Narodowy Bank Polski Departament Analiz Makroekonomicznych i Strukturalnych WSTĘPNA INFORMACJA O KONDYCJI

Transkrypt

1 Narodowy Bank Polski Departament Analiz Makroekonomicznych i Strukturalnych WSTĘPNA INFORMACJA O KONDYCJI SEKTORA PRZEDSIĘBIORSTW ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM STANU KONIUNKTURY W I KW 2005

2 SPIS TREŚCI Synteza 4 I. Ogólny klimat koniunktury 7 Indeksy koniunktury stan i prognozy 7 Prognoza produkcji sprzedanej 8 Wskaźniki koniunktury 9 I.1. Popyt. Zamówienia. Produkcja. 10 Stan popytu 10 Prognozy popytu 10 Obszary zmian popytu 11 Nowe zamówienia 13 Obszary zmian poziomu zamówień 13 Prognozy produkcji 15 Obszary zmian poziomu produkcji 15 Produkcja a popyt i zamówienia 17 I.2. Sytuacja ekonomiczna 17 Bieżące oceny sytuacji ekonomicznej 17 Obszary zmian sytuacji ekonomicznej 18 Zmiany sytuacji na poziomie przdsiębiorstwa 20 Oceny sytuacji a bariery rozwoju 20 Prognozy sytuacji ekonomicznej 21 Obszary zamian sytuacji 22 Trafność prognoz 24 I.3. Zatrudnienie 25 Zmiany zatrudnienia 25 Prognozy zatrudnienia 26 Uwarunkowania planowanych zmian zatrudnienia 27 I.4. Presja płacowa; wzrost wynagrodzeń 33 Presja płacowa 33 Prognozy wzrostu płac 34 I.5. Inwestycje. Zapasy. 36 Prognozy inwestycji 36 Przyczyny powstrzymywania się od inwestycji w 2005 r. 37 Obszary zmian aktywności inwestycyjnej 37 Struktura finansowania 40 1

3 Inwestycje rozpoczęte 42 Inwestycje a wielkośc przedsiębiorstwa 43 I.6. Wykorzystanie mocy produkcyjnych 45 Obszary zmian 46 Krótko- i długoterminowe skutki zmian wykorzystania mocy produkcyjnych 47 I.7. Kredyt bankowy. Popyt na kredyt 49 Popyt na kredyt a oczekiwania dotyczące zmian poziomu oprocentowania. 50 Obszary zmian poziomu zadłużenia kredytowego. 51 Popyt na kredyt a sytuacja ekonomiczna przedsiębiorstw. 52 Popyt na kredyt a aktywność inwestycyjna 55 Ocena dostępności kredytów 56 Dostępność kredytów a aktywność inwestycyjna. 57 Dostępność kredytów a wielkość zatrudnienia. 58 I.8. Oprocentowanie kredytów 59 Koszty kredytu a ocena kondycji ekonomicznej przedsiębiorstw. 62 Zmiany oprocentowania kredytów w bankach komercyjnych a zmiany stóp procentowych NBP. 64 Prognoza stóp procentowych 65 Jakość prognoz stóp procentowych 67 I.9. Struktura finansowania działalności przedsiębiorstw 68 Profil finansowania działalności 68 Typologia strategii finansowania działalności przedsiębiorstw 69 Finansowanie przedsiębiorstw a ich kondycja ekonomiczna 70 I.10. Płynność finansowa przedsiębiorstw. Obsługa zadłużenia. 72 Płynność finansowa a wielkość przedsiębiorstwa. 73 Obsługa zadłużenia kredytowego. 74 Obsługa zobowiązań pozakredytowych. 76 I.11. Ceny, koszty 78 Prognozy CPI 78 Prognozy PPI 79 Prognozy cen własnych wyrobów 80 Prognozy cen wykorzystywanych surowców i materiałów 82 Koszty stałe 83 Obszary zmian 83 I.12. Kurs walutowy 85 Prognozy kursu walutowego dolara i euro 85 kurs walutowy zagrożenie dla eksportu oraz krajowej produkcji 86 Skutki aprecjacji złotego 88 2

4 I.13. Eksport, import 90 Aktywność eksportowa 90 Prognozy eksportu 91 Opłacalność eksportu 92 Eksport a wielkośc przedsiębiorstwa 93 Cechy zbiorowości eksporterów 94 Import 95 Cechy zbiorowości importerów 96 I.14. Szybki monitoring NBP a dane GUS wartość prognostyczna danych 98 Prognozy popytu 98 Prognozy produkcji 98 Prognozy sytuacji 98 I.15. Bariery rozwoju wybrane problemy 99 II. Aneks 1 - Uwagi metodologiczne 100 III. Aneks 2 Konstrukcja zintegrowanego wskaźnika koniunktury 101 IV. Aneks 3 Wyniki regresji - model stopy procentowej 105 V. Aneks 4 - Formularz badania ankietowego 109 3

5 SS Y Y NN TT EE ZZAA W świetle wyników szybkiego monitoringu NBP oraz innych danych makroekonomicznych, które zostały wykorzystane przy konstruowaniu wskaźników koniunktury (patrz Załącznik 1) można sformułować następujące wnioski: 1. Analiza zbiorczych wskaźników koniunktury oraz niektórych cząstkowych wskaźników opisujących wyodrębnione obszary działalności gospodarczej przedsiębiorstw sugeruje wyraźne wyhamowanie tempa poprawy koniunktury, co wskazuje na zmniejszenie się dynamiki wzrostu gospodarczego. 2. Za tą tezą przemawia zmniejszające się saldo trwałych komponentów popytu oraz stabilizacja, po okresie stałego spadku, odsetka deklaracji o istnieniu problemów ze znalezieniem odbiorcy na produkty oferowane przez przedsiębiorstwa. Dodatkowo obserwuje się niższą dynamikę napływu nowych zamówień, co ostatecznie wpływa na stopniową redukcję planów produkcyjnych po raz pierwszy od 2002 r. saldo prognoz nowych zamówień oraz saldo prognoz produkcji będzie niższe niż w analogicznym okresie ub. r. 3. Po okresie nieprzerwanej poprawy, która rozpoczęła się w 2003 r., w ostatnich trzech kwartałach kondycja ekonomiczna przedsiębiorstw ustabilizowała się; nieznacznie maleje również optymizm prognoz. 4. Zmalała dynamika eksportu oraz optymizm prognoz tej kategorii. Zmiany te były obserwowane wraz ze znacznym spadkiem opłacalności sprzedaży na eksport dwukrotnie więcej firm niż w poprzednim kwartale zgłosiło fakt braku pełnej opłacalności na sprzedaży zagranicznej. W ciągu kwartału udział nieopłacalnego eksportu w kosztach wzrósł ponad dwuipółkrotnie. W wyniku umocnienia kursu złotego w relacji do dolara i euro wzrósł odsetek eksporterów, którzy deklarują, że poziom kursu walutowego przekroczył próg, przy którym eksport staje się nieopłacalny. W przypadku kursu euro odsetek ten wyniósł 32%, wobec 18% w poprzednim kwartale, w przypadku kursu dolara 63%, wobec 42%. Nasiliły się trudności związane z wahaniami kursu walutowego oraz jego niekorzystnym poziomem z punktu widzenia interesów przedsiębiorstwa (istnienie takiego rodzaju problemów zadeklarowało 24% firm, o 9 pkt.proc. więcej niż w poprzednim kwartale; wahania lub niekorzystny poziom kursu wymieniane są na pierwszym miejscu wśród barier rozwoju). 5. Pomimo spadku opłacalności eksportu i zakładanej niższej dynamiki sprzedaży zagranicznej prognozy produkcji w grupie eksporterów są nadal bardziej optymistyczne niż oczekiwania przedsiębiorstw nie zajmujących się eksportem. W grupie nieeksporterów spadek optymizmu prognoz jest nawet większy niż u eksporterów. 6. Odnotowano wzrost udziału importu w kosztach, przy nie zwiększającym się odsetku importerów. Wskutek umocnienia kursu złotego do dolara i euro wzrósł odsetek przedsiębiorstw, które 4

6 obawiają się problemów ze zbyciem swoich wyrobów ze względu na niższe ceny dóbr importowanych. Dla 41% przedsiębiorstw (podobnie w poprzednim kwartale) kurs rzeczywisty euro przekroczył próg, przy którym import może stanowić zagrożenie dla ich sprzedaży. W przypadku dolara odsetek ten wzrósł w ciągu kwartału z 55% do 66%. 7. Wyraźnie pogorszyły się perspektywy wzrostu zatrudnienia. Odnotowano częstsze deklaracje redukcji kadry pracowniczej, przy jednak tylko nieznacznie mniejszej redukcji prognoz wzrostu zatrudnienia. 8. Przynajmniej co czwarte przedsiębiorstwo w próbie ma w planach na I kw. br. podwyżki płac. Skala podwyżek będzie jednak umiarkowana średnio o 5%. Płace będą rosnąć głównie w przedsiębiorstwach, które zwiększą również zatrudnienie. Ponadto, wzrost wynagrodzeń skorelowany jest dodatnio z sytuacją ekonomiczną i wielkością przedsiębiorstwa (podwyżki płac obejmą 40% pracowników próby). 9. Wnioski o słabnącym tempie wzrostu nie znajdują potwierdzenia w prognozach inwestycji, odsetek firm planujących nowe inwestycje jest najwyższy od 1998 r. W całym 2005 r. poważne inwestycje zamierza rozpocząć w sumie połowa badanych, z czego 50% planuje inwestować już od I kw. br. Najczęściej wymienianą przyczyną wstrzymania się od inwestowania był brak konieczności podejmowania takich działań, ze względu na zakończony proces inwestycyjny bądź posiadanie odpowiedniego w stosunku do potrzeb zaplecza technologicznego. 10. Wzrostowi aktywności inwestycyjnej sprzyja utrzymywanie się na wysokim poziomie stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych. Obecny poziom wykorzystania majątku wytwórczego znajduje się powyżej szacowanej przez NBP stopy NAICU (poziom mocy produkcyjnych nie zwiększający tempa inflacji). 11. Wzrost aktywności inwestycyjnej nie przyczynił się jednak do zwiększenia zainteresowania finansowaniem kredytem bankowym kolejny kwartał z rzędu zmniejszył się odsetek kredytobiorców, a prognozy redukcji długu przeważyły nad prognozami wzrostu tej wielkości. W grupie inwestorów popyt na kredyt będzie podobny jak w poprzednim kwartale 40% firm planujących inwestycje w I kw. br. zamierza zwiększyć swoje zadłużenie z tytułu kredytów bankowych, wobec 12% odsetka planów powiększania długu wśród przedsiębiorstw nieprzewidujących rozpoczęcia inwestycji w tym okresie. 12. Przedsiębiorstwa poinformowały o kolejnym wzroście cen kredytu bankowego. Respondenci oczekują jednak, że w I kwartale stopy procentowe przestaną rosnąć. 13. Do najwyższego poziomu w całej historii badań ankietowych wzrosły wskaźniki: zdolności do terminowej obsługi zadłużenia z tytułu kredytów bankowych oraz zdolności do regulowania zobowiązań wobec pozostałych wierzycieli. Po raz kolejny poprawiła się również płynność finansowa przedsiębiorstw. Skala poprawy wskaźników terminowości i płynności była jednak w sumie niewielka, a w prognozach zdolności do obsługi zadłużenia wobec banków nieznacznie przeważył pesymizm. 5

7 14. Stabilizuje się sytuacja w obszarze oczekiwań inflacyjnych. Oczekiwania CPI i PPI pozostały na poziomie z poprzedniego kwartału. Pomimo wyhamowania oczekiwań inflacyjnych, w I kw. br. przedsiębiorstwa planują większe podwyżki cen niż w IV kw. ub. r. Zjawisko to można wyjaśnić po części czynnikami sezonowymi, w tym obserwowanym zwykle na początku roku szybszym wzrostem cen na surowce i materiały stosowane w procesie produkcji. Największe podwyżki cen własnych produktów są planowane w sektorze wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, oraz górnictwo i kopalnictwo. 6

