7 26,3 29,4 Redukcję wolumenu eksportu przewidują przede wszystkim podmioty publiczne (zwłaszcza Skarbu Państwa). Podobne przewidywania mają respondenci należący do sekcji Budownictwo, nieposiadający inwestycji oraz charakteryzujący się wysokim zatrudnieniem. Mniej optymistyczne prognozy dotyczące wielkości eksportu znajdują potwierdzenie w przewidywaniach odnośnie liczby nowych umów eksportowych. Z odpowiedzi przedsiębiorstw wynika, że wzrósł odsetek respondentów planujących zmniejszenie liczby nowo zawartych umów wzrost z 6,7 do 10,3%. Z kolei odsetek podmiotów mówiących o prognozowanym wzroście liczby nowo zawartych kontraktów eksportowych spadł o 3,8 pkt. proc. do poziomu 40,2%. W tej grupie znajdują się także przedsiębiorstwa oczekujące znacznego wzrostu liczby nowo zawartych umów eksportowych. Ich odsetek w grupie eksporterów w porównaniu do III kw r. spadł o 1 pkt. proc. do poziomu 7,7%. 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 Rys. 206 Wskaźnik salda prognoz eksportu w podziale na podstawowe klasyfikacje. Pozostała część eksporterów to podmioty przewidujące utrzymanie się liczby umów na podobnym poziomie jak w ubiegłym kwartale. Odsetek ten w zasadzie się nie zmienił i wynosi 49,5% (w poprzednim kwartale wielkość ta była o 0,2 pkt. proc. mniejsza). OPŁACALNOŚĆ EKSPORTU W III kw roku zanotowano niewielki spadek udziału nieopłacalnego eksportu w stosunku do poprzedniego kwartału. Średnia wartość tego udziału spadła z 3,8% do 2,8%. W relacji rocznej spadek ten wynosił 4,7 pkt. proc. 94

96 13,0 12,0 11,0 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 IV -00 I-01 II-01 III-01 IV -01 I-02 II-02 III-02 IV -02 I-03 II-03 III-03 IV -03 I-04 II-04 Rys. 207 Udział nieopłacalnego eksportu w przychodach ze sprzedaży przedsiębiorstw (dane w %). O posiadaniu nieopłacalnego eksportu poinformowało nieznacznie więcej przedsiębiorstw niż w poprzednim kwartale (wzrost z 9% do 9,2% eksporterów). Z drugiej strony wielkość ta trzeci kwartał z rzędu utrzymuje się poniżej 10%. Natomiast w skali roku odsetek podmiotów informujących o posiadaniu nieopłacalnego eksportu spadł o 5 pkt. proc. (porównaj Rys. 208). 26,0 24,0 22,0 III-04 IV -04 zarówno w badanym okresie, jak i wcześniejszym, określiły jako w pełni opłacalny. Podmioty, których przychody z eksportu stanowią 100% przychodów ogółem, charakteryzują się najmniejszym udziałem eksportu nieopłacalnego (patrz Rys. 209). W porównaniu do poprzedniego kwartału udział nieopłacalnego eksportu w tej grupie nieznacznie wzrósł (w poprzednim kwartale żadne z przedsiębiorstw nie zanotowało nieopłacalnego eksportu). Z kolei w klasie, w której udział eksportu w przychodach ogółem wynosi (20-40)% odnotowano największy odsetek podmiotów z nieopłacalnym eksportem. Jednocześnie w tej samej klasie odnotowano największy spadek odsetka respondentów w porównaniu do poprzedniego kwartału (spadek ten wynosił 3,4 pkt. proc. do poziomu 5,7%). Również podmioty należące do klasy (0-20)% odnotowały spadek udziału nieopłacalnego eksportu (spadek 1,7 pkt. proc. do poziomu 0,2%). Podmioty, w których udział nieopłacalnego eksportu w stosunku do poprzedniego kwartału spadł, stanowią blisko 70% badanej populacji. 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 Rys. 208 Odsetek podmiotów informujących o nieopłacalnym eksporcie. Zmiany poziomu opłacalności eksportu w grupie jednostek produkujących na rynek zagraniczny zarówno w IV kw r., jak i w III kwartale 2004 r. wyglądały następująco: w 7,7% przedsiębiorstw wzrósł udział eksportu nieopłacalnego. Odsetek firm, w których spadł udział eksportu nieopłacalnego, wyniósł 7,2%. Pozostała grupa składa się z 2,7% przedsiębiorstw, w których udział ten nie zmienił się, oraz z 82,4%, które cały swój eksport, III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 10,0% 9,0% 8,0% 7,0% 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% <0,20) <20,40) <40,60) <60,80) <80,100) <100> III kw. IV kw. Grupa <0,20) <20,40) <40,60) <60,80) <80,100) <100) %populacji III kw. 36,7 17,1 13,2 15,8 15,5 1,8 %populacji IV kw. 39,1 14,9 12,5 15,2 16,8 1,4 Rys. 209 Udział nieopłacalnego eksportu w grupach przedsiębiorstw skonstruowanych na podstawie udziału przychodów z eksportu w przychodach ogółem (na osi pionowej udział nieopłacalnego eksportu). Udział nieopłacalnego eksportu w przychodach ze sprzedaży na rynki zagraniczne w podziale na podstawowe klasyfikacje przedstawia Rys

97 Największym udziałem nieopłacalnego eksportu (powyżej średniej dla całej populacji) charakteryzują się: podmioty publiczne (zwłaszcza Skarbu Państwa), przedsiębiorstwa z sekcji Przetwórstwo przemysłowe, firmy nieinwestujące i zatrudniające ponad 1999 pracowników. nie inwestujący inwestorzy niekorzystający z kredytu kredytobiorcy nieimporterzy importerzy ponad 1999 pracow pracow pracow pracow. poniżej 50 pracow. pozostałe wytw. i zaopatr. w energię transport 4,4 2,6 1,4 3,2 2,8 2,8 4,7 1,9 3,3 2,4 0,0 0,0 0,0 0,0 eksportu w przychodach ogółem dla tak wydzielonych grup jest wprost proporcjonalny do wielkości zatrudnienia i wynosi: 35,8% w przedsiębiorstwach dużych, 19,9% w średnich i 15,2% w małych. Największy odsetek podmiotów oczekujących spadku wolumenu eksportu w IV kw r. znajduje się w grupie średnich firm (13,5% grupy), ale blisko trzykrotnie więcej respondentów z tej grupy oczekuje wzrostu wielkości eksportu (34,6%). W przypadku podmiotów dużych odsetek badanych firm prognozujących spadek wielkości eksportu wynosi 10,4%, a w małych 6,4%. Równocześnie w tych dwóch grupach największy odsetek przedsiębiorstw prognozuje wzrost wolumenu eksportu w IV kw r. odpowiednio 42,6% i 41,6% (porównaj Rys. 211). przetwórstwo przemysłowe 3,3 poczta i telekomunikacja handel i naprawy 0,0 małe 42,6 51,1 6,4 górnictwo i kopalnictwo 0,0 budownictwo 0,0 średnie 34,6 51,9 13,5 zagraniczna 2,2 prywatna krajowa samorządowa 0,0 2,6 duże 41,6 48,0 10,4 państwowych osób prawnych 2,1 Skarbu państwa 3,7 publiczny prywatny 2,5 3,2 wzorśnie utrzyma się spadnie cała próba 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 2,8 Rys. 211 Prognozy wolumenu eksportu wg wielkości przedsiębiorstwa. Rys. 210 Udział nieopłacalnego eksportu w eksportach ogółem w podziale na podstawowe klasyfikacje. EKSPORT A ZATRUDNIENIE W III kw r. największą aktywność eksportową wykazywały podmioty duże 36 (72,2% grupy to eksporterzy). W grupie przedsiębiorstw średnich było 56,2% eksporterów, a w grupie małych tylko 38,8%. Średni udział przychodów z 36 Badaną populację podzielono na małe, średnie i duże przedsiębiorstwa pod względem liczby zatrudnionych. Do małych przedsiębiorstw zaliczono te podmioty, u których zatrudnienie wynosi co najwyżej 50 osób. Średnie firmy to takie, gdzie zatrudnienie jest większe niż 50 osób, a mniejsze, bądź równe 500. Wszystkie podmioty o zatrudnieniu przekraczającym 500 osób to firmy duże. 96 Największy odsetek podmiotów informujących o posiadaniu nieopłacalnego eksportu odnotowano wśród przedsiębiorstw dużych 13,1% grupy (1 pkt. proc. mniej niż w poprzednim kwartale). 8% firm średnich informowało o nieopłacalnym eksporcie (9% w poprzednim kwartale) i 4,4% spośród małych podmiotów (w poprzednim kwartale żaden nie zgłaszał problemów z nieopłacalnym eksportem). Największy średni udział nieopłacalnego eksportu odnotowano w małych przedsiębiorstwach (4,3%) Z kolei duże i średnie firmy wykazały nieopłacalność eksportu na poziomie 2,4% i 2,7% odpowiednio (porównaj Rys. 212).