8 I.. OO GÓÓLL G NN YY KKLL I MM AA TT KK OONN I UU NN KKTT UU RR YY INDEKSY KONIUNKTURY STAN I PROGNOZY Tab. 1 Zmiany aktywności gospodarczej w świetle wybranych wskaźników koniunktury i nazwa indeksu przebieg indeksu prognoza uwagi Wskaźniki klimatu koniunktury GUS Mimo że oceny ogólnego klimatu koniunktury w przetwórstwie przemysłowym w grudniu były pozytywne, to okazały się gorsze niż w listopadzie i ostrożniejsze niż w analogicznym miesiącu ostatnich lat. Na pogorszenie nastrojów przedsiębiorców wpłynęły niekorzystne oceny zarówno bieżącego jak i przyszłego portfela zamówień oraz produkcji. Skalowany indeks koniunktury przedsiębiorstw (NBP) Standaryzowany wskaźnik sytuacji przedsiębiorstw (NBP) Zintegrowany wskaźnik koniunktury (NBP) W porównaniu z poprzednim kwartałem nastąpił wyraźny spadek wskaźnika (drugi raz z rzędu). Wskaźnik utrzymał się na zbliżonym poziomie co w poprzednim kwartale. Obydwa wskaźniki 1 sugerują, że prawdopodobnie szczytowy poziom koniunktury mamy już za sobą. Prognoza wskaźnika scentrowana nieco poniżej wartości średnich zdaje się potwierdzać tą tezę. Przebieg trendu sugeruje trwałą tendencję wzrostową (spadek ma charakter sezonowy). Z uwagi na sposób konstrukcji wskaźnika (informuje on o możliwościach przyspieszenia lub trwałego ożywienia, a nie o poziomie koniunktury w sektorze przedsiębiorstw), spadek wskaźnika do relatywnie niskiego poziomu powinien być interpretowany jako sygnał o możliwości słabnięcia koniunktury w przedsiębiorstwach Wartości powyżej 0 posiadają naturalną interpretację pozytywnego obrazu gospodarki, zaś wzrost wskaźnika oznacza wyższą dynamikę rozwoju gospodarczego. Ponieważ jednak obydwa wskaźniki przyjmują dodatnie wartości, stan koniunktury należy w dalszym ciągu uważać za zadawalający. Rys. 1 Skalowany indeks koniunktury NBP (górny wykres), ogólny wskaźnik koniunktury GUS wraz z prognozą ekonometryczną (lewy dolny wykres), standaryzowany wskaźnik sytuacji przedsiębiorstw (prawy dolny wykres) 1 Wskaźnik prezentowany jest w dwóch wersjach patrz aneks 2, str

9 1,5 1,0 0, ,0-0,5-1,0-1,5-2,0 III 1999 IV 1999 I 2000 II 2000 III 2000 IV 2000 I 2001 II 2001 III 2001 IV 2001 I 2002 II 2002 III 2002 IV 2002 I 2003 II 2003 III 2003 IV 2003 I 2004 II 2004 III 2004 IV 2004 I Rys. 2 Ogólny wskaźnik koniunktury GUS (lewy górny wykres), skalowany indeks koniunktury NBP (prawy górny wykres), standaryzowany wskaźnik sytuacji przedsiębiorstw (lewy dolny wykres), zintegrowany wskaźnik koniunktury (prawy dolny wykres) PROGNOZA PRODUKCJI SPRZEDANEJ 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% Rys. 3 Dynamika produkcji sprzedanej przemysłu w relacji do analogicznego miesiąca roku poprzedniego (w wyrażeniu nominalnym). Prognoza (2005: :03) zaznaczona kolorem czerwonym, ciągłym. Dodatkowo przerywane czerwone linie wyznaczają przedział ± jedno odchylenie standardowe błędu prognozy. powinna być bliska 4,7% r/r. W lutym prognoza wskazuje na 2,8% wzrost produkcji r/r. W marcu spadek dynamiki może być bardziej wyraźny (prognoza 1,4% r/r). Tak niska oczekiwana dynamika produkcji sprzedanej przemysłu związana jest w dużej mierze ze statystycznym efektem bazy, gdyż w analogicznym okresie zeszłego roku obserwowaliśmy dwucyfrowe dynamiki związane zarówno z ożywieniem gospodarczym na świecie jak i zbliżającym się wejściem do Unii Europejskiej. Przy czym, co wyraźnie widać na wykresie, na którym podano 95% przedział ufności dla prognozy, niepewność prognozy jest znacząca. W pierwszym kwartale 2005 roku oczekiwać możemy znacząco niższej dynamiki produkcji sprzedanej przemysłu niż w analogicznym okresie ubiegłego roku. Styczniowa dynamika produkcji 8

10 WSKAŹNIKI KONIUNKTURY popyt - pop.kw. popyt - prognoza zamówienia - pop.kw. zamówienia - pronoza produkcja - pop.kw. produkcja - prognoza eksport - pop.kw. eksport - prognoza inwestycje - pop.kw. inwestycje - prognoza zatrudnienie - pop.kw. zatrudnienie - prognoza płynność - pop.kw. płynność - bieżący kw. sytuacja - pop.kw. zmiana sytuacji - prognoza Rys. 4 Zbiorcze zestawienie sald (kolor zielony stan na IV kwartał 2004 r., różowy kolor prognoza na I kwartał 2005r.) ii Tab. 2 Wskaźniki klimatu koniunktury iii na podstawie wyników szybkiego monitoringu NBP okres prognozy sezono wych zmian prognoza produ kcji iv zatrud nienia sytuacji ekonom. ogółem popytu trwałych tendencji eksportu inwestycji kontynuacja inwestycji wzrostu cen oceny sytuacji bież. obsługa zadłużenia kredytowego pozostałego I kwartał 2001 r. 9,2-12,0-1,3-10,7-3,0 14,6-56,4 80,3-27,5-29,4 58,7 71,3-24,8-13,5 II kwartał 2001 r. 21,1 17,4 0,8 16,7 18,7 25,2-44,8 82,0-23,5-31,4 63,2 64,4-34,2-16,9 III kwartał 2001 r. 11,5 11,9 0,5 11,4 11,1 21,0-56,7 76,8-29,3-22,8 58,1 57,5-36,2-19,8 IV kwartał 2001 r. 8,3 6,0-2,8 8,7 9,7 20,5-64,1 72,1-33,2-29,2 59,0 60,3-31,9-11,2 I kwartał 2002 r. -1,8-20,6-4,1-16,5-8,4 10,7-64,3 71,5-41,2-31,0 54,8 56,1-35,0-11,8 II kwartał 2002 r. 15,3 15,4 0,9 14,5 12,3 30,7-58,3 73,1-24,8-29,2 56,9 54,1-38,3-10,2 III kwartał 2002 r. 12,1 12,5 0,2 12,2 14,0 33,3-60,3 77,5-19,3-25,9 67,4 v 54,5-35,0-13,7 IV kwartał 2002 r. 4,8 11,6 0,6 11,0 14,9 26,0-56,3 81,6-25,1-32,0 66,3 52,1-28,7-9,9 I kwartał 2003 r. -1,7-10,7 0,9-11,6 4,1 23,7-52,6 77,4-24,1-25,9 71,5 55,2-18,8-11,2 II kwartał 2003 r. 12,7 17,5 2,5 15,0 23,3 38,8-44,7 82,7-17,3-29,9 71,0 62,5-6,3-13,5 III kwartał 2003 r. 15,7 18,9 4,0 14,9 19,2 31,4-47,4 92,8-13,1-21,9 74,2 61,0-6,5-9,5 IV kwartał 2003 r. 9,6 16,6 5,5 11,1 19,8 25,8-49,6 89,0-18,2-19,7 75,5 64,5-1,8-6,5 I kwartał 2004 r. 1,3-7,6 6,3-14,0 7,9 25,6-45,9 90,0-16,1-26,1 82,1 69,5 3,1-4,4 II kwartał 2004 r. 10,2 24,3 8,2 16,1 25,5 41,2-32,9 92,8-6,4-32,0 82,7 69,0 4,1-2,1 III kwartał 2004 r. 13,8 22,1 7,3 14,8 24,6 33,3-36,7 94,4 2,3-24,6 86,4 73,2 10,0-4,1 IV kwartał 2004 r. 14,0 23,3 6,4 16,9 25,1 26,3-48,5 91,5-5,1-26,3 85,9 72,3 9,4-7,0 I kwartał 2005 r. -0,2-4,5 5,7-10,2 1,8 17,4-28,8 93,6-11,6-27,8 85,7 79,6 10,8-4,6 Pogrubioną czcionką wyróżniono maksymalny poziom wskaźników w historii badań ankietowych (pamiętajmy jednak, że szeregi mają niejednakową długość; niektóre sięgają 1997 r., inne rozpoczynają się w 2001 r.). stan zapasów 9

11 I..11. PPooppyyt tt... ZZaammóówwi iieenni iiaa... PPr roodd uukk ccj jjaa... stan popytu prognozy popytu trwałe zmiany popytu - obszary wzrostu nie maleje już skala problemów ze znalezieniem odbiorcy na produkty oferowane przez przedsiębiorstwa (ustabilizowała się na dość niskim poziomie) oczekuje się typowego dla początku roku spadku popytu zmniejsza się dynamika trwałej poprawy popytu budownictwo, transport, górnictwo i kopalnictwo branże oferujące dobra inwestycyjne O niedostatecznym poziomie popytu w relacji do możliwości wytwórczych informowały najczęściej firmy z sekcji Budownictwo (25% przedsiębiorstw w tej sekcji deklaruje istnienie takich problemów; podobnie w poprzednich kwartałach) oraz Handel i naprawy (17% sekcji). Ponadto, zaobserwowano, że deklaracje występowania problemów z popytem pojawiały się dwa razy częściej w grupie firm nieimportujących. PROGNOZY POPYTU STAN POPYTU problemy z popytem trend I-99 II-99 III-99 IV-99 I-00 II-00 III-00 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 Rys. 5 Niski popyt jako bariera rozwoju (na osi pionowej odsetek firm informujących o problemach ze znalezieniem odbiorcy na swoje produkty; trend tego wskaźnika uzyskano metodą x11; ze względu na brak danych dla III kw r. na rysunku przedstawiono dane szacunkowe) Po okresie stopniowego zmniejszania się skali problemów ze znalezieniem odbiorcy na produkty oferowane przez przedsiębiorstwa w ostatnim półroczu zjawisko to zaczęło się stabilizować, a niski popyt zajął trzecie co do ważności miejsce wśród problemów hamujących rozwój sektora przedsiębiorstw. W grudniu ub.r. co dziesiąte przedsiębiorstwo sygnalizowało takie problemy; była to grupa dwukrotnie mniejsza niż w 2002 r. tzn. w okresie najpoważniejszych trudności w tym obszarze (patrz Rys. 5). W I kwartale br. należy się spodziewać typowego dla tego okresu spadku popytu (patrz Rys. 6). Respondenci oczekują jednak, że redukcja będzie płytsza niż w analogicznym okresie ub.r wskaźnik trend I-99 II-99 III-99 IV-99 I-00 II-00 III-00 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 Rys. 6 Wskaźnik prognoz popytu ogółem (różnica sald) oraz trend tego wskaźnika (uzyskany metodą x11) Wskaźnik popytu ogółem vi zmniejszył się o 27,8 punktu proc. do poziomu minus 4,5 punktu co oznacza przewagę oczekiwań spadku nad przewidywaniami wzrostu popytu. Saldo prognoz było o 3,1 punktu wyższe niż w analogicznym okresie ub.r., na co wpływ miała poprawa sezonowych komponentów popytu. Zmiana salda trwałych komponentów popytu pomimo, że saldo pozostało dodatnie była niekorzystne. Pogorszenie odnotowano zarówno w relacji do poprzedniego kwartału, jak i analogicznego okresu ub.r. 10