98 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 duze średnie małe 24,0 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 2,0 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 0,0 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 eksporterzy nieeksporterzy Rys. 212 Udział nieopłacalnego eksportu w klasie wielkości zatrudnienia. Rys. 213 Udział importu zaopatrzeniowego w kosztach u eksporterów i nieeksporterów CECHY ZBIOROWOŚCI EKSPORTERÓW Zbiorowość eksporterów cechuje wyższe wykorzystanie mocy produkcyjnych, niż w przypadku firm produkujących wyłącznie na rynek krajowy (średnio o 3,6 pkt. proc.). Odrębność tych dwóch grup jest także widoczna w zakresie udziału kosztów stałych w kosztach ogółem. Podmioty produkujące wyłącznie na rynek krajowy mają średnio o 7,9 pkt. proc. wyższe koszty stałe od firm eksportujących (41,6% wobec 33,7%). Cechą najbardziej różnicującą obie grupy jest udział importu zaopatrzeniowego w kosztach przedsiębiorstwa. Dla eksporterów udział ten wynosi 23,5% (wzrost o 1,9 pkt. proc. w stosunku do poprzedniego kwartału). W grupie tej importuje 77,7% podmiotów. Firmy nieeksportujące udział ten mają na poziomie 4,8% (wzrost o 0,1 pkt. proc.), a importuje tylko 23,4% grupy podmiotów (wzrost o 6,6 pkt. proc.) (patrz Rys. 213). Odsetek kredytów dewizowych wykorzystywanych przez eksporterów jest dwukrotnie większy niż w przypadku podmiotów produkujących wyłącznie na rynek krajowy. 34,8% eksporterów w stosunku do 17,5% nieeksporterów informuje o posiadaniu takiego kredytu (patrz Rys. 214). 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 eksporterzy nieeksporterzy IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 Rys. 214 Odsetek podmiotów posiadających kredyt dewizowy w grupie eksporterów i nieeksporterów. Analiza oceny i prognozy rozwoju przedsiębiorstw eksportujących i produkujących wyłącznie na rynek krajowy wykazała istnienie pewnych różnic między tymi grupami. Odsetek eksporterów prognozujący wzrost zatrudnienia jest bowiem większy niż podmiotów produkujących wyłącznie na rynek krajowy. Podmioty sprzedające na rynkach zagranicznych informują także o większym niedopasowaniu zapasów do potrzeb przedsiębiorstwa (22,4% wobec 17,6% u nieeksporterów porównaj Rys. 215). Nieznacznie większy odsetek 97

99 przedsiębiorstw eksportujących ocenia sytuację bieżącą bardziej pozytywnie niż nieeksportujących. Również zapatrywania eksporterów na przyszłą sytuację są bardziej optymistyczne niż firm nieeksportujących. 30,0 28,0 26,0 24,0 22,0 20,0 Spadek udziału importu zaopatrzeniowego w kosztach ogółem odnotowało 19,7% respondentów, z czego w 2,8% przypadków była to całkowita rezygnacja. Wzrost importu odnotowało więcej przedsiębiorstw 24,2% badanych podmiotów, z czego 3,9% to wzrost z poziomu zerowego. Pozostała grupa to w 38,6% nieimporterzy oraz podmioty, które nie zanotowały zmian udziału importu zaopatrzeniowego w kosztach 17,5%. 18,0 16,0 14,0 12,0 IV 2004 III 2004 II ,2 20,2 18,5 17,5 21,5 23,6 19,7 17,3 16,7 38,6 41,1 41,2 10,0 I ,7 21,1 17,6 40,7 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 IV ,0 23,9 18,3 40,7 eksporterzy nieeksporterzy III ,9 21,0 17,0 41,1 II ,1 20,7 20,5 41,8 Rys. 215 Odsetek podmiotów mówiących o niedopasowanych zapasach w grupach eksporterów i nieeksporterów. I 2003 IV ,1 18,4 20,7 23,2 20,5 15,9 41,8 42,5 III ,0 21,1 18,9 43,0 II ,2 17,2 19,8 44,8 IMPORT I ,3 18,6 18,6 44,6 W III kwartale 2004 roku z importu zaopatrzeniowego korzystało 54,9% respondentów, tj. o 0,8% pkt. proc. mniej firm niż w poprzednim kwartale. Mimo spadku odsetka respondentów korzystających z importu zaopatrzeniowego, średni udział tej wielkości wzrósł i osiągnął 15,8% (wzrost o 0,9% pkt. proc.), co oznacza najwyższy poziom w całej historii badań ankietowych. 16,0 15,0 14,0 13,0 12,0 11,0 10,0 II-00 IV-00 II-01 IV-01 średni udział importu II-02 IV-02 II-03 IV-03 II-04 IV-04 % korzystających z importu Rys. 216 Średni udział importu zaopatrzeniowego w badanej populacji (lewa oś) oraz odsetek respondentów korzystający z importu (prawa oś). 57,0 56,0 55,0 54,0 53,0 52,0 51,0 50,0 49,0 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% wzrósł bez zmian spadł nie importuje Rys. 217 Zmiany udziału importu zaopatrzeniowego w kosztach przedsiębiorstwa w stosunku do poprzedniego kwartału Zmiany udziału importu zaopatrzeniowego w kosztach, liczone jako różnica między IV, a III kw r. zostały zaprezentowane na Rys W 9 z 28 grup klasyfikacyjnych odnotowano spadek udział importu w poziomie kosztów. Największy spadek zaobserwowano w podmiotach należących do sekcji Pozostałe (spadek o 3 pkt. proc.), w jednostkach najmniejszych pod względem zatrudnienia, firmach publicznych (Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych). Z kolei największy wzrost importu został odnotowany w przedsiębiorstwach średnich pod względem zatrudnienia (wzrost o 4,2 pkt. proc.), w firmach nieeksportujących, należących do sekcji Przetwórstwo przemysłowe i Transport, w sektorze prywatnym, a zwłaszcza w podmiotach zagranicznych. 98

100 nie inwestujący 0,5 - większym udziałem przychodów z eksportu w inwestorzy niekorzystający z kredytu kredytobiorcy -0,2 0,5 1,3 przychodach ogółem, a przy tym niższym udziałem nieopłacalnego eksportu; eksport(50-100) eksport (0-49) nieeksporterzy eksporterzy ponad 1999 pracow pracow pracow. -0,2 0,1 0,0 1,9 1,3 2,9 4,2 - bardziej optymistyczną oceną swojej obecnej sytuacji i oczekiwaniem jej dalszego polepszenia; - większym odsetkiem firm z kredytem dewizowym; pracow. poniżej 50 pracow. pozostałe -3,0-2,0 1,2 - większym odsetkiem podmiotów planujących wzrost zatrudnienia. wytw. i zaopatr. w energię 0,1 transport przetwórstwo przemysłowe 1,5 2,3 Od II kw r. w grupie importerów ob- poczta i telekomunikacja handel i naprawy górnictwo i kopalnictwo -0,5-0,2 0,1 serwowany jest znaczny wzrost odsetka podmiotów informujących o nadmiernych zapasach (wzrost o budownictwo zagraniczna prywatna krajowa samorządowa państwowych osób prawnych Skarbu państwa -2,0-1,5 0,8 0,8 0,3 1,9 7,9 pkt. proc.). W tym samym czasie odsetek przedsiębiorstw informujących o problemach ze zbyt dużymi zapasami w stosunku do potrzeb w grupie nieimporterów zmniejsza się. publiczny prywatny -1,3 1,2 26,0 24,0 importerzy nieimporterzy cała próba 0,9 22,0 20,0 Rys. 218 Zmiana wielkości importu w podziale na podstawowe klasyfikacje (różnica pomiędzy udziałem importu w kosztach w IV kw r., a III kw r.). 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 CECHY ZBIOROWOŚCI IMPORTERÓW Zbiorowości importerów i eksporterów w dużej mierze pokrywają się 82,9% importerów to eksporterzy. W związku z tym, cechy tych dwóch grup są bardzo zbliżone. Generalnie importerzy, podobnie jak eksporterzy, w stosunku do reszty populacji charakteryzują się: - większym wykorzystaniem mocy produkcyjnych; - niższymi kosztami stałymi; 8,0 6,0 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 Rys. 219 Odsetek podmiotów informujących o nadmiernych zapasach w grupie importerów i nieimporterów IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 99

101 I BBaar ri iieer ryy rooz r zwwooj jjuu wwyybbr raannee ppr roobbl lleemmyy Tab. 23 Bariery rozwoju 37 częstotliwość pojawiania się problemów zgłoszonych w: kursy walutowe, w tym wahania wzrost cen inflacja niski popyt ściąganie należności, zatory płatnicze duża konkurencja wysoka cena kredytu bankowego zmiany podatków, złe przepisy brak płynności trudności w uzyskaniu kredytu I kw r. 17,4 5,3 22,2 16,7 8,5 13,0 9,2 3,7 wysokie podatki II kw r. 17,9 4,2 25,3 20,1 13,2 9,1 6,7 4,9 III kw r. 16,4 4,0 22,6 16,8 10,7 7,8 8,0 5,5 IV kw r. 13,9 2,7 19,9 17,6 8,5 7,0 7,5 7,2 I kw r. 14,3 2,0 19,7 17,1 6,4 5,1 7,5 9,0 II kw r. 15,5 5,3 20,4 17,4 8,2 3,9 2,0 9,5 9,2 7,4 III kw r. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. IV kw r. 13,5 3,6 15,6 14,5 8,3 4,9 10,9 6,3 8,0 7,6 I kw r. 14,4 5,8 12,8 13,3 8,4 3,7 11,2 5,3 6,3 5,8 II kw r. 13,8 8,3 11,4 9,8 8,1 3,3 17,2 4,8 5,2 4,2 III kw r. 9,8 11,6 9,1 9,6 7,1 3,6 9,9 4,2 4,6 3,6 IV kw r. 14,6 13,4 11,8 11,,4 9,3 6,4 5,1 4,8 4,4 4,0 Opracowali: A. Hałka Z. Jankiewicz A. Kocięcki D. Kołodziejczyk K. Puchalska kierująca tematem A. Sawicka Akceptował: Dyr. P. Boguszewski 37 Wskaźniki barier rozwoju wyznaczono w oparciu o udział przedsiębiorstw informujących o istnieniu danego rodzaju problemu w liczbie wszystkich przedsiębiorstw biorących udział w ankiecie (również tych firm, które nie udzieliły żadnej odpowiedzi na pytanie o bariery rozwoju) 100