12 I kw ,4 7,0 IV kw 2004 I kw ,1 7,6 7,8 7,0 66,7 61,5 57,0 17,6 21,6 9,2 0% 20% 40% 60% 80% 100% wzrost.sez. wzrost bez zmian spadek sez. spadek Rys. 7 Prognozy popytu struktura odpowiedzi OBSZARY ZMIAN POPYTU cała próba prywatny publiczny budownictwo górnictwo i kopalnictwo handel i naprawy poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytw. i zaopatr. w energię pozostałe poniżej 50 pracow pracow pracow pracow. ponad 1999 pracow. eksporterzy nieeksporterzy eksport(0-49) eksport(50-100) importerzy nieimporterzy inwestorzy nieinwestorzy -30,4-20,2-14,9-17,5-9,1-11,3-12,0-8,5-4,5-0,9-2,7-3,6-2,9-2,9 0,0 0,3 3,3 1,0 5,4 6,8 10,6 20,0 20,6 31,4 1,3 0,6 1,5-40,0-30,0-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 Rys. 8 Wskaźniki prognoz popytu (różnice sald) w podstawowych klasyfikacjach oczekiwania na I kw r. Jednak analiza szeregu czasowego sugeruje nierosnące tempo poprawy w obu grupach. Wśród eksporterów bardziej optymistyczne prognozy sformułowały przedsiębiorstwa o wysokim udziale eksportu w przychodach (ponad 50%), chociaż to firmy nie specjalizujące się w eksporcie odnotowały poprawę prognoz w relacji do analogicznego okresu ub.r. W obu grupach (z ponad 50% i niższym niż 50% udziałem eksportu w przychodach) trwała poprawa popytu jest coraz słabsza. 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0-20,0-25,0-30,0 eksporterzy-trend nieeksporterzy-trend eksporterzy nieeksporterzy IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 Rys. 9 Wskaźniki prognoz popytu (różnice sald) w klasach eksporterów i firm produkujących wyłącznie na rynek krajowy (trendy zmiennych uzyskano metodą x11) 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0-20,0-25,0 eksport(0-50)-trend eksport<50-100>-trend eksport(0-50) eksport<50-100> IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 Spadek popytu spodziewany jest w grupie firm sprzedających swoje wyroby wyłącznie na rynku krajowym. Zmian popytu nie spodziewają się zaś eksporterzy prognoz wzrostu popytu jest prawie tyle samo co prognoz spadku (patrz Rys. 9). Saldo trwałych komponentów popytu w obu grupach było dodatnie większe w klasie eksporterów. Rys. 10 Wskaźniki prognoz popytu (różnice sald) w klasach eksporterów o małym (do 50%) i dużym (od 50 do 100%) udziale eksportu w przychodach ogółem (trendy zmiennych uzyskano metodą x11) W klasyfikacji wg PKD oceny popytu były zróżnicowane ze względu na odmienne dla każdej z sekcji wahania sezonowe. Prognozy optymistyczne przeważyły w sekcjach: Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę oraz 11

13 Transport. Analiza trwałych zmian popytu wskazuje na odczuwalną poprawę w trzech sekcjach: Budownictwo, Górnictwo i kopalnictwo oraz Transport. Brak symptomów trwałej poprawy popytu jest obserwowany zaś przede wszystkim w grupie firm z sekcji Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0-20,0 budownictwo handel i naprawy przemysł I-00 II-00 III-00 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 Rys. 11 Wskaźniki prognoz popytu (różnice sald) w przemyśle, budownictwie i handlu (na rysunku trendy tych zmiennych uzyskane metodą x11) Podobnie jak w latach ubiegłych sektor publiczny prognozuje wzrost, zaś sektor prywatny sezonowy spadek popytu w I kw. (por. Rys. 12). Analiza trwałych zmian popytu sugeruje słabnące tempo poprawy popytu w sektorze prywatnym. Zmiany w sektorze publicznym wskazują na stabilizację popytu. Zgodnie z wcześniej obserwowanymi tendencjami wzrostu popytu w I kw. spodziewają się przedsiębiorstwa duże i bardzo duże, zaś firmy małe i średnie przewidują spadek tej wielkości. Z analizy trwałych komponentów popytu wynika, że w żadnej z klas, bez względu na wielkość zatrudnienia, tempo poprawy popytu nie rośnie. Spadku popytu w I kw. oczekują zarówno branże oferujące dobra inwestycyjne vii, jak i branże dostarczające pozostałych dóbr (por. Rys. 13). O ile jednak w branżach inwestycyjnych tempo poprawy popytu jest wciąż niemalejące, o tyle w pozostałych branżach tempo to zaczęło już słabnąć branże oferujące dobra inwestycyjne pozostałe branże trend (branże ofer.dob.inw.) trend (poz.bran.) IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0-20,0-25,0 prywatny-trend publiczny-trend prywatny publiczny III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 Rys. 13 Wskaźniki popytu (różnice sald) w branżach oferujących dobra inwestycyjne oraz w pozostałych przedsiębiorstwach (trendy zmiennych uzyskano metodą x11) Rys. 12 Wskaźniki prognoz popytu (różnice sald) w sektorze publicznym i prywatnym (trendy zmiennych uzyskano metodą x11) 12

14 NOWE ZAMÓWIENIA prognozy nowych zamówień zmiany w długim okresie - obszary wzrostu sezonowy spadek coraz niższe tempo wzrostu w długim okresie transport W I kw r. oczekuje się wyraźnego wyhamowania tempa wzrostu liczby nowych zamówień w stosunku do poprzedniego kwartału i I kw r. (patrz Rys. 14). Spadek optymizmu prognoz tylko częściowo można wytłumaczyć czynnikami sezonowymi. Trend zmiennej sugeruje słabnącą dynamikę wzrostu. 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 wskaźnik trend (x11) Rys. 14 Wskaźnik prognoz liczby nowych zamówień (różnica sald) oraz trend tego wskaźnika (uzyskany metodą x11) I-05 IV-04 III-04 II-04 19,5 32,1 34,8 38,4 60,3 52,0 53,5 48,8 III-04 15,0 IV-04 5,3 10,4 5,5 5,1 6,6 6,8 6,0 I-05 OBSZARY ZMIAN POZIOMU ZAMÓWIEŃ cała próba prywatny publiczny budownictwo górnictwo i kopalnictwo handel i naprawy poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytw. i zaopatr. w energię pozostałe poniżej 50 pracow pracow pracow pracow. ponad 1999 pracow. eksporterzy nieeksporterzy eksport(0-49) eksport(50-100) importerzy nieimporterzy inwestorzy nieinwestorzy -14,5-3,7-5,1-3,8 1,8 1,9 4,5 4,6 4,6 4,0 3,2 6,6 8,3 7,6 7,6 9,2 8,0 11,1 10,3 10,0 11,5 17,9 18,2 25, Rys. 16 Wskaźniki prognoz liczby nowych zamówień (różnice sald) w podstawowych klasyfikacjach oczekiwania na I kw r. Spadku liczby nowych zamówień spodziewają się przedsiębiorstwa sprzedające swoje wyroby na rynku krajowym. W grupie eksporterów zamówienia powinny rosnąć, tyle że znacznie wolniej niż w poprzednim kwartale. Analiza szeregu czasowego sugeruje coraz wolniejszy napływ nowych zamówień, zarówno w grupie eksporterów, jak i firm produkujących wyłącznie na rynek krajowy. I-04 23,4 58,7 12,5 5,4 0% 20% 40% 60% 80% 100% wzrost stabilne spadek nie dotyczy Rys. 15 Prognozy liczby nowych zamówień struktura odpowiedzi 13

15 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0 I-02 II-02 eksporterzy trend - eksporterzy III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 nieeksporterzy trend - nieeksporterzy Rys. 17 Wskaźniki prognoz liczby nowych zamówień (różnice sald) w grupie eksporterów i nieeksporterów (trendy zmiennych uzyskano metodą x11) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0 I-02 II-02 III-02 budownictwo handel i naprawy przemysł IV-02 I-03 II-03 Rys. 18 Wskaźniki prognoz liczby nowych zamówień (różnice sald) w przemyśle, handlu i budownictwie (na rysunku trendy tych zmiennych uzyskane metodą x11) III-03 IV-03 I-04 II-04 II-04 III-04 III-04 IV-04 IV-04 I-05 I-05 Spadek liczby zamówień przewidują firmy budowlane i handlowe. W obu sekcjach jest to zjawisko przede wszystkim sezonowe. W pozostałych sekcjach PKD prognozy optymistyczne przeważyły nad pesymistycznymi, mimo że oczekuje się, że napływ prognoz będzie mniejszy niż w poprzednim kwartale. Analiza szeregu czasowego sugeruje, że największym tempem napływu nowych zamówień charakteryzuje się sekcja Transport. Spadek dynamiki zamówień obserwują zaś firmy z Przetwórstwa przemysłowego oraz z sekcji Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0 I-02 II-02 III-02 prywatny trend-prywatny IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 publiczny trend-publiczny Rys. 19 Wskaźniki prognoz liczby nowych zamówień (różnice sald) w sektorach własności (trendy zmiennych uzyskano metodą x11) Nie widać obecnie różnic w dynamice napływu nowych zamówień między sektorami własności. Oba sektory spodziewają się spadku tempa napływu nowych zamówień w I kw. W ujęciu długookresowym obserwuje się zaś stabilizację tego tempa w grupie firm publicznych i malejącą dynamikę napływu nowych zamówień w sektorze prywatnym. Wszystkie formy własności odnotowały spadek dynamiki nowych zamówień, w tym największy grupa przedsiębiorstw zagranicznych. We wszystkich klasach skonstruowanych w oparciu o wielkość zatrudnienia prognozy wzrostu liczby nowych zamówień przeważyły nad prognozami spadku tej wielkości. Niewielki wzrost w relacji do analogicznego okresu ub.r. odnotowały tylko podmioty najmniejsze. II-04 III-04 IV-04 I-05 14

16 PROGNOZY PRODUKCJI prognozy produkcji sezonowy spadek I ,5 64,8 16,7 coraz niższe tempo wzrostu w długim okresie IV ,6 54,0 10,5 zmiany w transport długim okresie - obszary III ,0 60,6 7,4 wzrostu II ,1 57,3 8,6 W I kw. br. można oczekiwać wyraźnego spadku dynamiki produkcji, wywołanego zarówno przez czynniki sezonowe, jak i wolniejszy wzrost popytu. Wskaźnik prognoz produkcji (różnica sald) spadł o 23,3 punktu w porównaniu do IV kwartału ub.r.; był przy tym również niższy niż w analogicznym okresie ub.r. o 6,1 punktu. Zwiększenie produkcji (skali działalności) planuje wciąż nieznacznie więcej firm niż jej spadek, co oznacza, że wielkość produkcji w I kw. powinna nieznacznie przewyższyć poziom z IV kw wskaźnik trend IV-00 I-01 II-01 III- IV-01 I-02 II-02 III- IV-02 I-03 II-03 III- IV-03 I-04 II-04 III- IV-04 I-05 Rys. 20 Wskaźnik prognoz produkcji (różnica sald) oraz trend tego wskaźnika (uzyskany metodą x11) I ,1 65,7 13,2 0% 20% 40% 60% 80% 100% wzrost bez zmian spadek Rys. 21 Prognozy produkcji struktura odpowiedzi OBSZARY ZMIAN POZIOMU PRODUKCJI cała próba prywatny publiczny budownictwo górnictwo i kopalnictwo handel i naprawy poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytw. i zaopatr. w energię pozostałe poniżej 50 pracow pracow pracow pracow. ponad 1999 pracow. eksporterzy nieeksporterzy eksport(0-49) eksport(50-100) importerzy nieimporterzy inwestorzy nieinwestorzy -30,4-11,0-9,2-9,3-4,3-1,7-3,8 1,8 1,0 0,0 4,1 4,6 2,7 6,8 6,3 5,9 6,2 9,4 8,2 13,3 17,1 15,3 20,0 30,3-40,0-30,0-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 Rys. 22 Wskaźniki prognoz produkcji (różnice sald) w podstawowych klasyfikacjach plany na IV kw r. Spadek produkcji spodziewany jest w grupie firm produkujących na rynek krajowy. Eksporterzy planują dalszy, chociaż mniejszy co 15