102 III I... AA N EE KKSS 11 - UU W AA GGI I MM EE TT OODD OOLL OOGGI I CC ZZNN EE 1. Prezentowane opracowanie jest sporządzone głównie w oparciu o prognozy stanu koniunktury i jakościowe indykatory sytuacji przedsiębiorstw. Przedstawia ono przewidywania ankietowanych przez NBP przedsiębiorstw oraz ekonometryczne prognozy niektórych szeregów czasowych na okres październik-grudzień 2004 r. 2. W opracowaniu wykorzystano następujące źródła danych: szybki monitoring NBP, Biuletyn Statystyczny GUS, Badania Koniunktury GUS, materiały IRG SGH. 3. W monitoringu NBP wzięło udział 648 podmiotów wybranych z terenu całego kraju. Przeważyły pytania o charakterze prognostycznym, które dotyczyły: popytu, produkcji, sytuacji ekonomicznej firmy, eksportu, zatrudnienia, inwestycji, stóp procentowych, wielkości kredytu dewizowego, ruchów cen oraz kursu dolara i euro. Ponadto pytano również o bieżącą sytuację przedsiębiorstwa, terminowość obsługi zadłużenia, trudności z utrzymaniem płynności oraz opłacalność eksportu. 4. W opracowaniu posługujemy się następującymi przekrojami klasyfikacyjnymi: wg rodzajów działalności PKD (podział na sekcje PKD został nieznacznie zmodyfikowany: sekcja Transport, gospodarka magazynowa i łączność została rozdzielona na dwie grupy: pierwsza z nich zawiera dział Poczta i telekomunikacja, druga pod nazwą Transport obejmuje wszystkie pozostałe działy sekcji), wg sektorów własności: sektor publiczny, sektor prywatny oraz pięciu form własności wg klas wielkości zatrudnienia: od 1 do 49 zatrudnionych, od 50 do 249, od 250 do 499, od 500 do 1999 oraz 2000 i więcej osób. 5. Ilekroć w opracowaniu jest mowa o dynamice wzrostu, rozumiemy przez to wzrost danej wielkości w stosunku do poprzedniego kwartału lub analogicznego okresu ub.r. W przypadku realnej dynamiki, nominalny wzrost jest deflowany wskaźnikiem cen produkcji sprzedanej przemysłu. 6. W tekście pojawiają się wskaźniki klimatu koniunktury. wskaźniki klimatu koniunktury wyliczono jako różnicę między procentem odpowiedzi korzystnych i niekorzystnych dla sytuacji przedsiębiorstw. Wskaźniki przyjmują wartości z przedziału od +100 do 100. Ujemne wyniki należy interpretować jako pogorszenie się stanu koniunktury, natomiast dodatnie jako jego poprawę, wskaźnik obsługi zadłużenia kredytowego obliczono wyłącznie dla przedsiębiorstw korzystających z kredytu bankowego, wskaźnik prognozy eksportu obliczono wyłącznie dla firm-eksporterów, wskaźnik prognozy wzrostu cen obliczono jako saldo odpowiedzi pozytywnych (tzn. przypadków, w których prognoza cen produktów oferowanych przez przedsiębiorstwo jest wyższa niż prognoza cen czynników wytwórczych) i negatywnych (odwrotna sytuacja). 7. Ilekroć pod tabelą bądź rysunkiem nie pojawia się informacja odnośnie źródła danych, należy rozumieć, że źródłem informacji jest wtedy szybki monitoring NBP. 101

103 III II... AA N EE KKSS 22 KK ONN O SS TT RR UU KKCC J J AA WW SS KKAA ŹŹNN I KKAA KK OO NN I UU NN KKTT UU RR YY DD EE PP AA RR TT AA MM EE NN TT UU SS TT AA TT YY SS TT YY KKI I Dążąc do skonstruowania wskaźnika koniunktury kierowaliśmy się trzema głównymi przesłankami: Wskaźnik powinien być dostępny z częstotliwością miesięczną Powinien być przejrzysty (łatwo interpretowalny) Powinien konsumować możliwie wszystkie informacje dotyczące szeroko rozumianej koniunktury gospodarczej, a co za tym idzie, powinien uwzględniać także zmienne kwartalne (część z nich ma bowiem znaczenie fundamentalne jak np. PKB) Model, który posłużył do uzyskania wskaźnika koniunktury (spełniający powyższe trzy warunki) można zapisać przy pomocy poniższego schematu: X t = ΛF t + ε t gdzie X t to wektor zmiennych o wymiarze N 1, zakwalifikowanych przez nas jako potencjalne indykatory sytuacji gospodarczej, obserwowanych w czasie t : ( X 1t, X 2t,..., X Nt ), Λ - macierz nieznanych parametrów o wymiarze N r, w której i-ty wiersz (λ i1, λ i2,..., λ ir ) λ i, tj.: macierz Λ można zapisać jako: (λ 1 λ 2... λ N ) Λ. F t jest wektorem r 1 stanowiącym r wspólnych czynników: (F 1t, F 2t,..., F rt ) F t, zaś ε t jest składnikiem losowym (N 1). Łatwo dostrzec, że taka konstrukcja podsumowuje najważniejsze cechy N zmiennych przy pomocy r wspólnych czynników, tzn.: redukuje zachowanie N zmiennych do zaledwie r głównych charakterystyk (r wspólnych czynników), gdzie N > r. Oczywiście różne zmienne mogą mieć mniejszy lub większy związek z głównymi tendencjami (wspólnymi czynnikami). Stopień korelacji poszczególnych zmiennych z głównymi charakterystykami obserwowanymi w zbiorze danych mierzą składowe współczynniki macierzy Λ. Gdyby macierz kowariancji składnika losowego - E(ε t ε t ), była diagonalna, mielibyśmy do czynienia z typowym modelem czynnikowym. Jednak założenie to eliminuje możliwość korelacji między zmiennymi ekonomicznymi (oprócz tej ujętej w ramach wspólnych czynników). Okazuje się jednak, że jeśli ograniczymy się do pewnej klasy zależności (związków) między elementami wektora ε t, to analiza czynnikowa jest poprawna, nawet, gdy macierz kowariancji nie jest diagonalna. Mamy wtedy do czynienia z tzw. przybliżoną analizą czynnikową. Oznacza to, że dopuszczalna jest autokorelacja poszczególnych składowych ε t tj.: E(ε it ε it-k ) 0 i współzależność między zmiennymi ekonomicznymi X t : E(ε it ε st ) 0. Kluczowym założeniem natomiast jest brak zależności między wspólnym czynnikiem (F t ), a składnikiem losowym (ε t ). Zauważmy, że brak szczegółowej parametryzacji procesów F t oraz ε t jest, przy operowaniu na dużych zbiorach danych, jedynie zaletą. Znaczącą zaletą zastosowanej metodologii jest możliwość uwzględnienia różnego typu nieregularności występujących w dostępnych szeregach czasowych. Oznacza to, że do obliczania wskaźnika koniunktury posłużyły nam zarówno dane o różnej częstotliwości pojawiania (miesięczne i kwartalne), jak również szeregi niedostępne od początku panelu. W szczególności np. mimo, że wskaźnik jest liczony od początku 1997 r. z częstotliwością miesięczną, to do jego odtwarzania posłużyły nam np. dane ankietowe z monitoringu NBP dostępne z częstotliwością kwartalną, a wśród nich stopień wykorzystania mocy produkcyjnych (dostępny od końca 1999 r.). Ważne jest, że zaproponowana struktura modelowa w sposób koherentny i formalny może przetwarzać w zasadzie wszystkie dostępne informacje nt. ogólnego stanu koniunktury i na ich podstawie stawiać diagnozę sytuacji gospodarczej. Opisana wyżej metodologia (analiza czynnikowa), jest właściwie szerokim uogólnieniem aparatu średniej arytmetycznej (lub ważonej) zastosowanej do zbioru wszystkich zmiennych. Zapewnia jednak zarówno zróżnicowany dobór wag, odzwierciedlający rzeczywisty wkład poszczególnych zmiennych w nieobserwowalny klimat koniunktury, jak również pozwala na jednoczesne posługiwanie się szeregami o różnej częstotliwości obserwacji. W odróżnieniu od standardowych modeli ekonometrycznych liczba zmiennych nie jest przeszkodą w estymacji. Wręcz przeciwnie: im większy zasób dostępnych szeregów tym bardziej wiarygodny przebieg wskaźnika koniunktury. Na obecnym, eksperymentalnym etapie do konstrukcji wskaźnika użyliśmy 55 szeregów czasowych (zob. spis w aneksie). Proces konstrukcji przebiegał w kilku fazach: I etap: - Wybór zmiennych potencjalnie przydatnych do tworzenia wskaźnika koniunktury (zob. spis w aneksie) - Odsezonowanie (większości) zmiennych przy pomocy metod analizy spektralnej, umożliwiającej odfiltrowanie szeregów czasowych z cykli o zadanej częstotliwości. W tym kontekście należy wspomnieć, że w literaturze uważa się najczęściej, że cykl koniunkturalny trwa od 2 do 8 lat. W związku z tym, posługując się filtrem spektralnym pozbawiliśmy zmienne cykliczności nieprzekraczającej 2 lat (pozbawiając tym samym szeregi czasowe zwykłej sezonowości cykli rocznych). 102