17 do skali wzrost produkcji 2. Analiza szeregu czasowego sugeruje lekką tendencję zniżkową dynamiki produkcji w grupie eksporterów, niezależnie od stopnia zaangażowania w działalność eksportową, i wyraźny spadek tempa produkcji w klasie firm sprzedających swoje wyroby wyłącznie na rynku krajowym (patrz Rys. 22 i Rys. 23). Warto jednak zaznaczyć, że na wynikach analizy w grupie nieeksporterów zaważył wyjątkowo pesymistyczny I kw. br. tak dużej redukcji produkcji nie obserwowano w ciągu ostatnich 3 lat. 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0-20,0 eksporterzy nieeksporterzy trend-eksporterzy trend-nieeksporterzy IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 wzrostu produkcji prognozują pozostałe sekcje, w tym największy wzrost sekcja Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. Zmiany długookresowe sugerują wzrost dynamiki produkcji w grupie firm transportowych oraz, co zaskakujące ze względu na malejącą dynamikę popytu i zamówień, w sekcji Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0 budownictwo handel i naprawy przemysł IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 Rys. 25 Wskaźniki prognoz produkcji (różnice sald) w przemyśle, handlu i budownictwie (na rysunku trendy tych zmiennych uzyskane metodą x11) Rys. 23 Wskaźniki prognoz produkcji (różnice sald) w klasach eksporterów i przedsiębiorstw nie zajmujących się eksportem (trendy zmiennych uzyskano metodą x11) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0 eksport49 eksport50 trend-eksport49 trend-eksport50 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 Rys. 24 Wskaźniki prognoz produkcji (różnice sald) w klasach eksporterów o małym (do 50%) i dużym (od 50 do 100%) udziale eksportu w przychodach ogółem (trendy zmiennych uzyskano metodą x11) Spadek produkcji w I kw. spodziewany jest w sekcjach: Budownictwo i Handel i naprawy. Na stabilnym poziomie utrzyma się zaś produkcja w Górnictwie i kopalnictwie. Dodatnie tempo Spadek dynamiki produkcji prognozowany jest przez oba sektory własności, silniejszy w grupie firm prywatnych. Chociaż w obu grupach o spadku zadecydowały głównie wahania sezonowe, to trzeba podkreślić, że w obu sektorach prognozy na I kw. br. są najbardziej pesymistyczne od 3 lat. Analiza zmian długookresowych sugeruje stabilizację dynamiki produkcji w klasie firm publicznych i słabnące tempo wzrostu w przedsiębiorstwach prywatnych. 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0 prywatny publiczny trend-prywatny trend-publiczny III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 Rys. 26 Wskaźnik prognoz produkcji (różnice sald) w sektorach własności (trendy zmiennych uzyskano metodą x11) 2 W grupie nieeksporterów wahania sezonowe produkcji są wyraźnie silniejsze niż w grupie eksporterów. 16

18 Zmniejszyć produkcję planuje sektor MSP. W pozostałych przedsiębiorstwach oczekuje się, że produkcja będzie rosła, tyle że wolniej. Tylko w największych przedsiębiorstwach (ponad 2000 pracowników) możliwy jest wzrost produkcji w stosunku do analogicznego okresu ub.r., co może być jednak efektem bazy odniesienia (w I kw. ub.r. firmy te jako jedyna klasa prognozowały spadek produkcji). Reakcja produkcji na zmiany liczby nowych zamówień będzie nieco słabsza niż w przypadku popytu. Niemal co trzecie przedsiębiorstwo pomimo wzrostu liczby zamówień powstrzyma się od zwiększenia produkcji. Przyczyny tego zjawiska mogą być różne. W niektórych przypadkach przedsiębiorstwa nie będą zwiększać produkcji ze względu na brak wolnych mocy produkcyjnych, inne przyczyny to np.: redukcja nadmiernych zapasów. PRODUKCJA A POPYT I ZAMÓWIENIA Związek między prognozowanym wzrostem popytu i zamówień a planowanym zwiększeniem produkcji prezentuje Tab. 3. Wynika z niej, że w I kw. br. na wzrost popytu zwiększeniem produkcji zareaguje aż 80% respondentów. Gros pozostałych przedsiębiorstw utrzyma dotychczasowe rozmiary produkcji. Oczekiwany spadek popytu wywoła spadek produkcji w niemal 66% przypadków, a ponad 4% firm prognozujących spadek popytu nawet zwiększy rozmiary produkcji. Tab. 3 Prognozy popytu oraz nowych zamówień a prognozy produkcji skali działalności (dane w %, % wiersza) prognoza popytu prognoza produkcji wzrost bez zmian spadek wzrost 79,5 17,0 3,4 stabilny 9,2 85,8 5,0 spadek 4,3 29,3 66,4 prognoza prognoza produkcji nowych zamówień wzrost bez zmian spadek wzrost 69,6 26,8 3,6 stabilny 9,6 84,0 6,4 spadek 4,4 25,3 70,3 I..22. SSyyt ttuuaaccj jjaa eekkoonnoommi iiccz znnaa BIEŻĄCE OCENY SYTUACJI EKONOMICZNEJ sytuacja bieżąca enklawy dobrej sytuacji zmiany w długim okresie - obszary wzrostu prognoza sytuacji stabilizacja na wysokim poziomie (najwyższym od 2000 r.) wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę, górnictwo i kopalnictwo importerzy nieeksportujący firmy samorządowe przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 500 osób firmy z kredytem zagranicznym inwestorzy importerzy budownictwo firmy średnie (od 50 do 250 pracowników) brak symptomów dalszej poprawy W ciągu ostatnich trzech kwartałów oceny sytuacji w próbie utrzymały się na stałym poziomie. Saldo ocen viii w grudniu ub.r wzrosło o 0,4 punktu w relacji do poprzedniego kwartału i o 10 punktów w stosunku do analogicznego okresu ub.r. Analiza zmian w długim okresie sugeruje zakończenie fazy szybkiej poprawy 60,0 55,0 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 IX 2002 XII 2002 III 2003 VI 2003 IX 2003 XII 2003 III 2004 VI 2004 IX 2004 XII-2004 Rys. 27 Wskaźnik oceny sytuacji ekonomicznej (różnica sald) 17

19 (eksporterzy bez importu) oraz w przedsiębior- XII ,3 64,0 15,6 5,21,9 stwach odznaczających się wysokim udziałem IX ,1 63,0 15,9 5,21,9 eksportu w przychodach. Nie zmieniła się sytuacja przedsiębiorstw sprzedających i kupujących wy- VI ,4 61,8 16,1 5,3 1,4 łącznie na rynku krajowym. III ,8 59,3 18,2 6,62,0 100,0 90,0 XII ,7 58,6 18,7 6,82,1 80,0 0% 20% 40% 60% 80% 100% bardzo dobra dosyć dobra słaba zła bardzo zła Rys. 28 Bieżąca ocena sytuacji ekonomicznej struktura odpowiedzi 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 eksport-import eksport import rynek kraj. IX 2000 III 2001 IX 2001 III 2002 IX 2002 III 2003 IX 2003 III 2004 IX 2004 OBSZARY ZMIAN SYTUACJI EKONOMICZNEJ cała próba prywatny publiczny budownictwo górnictwo i kopalnictwo handel i naprawy poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytw. i zaopatr. w energię pozostałe poniżej 50 pracow pracow pracow pracow. ponad 1999 pracow. eksporterzy nieeksporterzy eksport(0-49) eksport(50-100) importerzy nieimporterzy inwestorzy nieinwestorzy kredytobiorcy niekorzystający z kredytu 20,0 20,6 32,1 36,2 46,8 46,9 45,1 50,6 56,7 56,3 58,7 55,0 54,4 62,5 63,6 60,8 64,3 65,2 70,6 80,0 77,1 74,7 87,0 85,5 90,5 88,2 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 Rys. 29 Wskaźniki sytuacji ekonomicznej (różnice sald) w podstawowych klasyfikacjach dane za wrzesień 2004 r. Pod koniec IV kw. najlepiej swoją sytuację oceniali importerzy sprzedający swoje towary wyłącznie na rynku krajowym. Tylko w tej grupie odnotowano wyraźną poprawę w relacji do poprzedniego kwartału. O pogorszeniu kondycji poinformowali eksporterzy. Wewnątrz tej grupy sytuacja była jednak zróżnicowana. Problemy pojawiły się bowiem głównie u tych spośród eksporterów, którzy zaopatrywali się wyłącznie w kraju Rys. 30 Wskaźniki sytuacji ekonomicznej ix w klasach importerów, eksporterów, nieimporterów i nieeksporterów wyjaśnienie skrótów: eksport eksporterzy nieimporterzy; import importerzy nie zajmujący się eksportem; eksport import eksporterzy importerzy; rynek kraj. nieeksporterzy z zerowym udziałem importu w kosztach 110,0 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 eksport49 eksport50 eksport90 IX 2000 XII 2000 III 2001 VI 2001 IX 2001 XII 2001 III 2002 VI 2002 IX 2002 XII 2002 III 2003 VI 2003 IX 2003 XII 2003 III 2004 VI 2004 IX 2004 XII-2004 Rys. 31 Wskaźnik oceny sytuacji bieżącej w grupie eksporterów wyjaśnienie skrótów: eksport49 eksporterzy z mniej niż 50% udziałem eksportu w przychodach; eksport50 eksporterzy z przynajmniej 50% udziałem eksportu w przychodach; eksport90 eksporterzy z przynajmniej 90% udziałem eksportu w przychodach ogółem Kolejny już kwartał z rzędu (trzy lata) najgorzej swoją sytuację oceniły przedsiębiorstwa budowlane. Trzeba jednak podkreślić, że sytuacja tej grupy stale się poprawia (wskaźnik ocen wzrósł tam w ciągu dwóch lat dwukrotnie, a w relacji do poprzedniego kwartału o 4,7 punktu), przez co różnice między firmami budowlanymi a kolejną na liście sekcją, (jest nią Przetwórstwo 18