104 - Zbadanie szeregów czasowych pod względem stacjonarności. Wszystkie zmienne zostały pozbawione ewentualnych trendów (deterministycznych bądź stochastycznych) i poddane standaryzacji (przez odjęcie średniej i podzielenie przez odchylenie standardowe) II etap: - Estymacja wskaźnika koniunktury. W początkowej fazie do estymacji posłużyły nam wyłącznie szeregi pełne (1997: :11). W wyniku estymacji, uzyskaliśmy kilka wspólnych czynników. Następnie zakładając liniowy związek między tymi czynnikami i szeregami niepełnymi (o częstotliwości kwartalnej lub z brakującymi obserwacjami), odtworzyliśmy wagi (macierz Λ) i w konsekwencji otrzymaliśmy pewne przybliżenie brakujących obserwacji. Uzyskaliśmy w ten sposób pełny panel obserwacji. Estymując ponownie czynniki a następnie wagi (macierz Λ), uzyskaliśmy kolejne przybliżenie brakujących obserwacji oraz - co najważniejsze wspólnych czynników. Proces ten był powtarzany iteracyjnie. Należy podkreślić, że wzięto pod uwagę charakter zasobowy lub strumieniowy poszczególnych zmiennych kwartalnych przy odtwarzaniu brakujących obserwacji, co szczególnie przy operowaniu na dynamikach nie jest rzeczą trywialną. W wyniku estymacji modelu otrzymujemy przebieg r wspólnych tendencji, które wyjaśniają w sposób możliwie największy zachowanie wszystkich zmiennych. Idealną sytuacją byłoby założenie o istnieniu jednej wspólnej tendencji, która wyjaśniałaby w sposób znaczący dynamikę wszystkich szeregów czasowych, naturalnie interpretowanej jako poziom koniunktury. Co prawda użyte przez nas zmienne ekonomiczne stanowią w miarę jednorodny zbiór danych (z punktu widzenia przydatności do informowania o rzeczywistych procesach gospodarczych), jednak z kilku powodów nie należy ograniczyć się do założenia jednej wspólnej tendencji zawartej w zbiorze. Wśród nich można wymienić fakt, że część zmiennych może mieć charakter wyprzedzający, część antycykliczny, a pozostała może stanowić jednoczesne indykatory koniunktury. W takiej sytuacji można się spodziewać, że każdy z, powiedzmy 3-ch wspólnych czynników będzie miał inną interpretację związaną z własnościami poszczególnych 3-ch grup zmiennych. Ponadto należy wspomnieć, że dość znaczny wkład w zbiorze zmiennych stanowią dane pochodzące z badań ankietowych, które ze względu na dużą dozę subiektywizmu (lub prawdopodobne własności wyprzedzające względem zmiennych makroekonomicznych) mogą mieć odmienny charakter od zmiennych makroekonomicznych. W konsekwencji przyjęliśmy następującą strategię. Założyliśmy istnienie kilku wspólnych tendencji w dostępnym zbiorze zmiennych. Na drodze eksperymentu wybraliśmy jeden czynnik, który jest najsilniej skorelowany ze zmiennymi powszechnie uznanymi za dobrze opisujące klimat gospodarczy. W szczególności wskaźnik (wybrany przez nas czynnik) wykazuje ścisły związek z następującymi zmiennymi: DANE ILOŚCIOWE: Inwestycje krótkoterminowe Inwestycje w przedsiębiorstwach Produkcja sprzedana przemysłu Eksport (w PLN i dolarach) Import (w PLN i dolarach) Zapasy w przedsiębiorstwach Przychody w przedsiębiorstwach Pozwolenia budowlane Zatrudnienie w przedsiębiorstwach DANE JAKOŚCIOWE: Nowe zamówienia (strumień popytu krajowego i zagr.) GUS Produkcja sprzedana (diagnoza) GUS Prognoza sytuacji gosp. przedsiębiorstwa GUS Prognoza nowych zamówień GUS Prognoza produkcji sprzedanej przedsiębiorstwa GUS Prognoza aktywności gosp. w zakresie dział. budowlano-montażowej GUS Poziom zapasów w dział. handlowo-usługowej GUS Prognoza sytuacji ekonomicznej jednostek handlowo-usługowych GUS Przewidywana ilość sprzedawanych towarów jednostek handlowo-usługowych GUS Wskaźnik produkcji Monitoring NBP ANEKS: Spis zmiennych służących do uzyskania wskaźnika koniunktury 103

105 I. Sfera realna: 1) sprzedaż detaliczna towarów 2) sprzedaż hurtowa przedsiębiorstw handlowych 3) PKB 4) spożycie indywidualne 5) inwestycje w przedsiębiorstwach 6) inwestycje krótkoterminowe 7) produkcja sprzedana przemysłu 8) eksport w pln 9) eksport w usd 10) import w pln 11) import w usd 12) zapasy w przedsiębiorstwach 13) dostawy energii elektrycznej 14) przychody w przedsiębiorstwach 15) wynik finansowy netto 16) kredyty złotowe dla osób prywatnych 17) pozwolenia budowlane II. Dane jakościowe dot. koniunktury konsumenckiej i producentów: KONIUNKTURA KONSUMENCKA GUS: 18) zmiany sytuacji finansowej gospodarstwa domowego w ostatnich 12 miesiącach 19) zmiany sytuacji finansowej gospodarstwa domowego w ciągu najbliższych 12 miesięcy 20) obecne dokonywanie ważnych zakupów BADANIA KONIUNKTURY GUS: PRZEMYSŁ 21) ogólna sytuacja przedsiębiorstwa 22) nowe zamówienia (strumień popytu krajowego i zagr.) 23) zmiany produkcji sprzedanej przedsiębiorstw 24) stan zapasów 25) prognoza sytuacji gosp. przedsiębiorstwa 26) prognoza nowych zamówień 27) prognoza produkcji sprzedanej przedsiębiorstwa 28) prognoza zatrudnienia BADANIA KONIUNKTURY GUS: BUDOWNICTWO 29) aktywność gosp. w zakresie dział. budowlano-montażowej 30) przewidywana aktywność gosp. w zakresie dział. budow.-montażowej BADANIA KONIUNKTURY GUS: HANDEL 31) ogólna sytuacja ekonomiczna jednostki (do pop. mies.) 32) ilość sprzedawanych towarów (do pop. mies.) 33) poziom zapasów 34) prognoza ogólnej sytuacji ekonomicznej jednostki 35) przewidywana ilość sprzedawanych towarów MONITORING NBP: 36) nowe inwestycje 37) rozpoczęte inwestycje 38) produkcja 39) popyt ogółem 40) wykorzystanie mocy produkcyjnych III. Uwarunkowania makroekonomiczne: 104