20 przemysłowe ) stają się coraz mniejsze. Najlepszą kondycją w próbie charakteryzują się firmy z sekcji Górnictwo i kopalnictwo oraz Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 budownictwo handel i naprawy przemysł IX 2000 XII 2000 III 2001 VI 2001 IX 2001 XII 2001 III 2002 VI 2002 IX 2002 XII 2002 III 2003 VI 2003 IX 2003 XII 2003 III 2004 VI 2004 IX 2004 XII-2004 Rys. 32 Wskaźnik oceny sytuacji bieżącej w przemyśle, budownictwie i handlu Od początku prowadzenia badań ankietowych sektor prywatny znajdował się w lepszej sytuacji niż podmioty publiczne. Pod koniec IV kw r. w obu sektorach nie odnotowano większych zmian w relacji do poprzedniego kwartału. Wewnątrz sektorów zmiany były znacznie większe. Wyraźnie poprawiła się sytuacja w firmach samorządowych, w wyniku czego grupa tych podmiotów znalazła się w najlepszej sytuacji na tle innych form własności. Najsłabiej swoją sytuację oceniły przedsiębiorstwa należące do Skarbu Państwa. Zmieniły się relacje w ocenach sytuacji ekonomicznej między klasami wielkości przedsiębiorstw. W ciągu ostatnich trzech kwartałów oceny sytuacji były tym lepsze, im większe przedsiębiorstwa skupiała dana klasa. W IV kw. sytuacja poprawiła się w dwóch klasach: w grupie firm zatrudniających od 50 do 250 osób i w firmach o liczbie pracowników z przedziału od 500 do W trzech pozostałych klasach sytuacja pogorszyła się, w tym najbardziej w przedsiębiorstwach najmniejszych. Zmiany te spowodowały, że w najlepszej sytuacji znajduje się obecnie grupa firm zatrudniających od 500 do 2000 osób. Zdecydowanie najsłabiej swoją kondycję oceniają wciąż jednostki najmniejsze. 95,0 90,0 90,0 85,0 85,0 80,0 75,0 70,0 65,0 60,0 55,0 50,0 45,0 40,0 35,0 prywatny publiczny 80,0 75,0 70,0 65,0 60,0 55,0 XII 2002 III 2003 VI 2003 IX 2003 XII 2003 III 2004 VI 2004 ponad_2000 do_2000 do_500 do_250 do_50 IX 2004 XII-2004 VI 2001 IX 2001 XII 2001 III 2002 VI 2002 IX 2002 XII 2002 III 2003 VI 2003 IX 2003 XII 2003 III 2004 VI 2004 IX 2004 XII-2004 Rys. 34 Wskaźnik oceny sytuacji bieżącej w klasach wielkości zatrudnienia Rys. 33 Wskaźniki oceny sytuacji ekonomicznej (różnice sald) w sektorach własności Wśród badanych cech charakteryzujących działalność i sytuację przedsiębiorstw najsilniej związana z oceną kondycji firmy była skala problemów z płynnością. Przedsiębiorstwa nie zgłaszające żadnych poważniejszych problemów w tym obszarze oceniły swoją sytuację najlepiej wg opinii 92% respondentów z tej grupy sytuacja firmy jest przynajmniej dobra, podczas gdy w klasie firm zgłaszających częste trudności odsetek ten spada do zaledwie 19%. Jeśli chodzi o kredytobiorców, to grupa tych firm ocenia swoją sytuację tylko nieznacznie lepiej niż klasa respondentów bez kredytu. W IV kw r. respondenci nie posiłkujący się kredytem odnotowali poprawę sytuacji, kredytobiorcy zaś nie 19

21 zmienili swoich ocen w relacji do poprzedniego kwartału. Tab. 4 Zależność ocen sytuacji od ocen płynności (struktura w %; sumy w wierszach=100) Krzywa trendu sugeruje zakończenie fazy poprawy sytuacji w ankietowanych przedsiębiorstwach. 6 4 ocena sytuacji bardzo dobra brak problemów sporadyczne problemy częste problemy 98,8 1,2 0,0 dosyć dobra 73,9 22,0 4,1 słaba 27,1 33,3 39,6 zła 6,3 18,8 75, wskaźnik trend (wielomianowy) Wśród kredytobiorców pozytywnie wyróżniła się IX-2000 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 IV-2004 IX-2004 klasa podmiotów korzystających z kredytów zagranicznych x, w tym zwłaszcza firmy nieeksportujące. Przedsiębiorstwa spełniające oba warunki (kredyt zagraniczny i brak eksportu) odnotowały w Rys. 36 Zmiany sytuacji w relacji do poprzedniego kwartału na poziomie przedsiębiorstwa (krzywa pokazuje saldo zmian, tzn. różnicę między odsetkiem firm notujących poprawę oraz procentem firm obserwujących pogorszenie sytuacji; brak porównywalnych danych za marzec i czerwiec 2002 r. oznaczono dwoma przerywanymi liniami) IV kw. wyraźną poprawę sytuacji w relacji do poprzedniego kwartału. Podjęto próbę ustalenia, co było przyczyną 90,0 zmian sytuacji w próbie? Ustalono, m.in. że: 85,0 80,0 firmy, w których sytuacja była lepsza niż przed 75,0 70,0 65,0 60,0 55,0 50,0 45,0 firmy bez kredytu kredytobiorcy trzema miesiącami częściej informowały o poprawie płynności i zdolności do obsługi zobowiązań (w 13% firm z tej grupy problemy z płynnością zmniejszyły się lub wręcz zniknęły, nato- 40,0 35,0 miast w przedsiębiorstwach, w których sytuacja IX 2000 XII 2000 III 2001 VI 2001 IX 2001 XII 2001 III 2002 VI 2002 IX 2002 XII 2002 III 2003 VI 2003 IX 2003 XII 2003 III 2004 VI 2004 IX 2004 XII-2004 nie zmieniła się bądź uległa pogorszeniu tylko 7% jednostek odczuło poprawę płynności), Rys. 35 Wskaźnik oceny sytuacji bieżącej w grupie kredytobiorców oraz w przedsiębiorstwach nie posiłkujących się kredytem bankowym zauważono, że zmiana sytuacji była skorelowana ze stopniem zaangażowania w eksport im był on niższy, tym częściej obserwowano poprawę sytuacji. Co ciekawe, poprawiającej się sytuacji ZMIANY SYTUACJI NA POZIOMIE PRZDSIĘBIORSTWA Przeanalizowano zmiany sytuacji w grupie respondentów, którzy wzięli udział w dwóch ostatnich edycjach szybkiego monitoringu. Okazało się, że poprawę sytuacji zaobserwowało 10,8% firm, wobec 9,9% odsetka przedsiębiorstw, które znalazły się w gorszej kondycji niż 3 miesiące wcześniej. Wskaźnik salda zmian sytuacji xi, prezentowany na Rys. 36, wzrósł o 2 punkty w relacji do poprzedniego kwartału i przyjął wartość dodatnią (plus 1). często towarzyszył niewielki wzrost udziału eksportu w przychodach. Takie prawidłowości można było zaobserwować jednak tylko w grupie firm będących zarówno eksporterami, jak i importerami. OCENY SYTUACJI A BARIERY ROZWOJU W grudniu br. zmniejszył się odsetek respondentów deklarujących brak poważniejszych problemów hamujących rozwój firmy z 27% do 21%. 20

22 Tab. 5 Obszary występowania najpoważniejszych problemów sektor lub forma własności sekcja PKD eksport/import ocena sytuacji kredyt/ inwestycje kurs inflacja popyt konkurencja zatory płatnicze płynność prywatny (26%) przetwórstwo przem. (34%) pozostałe (15%) eksporterzy (37%) eksport.-import. (39%) bez względu na sytuację (24%) kredytobiorcy (27%) kredyt.dewizow. (39%) publiczny (19%) transport (22%) przetwórstwo przem. (17%) bez względu na sytuację (12%) samorządowa (21%) budownictwo (25%) handel (17%) nieimporterzy (16%) słaba (22%) b.zła (33%) nieinwestorzy (15%) prywatna krajowa (13%) samorządowa (16%) Skarbu Państwa (13%) poczta budownictwo (25%) nieimporterzy (13%) wytwarz.i zaop.w energ. elektr. (20%) zorientowane na rynek krajowy (15%) słaba (16%) słaba (16%) budownictwo (14%) górnictwo (10%) im gorsza tym większy problem b.dobra (0%) b.zła (33%) Drugi kwartał z rzędu najczęściej wymienianą barierą rozwoju pozostał kurs walutowy. Problem stanowiły zarówno jego wahania, jak i wartość. Na kolejnych pozycjach na liście barier znalazł się: znaczny wzrost cen, niski popyt, wysoka konkurencja oraz zatory płatnicze. Obszary nasilonego występowania poszczególnych problemów zostały zaprezentowane w Tab.5. PROGNOZY SYTUACJI EKONOMICZNEJ Ze względu na sezonowe spowolnienie procesów gospodarczych oczekiwania przedsiębiorstw na I kw. br. są znacznie bardziej pesymistyczne niż w IV kw. ub.r. Zmian na lepsze spodziewa się podobna liczebnie grupa przedsiębiorstw, co pogorszenia sytuacji. Trzeba podkreślić, że prognozy zmian sytuacji podlegają silnym wahaniom sezonowym, co świadczyć może o dużej niepewności działania. Analiza długookresowych zmian wskaźnika nie daje podstaw do oczekiwania istotnej poprawy w najbliższym czasie. 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0 IV-00 II-01 IV-01 II-02 IV-02 II-03 IV-03 II-04 wskaźnik trend Rys. 37 Wskaźnik prognoz sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw (różnica sald) oraz trend tego wskaźnika (uzyskany metodą x11) IV-04 21

23 I 2005 IV 2004 III 2004 II 2004 I ,6 18,7 19,8 18,5 12,6 80,7 76,1 76,5 74,5 73,3 9,7 8,3 11,3 4,7 5,7 0% 20% 40% 60% 80% 100% poprawa bez zmian pogorszenie Rys. 38 Prognozy sytuacji ekonomicznej struktura odpowiedzi OBSZARY ZAMIAN SYTUACJI cała próba prywatny publiczny budownictwo -12,5 górnictwo i kopalnictwo handel i naprawy poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytw. i zaopatr. w energię pozostałe poniżej 50 pracow pracow pracow pracow. ponad 1999 pracow. eksporterzy nieeksporterzy eksport(0-49) eksport(50-100) importerzy nieimporterzy inwestorzy nieinwestorzy kredytobiorcy niekorzystający z kredytu -6,1-4,5-3,1-3,7-3,6-2,2-0,9-1,6-1,7-0,2-0,2-0,5 0,0 1,4 1,5 1,2 2,9 4,0 6,3 6,8 5,9 10,0 9,4 8,8 20,0-15,0-10,0-5,0 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 Rys. 39 Wskaźniki prognoz sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw (różnice sald) w podstawowych klasyfikacjach oczekiwania na I kw r. Prognozy zmian sytuacji są zróżnicowane w badanych agregacjach. Jednak prawie we wszystkich analizowanych klasach na początku roku obserwuje się spadek optymizmu prognoz. Najbardziej optymistyczne prognozy na I kw. sformułowały: firmy samorządowe wśród form własności, Górnictwo i kopalnictwo, Transport oraz Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę wśród sekcji PKD, podmioty największe pod względem zatrudnienia, eksporterzy z niewielkim udziałem eksportu w klasach import-eksport, firmy nie posiłkujące się kredytem, kredytobiorcy korzystający z kredytu zagranicznego. Pogorszenie sytuacji w I kw. sygnalizują: podmioty należące do państwowych osób prawnych, sekcje Budownictwo i Handel i naprawy, przedsiębiorstwa małe i średnie, wyspecjalizowani eksporterzy, grupa nieinwestorów. Analiza zmian w ujęciu długookresowym sugeruje możliwość poprawy sytuacji w następujących klasach: firmy samorządowe, Górnictwo i kopalnictwo, Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę, Transport, importerzy, w tym zwłaszcza firmy sprzedające swoje produkty w kraju. 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 eksport-import eksport import rynek kraj. Rys. 40 Wskaźniki prognoz sytuacji ekonomicznej (różnice sald) w klasach importerów, eksporterów, nieimporterów i nieeksporterów wyjaśnienie skrótów: eksport eksporterzy nie zajmujący się importem; import importerzy nie zajmujący się eksportem; eksport import eksporterzy importerzy; rynek kraj. nieeksporterzy z zerowym udziałem importu w kosztach 22

24 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 eksport49 eksport50 eksport90 Rys. 41 Wskaźniki prognoz sytuacji ekonomicznej (różnice sald) w wybranych klasach eksporterów wyjaśnienie skrótów: eksport49 eksporterzy z mniej niż 50% udziałem eksportu w przychodach; eksport50 eksporterzy z przynajmniej 50% udziałem eksportu w przychodach; eksport90 eksporterzy z przynajmniej 90% udziałem eksportu w przychodach 22,0 budownictwo 20,0 handel i naprawy 18,0 przemysł 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0-2,0 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 Rys. 42 Wskaźnik prognoz sytuacji ekonomicznej (różnica sald) w budownictwie, handlu i naprawach oraz przemyśle (na rysunku trend tych zmiennych wyliczony metodą x11) 20,0 16,0 12,0 8,0 4,0 0,0-4,0 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 prywatny trend-prywatny publiczny trend-publiczny Rys. 43 Wskaźnik prognoz sytuacji ekonomicznej (różnica sald) w sektorach własności Optymistyczne prognozy przeważyły nad pesymistycznymi w dwóch z pięciu klas skonstruowanych w oparciu o ocenę sytuacji ekonomicznej w firmach w dosyć dobrej i złej sytuacji. Można zauważyć, że im gorsza jest sytuacja firmy, tym częściej oczekuje ona jej zmiany w przyszłości. Firmy w bardzo dobrej kondycji najczęściej przewidują stabilizację sytuacji. Tab. 6 Sytuacja oczekiwana a sytuacja aktualna przedsiębiorstwa (dane w %, % wiersza) aktualna ocena prognoza na I kw 2005 r. (IV kw 2004 r.) poprawa bez zmian pogorszenie bardzo dobra 5,0 87,5 7,5 dosyć dobra 9,9 81,0 9,1 słaba 10,5 77,9 11,6 zła 18,8 71,9 9,4 bardzo zła 0,0 63,6 36,4 Dla tych spośród przedsiębiorstw, które obawiają się pogorszenia swojej sytuacji ekonomicznej największy problem w grudniu ub.r. stanowił kurs walutowy (36% firm oczekujących pogorszenia sytuacji informowało o takich obawach) oraz rosnące ceny surowców i materiałów (30%). W poprzednim kwartale przedsiębiorstwa oczekujące pogorszenia sytuacji deklarowały, że podstawowym dla nich problemem jest niski popyt oraz inflacja. Istnieje silna korelacja między kierunkiem zmian sytuacji a planami odnośnie produkcji. W grupie przedsiębiorstw, które oczekują poprawy sytuacji 60% zamierza zwiększyć produkcję (skalę działalności). Wśród firm informujących o pogorszeniu sytuacji 42% planuje ograniczyć produkcję. Podobny wpływ na prognozy sytuacji mają również prognozy popytu i nowych zamówień. Grupa eksporterów silnie reaguje również na prognozy eksportu. W przypadku przewidywanego pogorszenia sytuacji spadek sprzedaży na eksport jest oczekiwany przez 27% grupy. Wśród eksporterów prognozujących poprawę swojej kondycji wzrostu eksportu spodziewa się 68% klasy. Widoczna jest tu zatem pewna asymetria wzrost produkcji, eksportu, popytu częściej przekłada się na poprawę sytuacji niż spadek tych czynników na jej pogorszenie. 23

25 TRAFNOŚĆ PROGNOZ Trafność prognoz prezentuje Rys. 44. Na rysunku znajdują się dwie zmienne: pierwsza to różnica pomiędzy odsetkiem prognoz poprawy sytuacji a odsetkiem firm, które istotnie zanotowały wyraźną poprawę w danym kwartale, druga zaś to różnica pomiędzy odsetkiem przedsiębiorstw, w których nastąpiło istotne pogorszenie sytuacji a odsetkiem prognoz pogorszenia sytuacji w tym kwartale. Zachowanie się tych zmiennych jest nie tylko miarą celności prognoz, pokazuje również klimat oczekiwań: optymistyczny lub pesymistyczny. Analiza zachowania obu zmiennych sugeruje, że po okresie pogorszenie nastrojów, które trwało od końca ub. r. do początku 2004 r., ostatnie trzy kwartały przyniosły wzrost optymizmu prognoz. 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0-2,0-4,0-6,0 nadmierni optymiści nadmierni pesymiści IX-2000 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 prognozy poprawy - rzeczywista poprawa rzeczywiste pogorszenie - prognozy pogorszenia XII-2001 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 IV-2004 Rys. 44 Sprawdzalność prognoz sytuacji (brak porównywalnych danych za II i III kw r. linie przerywane) IX

26 I..33. ZZaat ttr ruuddnni iieenni iiee ZMIANY ZATRUDNIENIA W IV kw r. zwiększały zatrudnienie częściej niż je redukowały przede wszystkim przedsiębiorstwa średnie ( osób), importerzy, eksporterzy, którzy jednak działają przede wszystkim na krajowym rynku oraz przedsiębiorstwa niepubliczne, zarówno zagraniczne, jak i krajowe. Lepsza pod tym względem była sytuacja kredytobiorców niż firm bez kredytu, inwestorów niż nieinwestorów, eksporterów niż nieeksporterów kw2003 zatrudnienie 2kw2003 3kw2003 mediana 4kw2003 Rys. 45 Dynamika zatrudnienia oraz mediany zatrudnienia (kwartał poprzedni=100) w badanej grupie przedsiębiorstw. W każdym przypadku próba ograniczona jest do przedsiębiorstw wspólnych dla danego i poprzedniego kwartału. Zatrudnienie w ankietowanych przedsiębiorstwach pozostało na poziomie podobnym co rok wcześniej oraz w poprzednim kwartale (dotyczy podmiotów, które wzięły udział w obu porównywanych w każdym przypadku okresach). Sytuacja była korzystniejsza niż w poprzednim kwartale wtedy dynamika zatrudnienia kształtowała się na poziomie 99,5%, roczna dynamika zatrudnienia wyniosła 97% kw2004 2kw2004 3kw2004 4kw2004 Rys. 46 Rozkład zatrudnienia 1.XII.2004 r. (górny wykres) oraz rozkład zmian zatrudnienia w okresie 1.XI.2004 r 1.XII.2004 r. (dolny wykres). W okresie IX.2004 r. XII.2004 r. do ok. 31% zmniejszył się odsetek przedsiębiorstw, w których zatrudnienie spadło (w poprzednim kwartale w 37%, dotyczy tylko firm, dla których obydwie informacje były dostępne, tj. ok. 86% podmiotów, uczestniczących w ostatnim badaniu), wzrosło zaś w 34% firm (w poprzednim w 32%). W pozostałych 35%, poza zakładami, w których liczba pracujących pozostała bez zmian, mieszczą się także przedsiębiorstwa, w których zmiany zatrudnienia były nieznaczne, tzn. mniejsze niż 1%. Rozkład zatrudnienia w czerwcu 2004 r. wraz z rozkładem zmian zatrudnienia w badanej próbie 3 dla ostatniego kwartału pokazuje Rys. 46. Na Rys. 47 zamieszczone są informacje na temat przewagi rzeczywistego wzrostu nad spadkiem zatrudnienia (mierzonej odsetkiem przedsiębiorstw). Sektory, w których ta przewaga była największa w IV kwartale 2004 r. to: przedsiębiorstwa średnie ( osób), importerzy, eksporterzy, którzy jednak działają przede wszystkim na krajo Inna jest struktura badanej próby pod względem wielkości zatrudnienia niż cały sektor przedsiębiorstw jest tu wyraźna nadreprezentacja podmiotów dużych (powyżej 250 osób) oraz małych (tzn. do 50 osób, które w F-01 są jedynie w formie szczątkowej), a zdecydowanie mniejszy udział przedsiębiorstw średnich ( osób). 25

27 wym rynku, przedsiębiorstwa niepubliczne, zarówno zagraniczne, jak i krajowe. ogółem niepubliczne publiczne kredytobiorcy bez kredu inwestorzy nieinwestorzy exporterzy nieexporterzy eksport- udział 50% i więcej eksport-do 50% importerzy nieimporterzy 0-49 osób i więcej Skarbu Państwa państw. osób pr. samorządowa prywatna krajowa prywatna zagraniczna Górnictwo i kopalnictwo Przetwórstwo przem. Produkcja i zaop. w energię Budownictwo Handel i naprawy Transport Pozostałe Rys. 47 Przewaga rzeczywistego wzrostu nad spadkiem zatrudnienia w okresie 1.XI.2004 r 1.XII.2004 r. (odsetek przedsiębiorstw o wzroście zatrudnienia minus odsetek przedsiębiorstw o spadku zatrudnienia; próba ograniczona do przedsiębiorstw, które wzięły udział w obu ostatnich monitoringach). Różnice zatrudnienia +/- 1% potraktowane zostały jako bez zmian. Największą przewagę odetka przedsiębiorstw, które zmniejszyły zatrudnienie nad odsetkiem tych, które je zwiększyły w IV kwartale 2004 r. posiadają przedsiębiorstwa publiczne, energetyczne oraz nieeksportujące. Najgorzej spośród regionów wypadło woj. mazowieckie, w którym połowa firm zmniejszyła zatrudnienie, a tylko 1/5 zwiększyła. Zwiększenie częstotliwości wzrostu zatrudnienia oraz zmniejszenie spadku w IV kw r. widoczne było w wielu przekrojach. O ile w I kw r. w żadnej z rozpatrywanych tu klas nie miała miejsca przewaga liczebna firm o wzrastającym zatrudnieniu nad tymi, gdzie zarejestrowany był spadek, a w III kwartale było ich niewiele, to w IV kwartale były one liczne. Największa poprawę odnotowały firmy górnicze oraz podmioty w woj. lubelskim i warmińsko-mazurskim. PROGNOZY ZATRUDNIENIA Przedsiębiorstwa planujące wzrost zatrudnienia to w większości firmy prywatne, przemysłowe lub w mniejszym stopniu handlowe, które prowadzą inwestycje i nie zamierzają ich redukować (a często nawet planują je zwiększać). Są to najczęściej eksporterzy, będący jednocześnie importerami. Pogorszenie prognoz zatrudnienia na pierwszy kwartał 2005 r. z jednoczesną ich poprawą w perspektywie rocznej jest prawidłowością widoczną w różnych prezentowanych tu dla przedsiębiorstw przekrojach. Najlepsze prognozy (tzn. istniejąca przewaga oczekiwań wzrostu nad spadkiem zatrudnienia) formułują przede wszystkim przedsiębiorstwa: w bardzo dobrej kondycji ekonomicznej oczekujące trwałego wzrostu popytu oczekujące wzrostu produkcji, zamówień przewidujące znaczne zwiększenie nowych umów eksportowych prognozujące rozszerzenie rozpoczętych inwestycji eksporterzy, dla których produkcja na rynki obce jest wprawdzie dominująca, ale nie wyłączna (tzn. przychody z działania na rynku wewnętrznym sytuują się pomiędzy 10% a 50%). W prognozach zatrudnienia na I kwartał 2005 r. odnotowano wyraźne pogorszenie przedsiębiorstwa częściej zamierzają zmniejszać zatrudnienie niż je zwiększać. Spadek wskaźnika zatrudnienia (do 61,4 pkt., p. Rys. 48) był silniejszy niż w poprzednim kwartale (redukcja wskaźnika o prawie 11 pkt. proc.), ale inaczej niż w zeszłym kwartale nastąpiło istotne zwiększenie prognoz redukcji zatrudnienia (o prawie 6 pkt. proc. w stosunku do poprzedniego kwartału), podczas gdy plany zwiększania liczby pracujących praktycznie nie zmieniły się. 26