106 41) wynik budżetu 42) podaż pieniądza M0 43) podaż pieniądza M1 44) podaż pieniądza M2 45) stopa procentowa (wibor 3-mies) 46) CPI 47) PPI 48) Terms of trade w okresie 49) rachunek bieżący bilansu płatniczego: wpływy z exportu 50) rachunek bieżący bilansu płatniczego: wypłaty za import 51) kurs Euro 52) kurs dolara IV. Rynek pracy: 53) stopa bezrobocia 54) przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw 55) przeciętne wynagrodzenie w sek. przeds. 105

107 IVV. I.. AA N EE KKSS 33 - SS ZYY Z BB KKI I MM OO NN I TT OORR I NN GG NNBBPP AA DD AA NN EE GGUUSS WW AA RR TT OOŚŚ ĆĆ PP RR OO GGNN OO SS TT YY CC ZZNN AA DD AA NN YY CC HH PROGNOZY POPYTU Związek dynamiki przychodów z prognozami popytu prezentuje Rys Zwróćmy uwagę, że krzywa dynamiki przychodów jest dość dobrze opisana przez krzywą wskaźnika popytu (wskaźnik korelacji Pearson a dla tej realcji wyniósł 0,92). 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0-1,5-2,0-2,5-3,0 dyn. przychodów ` wsk.popytu IV-98 I-99 II-99 III- IV-99 I-00 II-00 III- IV-00 I-01 II-01 III- IV-01 I-02 II-02 III- IV-02 I-03 II-03 III- IV-03 I-04 II-04 III- IV-04 Rys. 220 Relacja między nominalną dynamiką przychodów ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów (pop.kw=100, dane GUS) a wskaźnikiem popytu (różnica sald, szybki monitoring) [obie zmienne zostały zestandaryzowane] Źródło: GUS F-01 oraz szybki monitoring PROGNOZY PRODUKCJI Rys. 221 Relacja między dynamiką produkcji sprzedanej przemysłu (pop.kw.=100, dane GUS) a wskaźnikiem prognoz produkcji w przemyśle (różnica sald, szybki monitoring) [obie zmienne zostały zestandaryzowane] Źródło: GUS oraz szybki monitoring Wartość prognostyczną danych dotyczących produkcji przemysłu względem danych GUS prezentuje Rys Wskaźnik korelacji Pearson a wskazuje na silną dodatnią zależność między obiema zmiennymi (wartość wskaźnika 0,81). PROGNOZY SYTUACJI 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0-1,5-2,0-2,5 IV-00 II-01 IV-01 wskaźnik prognoz sytuacji 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0-1,5-2,0 wsk.produkcji - szybki monitoring dyn.produkcji - GUS IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 dyn. przychodów - F-01 II-02 Rys. 222 Relacja między nominalną dynamiką przychodów ogółem (pop.kw=100, dane GUS) a wskaźnikiem prognoz sytuacji ekonomicznej (różnica sald, szybki monitoring) [obie zmienne zostały zestandaryzowane] Źródło: GUS F-01 oraz szybki monitoring IV-02 II-03 IV-03 II-04 IV-04 Analizie poddano również predykcyjność prognoz sytuacji. Okazało się, że wskaźnik oparty na saldzie prognoz sytuacji dość dobrze odzwierciedla dynamikę przychodów populacji przedsiębiorstw zobligowanych do składania sprawozdań F- 01. Wskaźnik korelacji Person a dla tej relacji wyniósł 0,

108 VV... AA N EE KKSS 44 - FF O RR MM UU LL AA RR ZZ BB AA DD AA NN I AA AA NN KKI I EE TT OO WW EE GG OO 107

109 108

110 109

111 Raporty na temat stanu koniunktury są do pobrania ze strony internetowej NBP: dział "Publikacje", "Analizy i badania", "Koniunktura" - Zapraszamy! 110