28 85 UWARUNKOWANIA PLANOWANYCH ZMIAN 75 ZATRUDNIENIA % 45 80% % 15 40% 5 I 1998 I 1999 III 1999 I 2000 III 2000 I 2001 III 2001 I 2002 III 2002 I 2003 III 2003 I 2004 III 2004 I % Rys. 48 Wskaźnik prognoz zatrudnienia 4 Także w skali roku odsetek oczekiwań wzrostu zatrudnienia nie zmienił się (nadal 8%), ale za to wskazań redukcji zatrudnienia ubyło o 5 pkt. proc., wskaźnik zatrudnienia wzrósł w ciągu roku o 10 pkt. proc. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 0% III 2001 I 2002 III 2002 I 2003 III 2003 I 2004 III 2004 ograniczenie kosztów redukcja zbędnych etatów inne I 2005 Rys. 50 Przyczyny prognozowanego dla kolejnych kwartałów spadku zatrudnienia (dane na wykresie odsetek wszystkich odpowiedzi, zapowiadających redukcję zatrudnienia). Racjonalizacja zatrudnienia pozostała jedną z najczęściej wymienianych przyczyn planowanych ograniczeń zatrudnienia. Jej rola wśród czynników ogarniczenia liczebności załogi wzrosła w perspektywie kwartalnej, a spadła w rocznej. W ciągu ostatniego kwartału wzrosła rów- 40% 30% 20% nież częstotliwość deklaracji o redukcji kosztów jako o przyczynie spadku zatrudnienia. 10% Porównanie zamierzeń dotyczących zmian 0% I 2001 III 2001 I 2002 III 2002 I 2003 III 2003 I 2004 III 2004 wzrost bez zmian spadek I 2005 zatrudnienia dla różnych grup przedsiębiorstw pokazuje Rys. 51. Rys. 49 Prognoza zmian zatrudnienia W praktycznie wszystkich pokazanych tu klasach pogorszyła się wyraźnie od poprzedniego 4 Wskaźnik ma postać salda. Został obliczony jako różnica pomiędzy procentem odpowiedzi korzystnych (wzrost lub stabilny poziom zatrudnienia) a procentem odpowiedzi niekorzystnych (spadek zatrudnienia). W IV kw r. nastąpiło pewne przeformułowanie pytania w ankiecie, co mogło mieć wpływ na skok danych. kwartału relacja prognoz wzrostu zatrudnienia i jego spadku. We wszystkich przedstawionych tu grupach nastąpił wzrost przewidywań redukcji zatrudnienia (najsilniej wśród przedsiębiorstw górniczych, budowlanych, największych oraz nie będących inwestorami). Prognozy wzrostu zatrudnienia zwiększyły się jednak w kilku klasach (przede wszystkim wśród nieeksporterów, w firmach górniczych, nieinwestujących, bez kredytu oraz Skarbu Państwa). Najbardziej osłabiły się prognozy wzrostu zatrudnienia w przedsiębiorstwach państwowych osób prawnych, wśród eksporterów, w firmach średnich oraz w największych. We wszystkich klasach przewidywania redukcji liczby pra- 27

29 cowników są częstsze niż wzrostu. Jedyne obecnie klasy przedsiębiorstw, w których nieznacznie tylko mniej jest firm, które mają zamiar przyjmować pracowników niż ich zwalniać, to przedsiębiorstwa zagraniczne, wyspecjalizowani eksporterzy, a także importerzy. ogółem niepubliczne publiczne kredytobiorcy bez kredytu inwestorzy nieinwestorzy exporterzy nieexporterzy eksport- co najmniej 50% eksport-do 50% importerzy nieimporterzy i więcej Skarbu Państwa państw. osób pr. samorządowa prywatna krajowa prywatna zagraniczna Górnictwo i kopalnictwo Przetwórstwo przem. Produkcja i zaop. w energię Budownictwo Handel i naprawy Transport Pozostałe wzrost bez zmian spadek 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rys. 51 Prognozy zmian zatrudnienia w I kwartale 2005 r. dla różnych klas przedsiębiorstw Nadal korzystniejsze prognozy wzrostu zatrudnienia formułują firmy prywatne niż publiczne, inwestorzy niż nieinwestorzy, importerzy niż nieimporterzy, eksporterzy niż nieeksporterzy (wśród tych pierwszych ci o dominującej roli eksportu w przychodach niż ci, którzy eksportują w mniejszym zakresie) oraz przedsiębiorstwa nie korzystające z kredytów niż kredytobiorcy. ogółem niepubliczne publiczne kredytobiorcy bez kredytu inwestorzy nieinwestorzy eksporterzy nieeksporterzy eksport- udział 50% i więcej eksport-do 50% importerzy nieimporterzy 0-49 osób i więcej Skarbu Państwa państw. osób pr. samorządowa prywatna krajowa prywatna zagraniczna Górnictwo i kopalnictwo Przetwórstwo przem. Produkcja i zaop. w energię Budownictwo Handel i naprawy I kw.2005 Transport IV kw.2004 I kw.2004 Pozostałe Rys. 52 Saldo prognoz zatrudnienia (wzrost spadek) porównanie dla dwu ostatnich badań oraz monitoringu sprzed roku. Wartości ujemne oznaczają de facto przewagę prognoz spadku zatrudnienia nad jego wzrostem. Im większe przedsiębiorstwa, tym częstsze są prognozy spadku zatrudnienia, ale też zwykle częstsze są plany jego wzrostu. W porównaniu do sytuacji sprzed roku w większości klas nastąpiła poprawa prognoz zatrudnienia. Jednak w budownictwie, w firmach energetycznych, w największych, w najmniejszych, samorządowych oraz zagranicznych zwiększyła się przewaga przewidywań redukcji zatrudnienia nad jego wzrostem. W klasach skonstruowanych wg form własności pogorszenie prognoz zatrudnienia nastąpiło we wszystkich grupach w relacji do poprzedniego kwartału. W porównaniu z rokiem ubiegłym te 28

30 prognozy pogorszyły się w firmach samorządowych i zagranicznych. Najlepsze formułują jednak nadal przedsiębiorstwa zagraniczne. W przedsiębiorstwach publicznych jedynie w podmiotach o własności Skarbu Państwa zdarzają się prognozy wzrostu zatrudnienia. W podziale wg PKD pogorszyły się od zeszłego kwartału przewidywania zatrudnienia we wszystkich sekcjach, najbardziej w budownictwie i górnictwie. W perspektywie rocznej prognozy zatrudnienia pogorszyły się w 2 sekcjach: budownictwie i energetyce. Największa poprawa nastąpiła w sekcjach Transport, Pozostałe i Przetwórstwo przemysłowe. Przyczyny planowanych zmian liczby pracowników powiązane są nadal ściśle z kondycją firmy. Im lepsza ocena własnej sytuacji ekonomicznej, tym wyższy odsetek firm prognozujących wzrost lub przynajmniej stabilizację zatrudnienia (p. Rys. 53). Jedyną obecnie grupą, która częściej planuje wzrost niż spadek liczby pracowników to klasa przedsiębiorstw, które bardzo dobrze oceniają swoją kondycję ekonomiczną. Warto zauważyć, że przedsiębiorstwa, które oceniają swoją sytuację gospodarczą jako dobrą (choć nie bardzo dobrą) prawie 3-krotnie częściej prognozują spadek zatrudnienia niż wzrost bardzodobra dosyć dobra słaba zła Rys. 53 Zależność prognoz zatrudnienie od kondycji ekonomicznej przedsiębiorstwa (odsetek w każdej z klas wg kondycji odpowiedzi wzrost zatrudnienia minus spadek zatrudnienia ) Nawet przedsiębiorstwa przewidujące poprawę swojej sytuacji ekonomicznej rzadziej obecnie prognozują wzrost zatrudnienia niż jego spadek (p. Rys. 54), choć oczywiście prognozy tych firm są najlepsze w próbie. Przedsiębiorstwa, które stanowią zdecydowaną większość próby, a mianowicie te, które nie przewidują zmian kondycji ekonomicznej, podwyższyły od zeszłego kwartału swoje prognozy spadku zatrudnienia (17% wobec 12%) a prognozy wzrostu pozostawiły bez mian. KONDYCJA: poprawa bez zmian pogorszenie wzrost bez zmian spadek 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rys. 54 Prognozy zmian zatrudnienia a prognozy zmian sytuacji ekonomicznej Związki pomiędzy prognozą zmian popytu a prognozą zatrudnienia pokazuje Rys. 55. Niezależnie od spodziewanego popytu ankietowani najczęściej przewidują stabilizację zatrudnienia. Jedynie respondenci spodziewający się trwałego wzrostu popytu częściej prognozują wzrost niż spadek zatrudnienia. Jednak i oni 3-krotnie częściej niż poprzednio oczekują spadku zatrudnienia. POPYT: sezonowy wzrost trwały wzrost bez zmian sezonowy spadek wzrost bez zmian spadek 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rys. 55 Prognozy zmian zatrudnienia a prognozy zmian popytu (przedsiębiorstwa oczekujące trwałego spadku zapotrzebowania na swoje wyroby były bardzo nieliczne i dlatego zostały pominięte na wykresie). Prognozy wzrostu produkcji (które są o połowę rzadsze niż w zeszłym kwartale) częściej niż poprzednio wiążą się z możliwością wzrostu zatrudnienia, ale także zdecydowanie częściej z prognozami spadku liczby etatów. Redukcja spodziewanej skali działalności częściej idzie w parze z 29

31 redukcją zatrudnienia w prawie połowie przypadków (poprzednio prawie 40%). Wśród przedsiębiorstw oczekujących zwiększenia produkcji zmniejszyła się przewaga tych podmiotów, które oczekują wzrostu zatrudnienia nad tymi, które obawiają się jego spadku jest ona mniej niż 2-krotna (poprzednio ponad 4-krotna). PRODUKCJA: wzrost bez zmian spadek wzrost bez zmian spadek 0% 20% 40% 60% 80% 100% Ry s. 56 Prognozy zmian zatrudnienia a prognozy zmian produkcji skali działalności Zależność zmian zatrudnienia od liczby zamówień pokazuje Rys. 57. Ponad 18% firm oczekujących zwiększenia liczby nowych zamówień zamierza w najbliższym kwartale zwiększyć zatrudnienie, wobec jedynie 5% firm w pozostałych przedsiębiorstwach. Zwiększyły się obawy co do spadku poziomu zatrudnienia wśród przedsiębiorstw prognozujących redukcję zamówień, ale jednocześnie nieco wzrosły oczekiwania wzrostu zatrudnienia w firmach przewidujących zwiększenie zamówień. W tych podmiotach jednak także jest więcej niż poprzednio prognoz redukcji zatrudnienia, ale nadal jest ich mniej niż prognoz wzrostu (różnica ta zmalała do 2 pkt. proc. z 5 poprzednio). ZAMÓWIENIA: wzrost bez zmian spadek wzrost bez zmian spadek 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rys. 57 Prognozy zmian zatrudnienia a prognozy zmian liczby zamówień Związek faktu prowadzenia działalności eksportowej z prognozami zatrudnienia przedstawiony jest na Rys. 58. Eksporterzy 3 razy częściej niż przedsiębiorstwa nieeksportujące planują wzrost liczby pracujących, ale w podobnym stopniu spadek zatrudnienia. W porównaniu z poprzednim kwartałem nastąpił wyraźny wzrost oczekiwań redukcji zatrudnienia zarówno wśród eksporterów, jak i w firmach nieeksportujących (w obu grupach o połowę). Jednak wśród eksporterów, którzy produkują głównie na rynek krajowy prognozy redukcji zatrudnienia nasiliły się w ostatnim kwartale nieznacznie (o 1/6), podczas gdy dla firm o przeważającej roli eksportu w przychodach zwiększenie prognoz redukcji zatrudnienia było najmocniejsze (o ponad 70%). W dalszym ciągu jednak firmy wyspecjalizowane w eksporcie mają najlepsze prognozy zatrudnienia, pomimo że najbardziej się one pogorszyły. Najsilniej zareagowały przedsiębiorstwa produkujące praktycznie wyłącznie (w co najmniej 90%) na eksport: tu nastąpił 4-krotny zwiększenie prognoz redukcji zatrudnienia, co zaowocowało 2-krotną przewagą przedsiębiorstw zamierzających zmniejszyć liczbę etatów nad tymi, które będą ją powiększać (w poprzednim kwartale relacja był odwrotna 1:3). Wśród pozostałych przedsiębiorstw, które zajmują się w większym stopniu produkcją na rynki zagraniczne niż krajowe, istnieje równowaga prognoz wzrostu i spadku zatrudnienia. 75% i więcej <50%,75% ) <25%,50% ) do 25% bez eksportu wzrost bez zmian spadek 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rys. 58 Prognozy zmian zatrudnienia a udział przychodów z eksportu w przychodach ogółem Prognozy zatrudnienia reagują również na zmiany wielkości eksportu (p. Rys. 59). Zwraca jednak uwagę, że w nawet w grupie firm spodziewających się wzrostu wolumenu eksportu odsetek firm, które zwiększą zatrudnienie nie przewyższa odsetka tych, które je zmniejszą. Wśród tych pod- 30

32 miotów, które przewidują spadek wielkości eksportu aż ponad 1/3 zamierza zmniejszyć liczbę etatów. EKSPORT: wzrost bez zmian spadek nie jest eksporterem wzrost bez zmian spadek 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rys. 59 Prognozy zmian zatrudnienia a prognozy zmian eksportu Rys. 60 pokazuje zależność prognoz zatrudnienia od zmian liczby umów eksportowych, zarówno zawartych w ostatnim kwartale, jak i nowych, przewidzianych na I kw r. Największy wpływ na prognozy wzrostu zatrudnienia ma liczba oczekiwanych w najbliższym kwartale nowych umów eksportowych, w mniejszym zaś stopniu poziom eksportu, czy prognozy jego zmian. Wzrost planowanego zatrudnienia wiąże się także z zaistniałym w zeszłym kwartale wzrostem liczby kontraktów eksportowych. Obecnie 5-krotnie wyższy odsetek przedsiębiorstw prognozujących zwiększenie zatrudnienia jest wśród firm, które spodziewają się znacznego wzrostu liczby nowych umów eksportowych niż w pozostałych ankietowanych jednostkach. Należy zauważyć, że słabiej widzą możliwości zwiększenia zatrudnienia przedsiębiorstwa, które w zeszłym kwartale (tzn. IV kw r.) odnotowały wzrost liczby umów eksportowych, niż te, które planują taki wzrost. Przedsiębiorstwa przewidujące znaczny wzrost liczby nowych umów eksportowych 3 razy częściej prognozują wzrost zatrudnienia niż jego spadek. W większym stopniu niż w poprzednim kwartale przedsiębiorstwa reagują na ograniczenie liczby kontraktów eksportowych. Redukcję zatrudnienia planuje bowiem wysoki odsetek firm, które już zmniejszyły liczebność umów eksportowych lub mają taki zamiar w najbliższym kwartale (wyraźny wzrost tego odsetka od poprzedniego badania). Jak widać, w mniejszym stopniu wielkość eksportu i jego dynamika, a w większym - znaczny wzrost liczby nowych umów eksportowych mogą zaowocować wzrostem zatrudnienia. DYNAMIKA: wzrost bez zmian spadek wzrost bez zmian spadek PROGNOZA: znaczny wzrost niewielki wzrost bez zmian niewielki spadek znaczny spadek wzrost bez zmian spadek 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rys. 60 Prognozy zatrudnienia a zmiany liczby umów eksportowych w IV kw r. w relacji do III kw r. (górny wykres) oraz prognozy na I kwartał 2005 r. zmian liczby nowych umów eksportowych (dolny wykres). Przypadki, dotyczące spadku liczby umów eksportowych, szczególnie przewidywanego (a zwłaszcza znacznego spadku), mają mały udział w próbie, więc należy je traktować ostrożnie. Zależność prognoz zatrudnienia i inwestycji pokazuje Rys. 61. Dla przedsiębiorstw oczekujących zwiększenia aktywności inwestycyjnej występuje wyraźna przewaga wskazań wzrostu zatrudnienia nad jego spadkiem. Dla tych inwestorów, którzy zamierzają pozostawić inwestycje bez zmian, jak i je zredukować, czy nawet z nich zrezygnować (te dwie ostatnie sytuacje są incydentalne) wskazania wzrostu zatrudnienia są zdecydowanie rzadsze niż spadku. Także plany rozpoczęcia nowych inwestycji występują wraz z większą gotowością do rozszerzania zatrudnienia. Firmy, które planują rozpoczęcie poważniejszych inwestycji w najbliższym kwartale (czy także w całym 2005 r.), nadal są bardziej optymistyczne, jeśli chodzi o możliwość zmian zatrudnienia niż reszta. Częściej niż pozostali 31

33 respondenci przewidują wzrost zatrudnienia (14% wobec 5%), a także nieco rzadziej spadek (17% wobec 20%). INWESTYCJE: wzrost bez zmian nie dotyczy wzrost bez zmian spadek 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rys. 61 Prognozy zmian zatrudnienia a prognozy kontynuujacji inwestycji (pominięto na wykresie nieliczne przypadki rezygnacji lub redukcji realizowanych programów inwestycyjnych). Widoczna jest pewna zależność planów dotyczących zmian zatrudnienia od stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych przedsiębiorstwa. Generalnie im wyższy poziom wykorzystania tych mocy, tym wyższy odsetek przedsiębiorstw zamierzających zwiększyć zatrudnienie i tym niższy udział tych, którzy prognozują spadek zatrudnienia. 90% i więcej <80%,90% ) <7%0,80% ) <50%,70% ) do 50% wzrost bez zmian spadek 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rys. 62 Prognozy zatrudnienia a stopień wykorzystania mocy produkcyjnych 3,5%). Dla tych podmiotów, które miewają tego typu problemy sporadycznie ta przewaga jest 4- krotna. Te przedsiębiorstwa, których płynność nie jest zagrożona (stanowią 2/3 próby) 3 razy częściej prognozują wzrost zatrudnienia niż reszta firm. Przedsiębiorstwa zamierzające zwiększać zatrudnienie częściej niż pozostałe firmy deklarują brak jakichkolwiek barier w swojej działalności. Praktycznie żaden z respondentów nie narzeka na brak środków, niedostępność kredytu, wysokie stopy, wysokie podatki, wzrost zobowiązań czy import. Rzadziej także niż inni podkreślają takie problemy jak niski popyt, konkurencja czy zatory płatnicze. W Tab. 7 przedstawiona jest zależność pomiędzy aktualnymi a poprzednimi prognozami zmian zatrudnienia w przedsiębiorstwach, które uczestniczyły w dwu ostatnich edycjach badania. Tab. 7 Prognozy zmian zatrudnienia w IV kwartale 2004r. a prognozy w I kwartale 2005r. dane w wierszach sumują się do 100%, poza kolumną ostatnią, gdzie podany jest udział klasy w całości (próba ograniczona do przedsiębiorstw, które wzięły udział w obu monitoringach) I kw.2005 IV kw bez zmian spadek wzrost ogółem bez zmian 79,9 13,7 6,5 77,5 spadek 46,0 54,1 0,0 14,23 wzrost 48,8 14,0 37,2 8,27 ogółem 72,5 19,42 8,08 W pierwszym kwartale br. znacznie więcej firm niż poprzednio zamierza utrzymać wzrost zatrudnienia (37% wobec 28%), także spadek ma zamiar kontynuować więcej przedsiębiorstw 54% (poprzednio prawie 50%). Firmy, które w poprzednim kwartale nie planowały zmian zatrudnienia obecnie 2 razy częściej prognozują jego spadek niż wzrost. Wśród przedsiębiorstw sklasyfikowanych wg wielkości posiadanych zapasów zwraca uwagę to, że stan tychże zapasów mniej niż poprzednio różnicuje prognozy zatrudnienia przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa o zbyt wysokim poziomie zapasów przedstawiają najgorsze prognozy 25% przewiduje spadek zatrudnienia (19% w reszcie próby). Poważne problemy z płynnością przedsiębiorstw przekładają się na 10-krotnie częstsze plany redukcji zatrudnienia niż jego wzrostu (35% wobec 32

34 I..44. PPr rees sj jjaa ppł łłaaccoowwaa; ; wwz zroos st tt wwyynnaaggr rooddz zeeńń PRESJA PŁACOWA Najsilniejsze naciski płacowe wystąpiły w przedsiębiorstwach publicznych, zwłaszcza Skarbu Państwa, transportowych, handlowych, wśród nieinwestorów, eksporterów o mniejszym niż 50% udziale eksportu w przychodach oraz importerów, a także w przedsiębiorstwach w złej kondycji, ale z perspektywami poprawy. Blisko 60% przedsiębiorstw nie odnotowało w IV kw r. nacisków płacowych i ten odsetek zwiększył się o 5 pkt. proc. od poprzedniego kwartału (o 15 pkt. proc. po zważeniu danych zatrudnieniem). Żądania podwyżek płac zarejestrowało ok. 41% firm, z których co piąta uznała je za silniejsze niż zwykle (p. Rys. 63). Roszczenia zarówno o charakterze normalnym, jak i natężonym były słabsze niż w poprzednim kwartale. Przy uwzględnieniu wielkości przedsiębiorstw odsetek firm, w których zanotowano nasilone naciski płacowe spadł z 13% do 5%. 2004kw4 2004kw3 7,0 8,6 33,6 36,9 59,4 54,4 0% 20% 40% 60% 80% 100% naciski nasiliły się były jak zwykle nie było Rys. 63 Naciski płacowe w ostatnim kwartale (odsetek przedsiębiorstw). Wśród tych firm, które nie odnotowały w 4 kw r. roszczeń pracowników ¾ też nie odczuło ich poprzednio, w nielicznych pojawiły się pojawiły się silne naciski. Połowa przypadków natężonej presji płacowej to kontynuacja takiej samej presji z poprzedniego okresie. Wyraźniejsze naciski płacowe odczuły firmy publiczne niż prywatne (zarówno nasilone, jak i utrzymujące się na zwykłym poziomie). W przedsiębiorstwach publicznych roszczenia o wzmożonym charakterze nie osłabiły się od poprzedniego kwartału; przede wszystkim za sprawą firm Skarbu Państwa, gdzie są one najsilniejsze (12% odpowiedzi sugerujących zwiększenie nacisków płacowych). Presja dotycząca wynagrodzeń najbardziej odczuwana była w przedsiębiorstwach transportowych, w największym stopniu osłabiła się zaś w Budownictwie (o prawie połowę). W podmiotach o najwyższym (ponad 2000 osób) i najniższym (do 50 osób) zatrudnieniu naciski płacowe były rzadsze niż w pozostałych grupach. W przedsiębiorstwach średniej wielkości presja na wynagrodzenia nie osłabiła się od poprzedniego kwartału. Tab. 8 Zwiększone naciski płacowe (odsetek przedsiębiorstw w klasie) klasy przedsiębiorstw 2004 kw kw1 zmiana ogółem 8,7 7,0-1,7 niepubliczne 8,4 6,1-2,3 publiczne 9,2 9,9 0,7 kredytobiorcy 8,8 6,9-1,9 bez kredytu 8,2 7,4-0,9 inwestorzy 8,4 6,3-2,1 nieinwestorzy 10,9 8,7-2,1 eksporterzy 9,0 7,4-1,6 nieeksporterzy 8,4 6,0-2,4 eksport- udział 50% i więcej 10,2 6,9-3,3 eksport-do 50% 8,3 8,1-0,2 importerzy 8,5 7,6-0,9 nieimporterzy 9,4 6,1-3, osób 7,5 1,2-6, ,2 10,4 0, ,8 6,4 0, ,6 5,5-4, i więcej 8,8 2,9-5,9 Skarbu Państwa 10,7 12,2 1,5 państw. osób pr. 7,7 7,1-0,6 samorządowa 5,6 5,3-0,3 prywatna krajowa 7,7 5,8-1,9 prywatna zagraniczna 10,0 6,8-3,3 Górnictwo i kopalnictwo 16,7 0,0-16,7 Przetwórstwo przem. 8,1 7,4-0,7 Produkcja i zaop. w energię 2,9 2,9 0,0 Budownictwo 10,0 5,4-4,6 Handel i naprawy 10,2 7,9-2,4 Transport 11,4 9,7-1,8 Pozostałe 9,7 3,1-6,6 33

35 PROGNOZY WZROSTU PŁAC W prawie wszystkich klasach przedsiębiorstw, poza podmiotami państwowych osób prawnych oraz samorządowymi, wzrósł od poprzedniego kwartału odsetek firm planujących zwiększyć płace. Najwięcej takich planów zgłaszają przede wszystkim firmy największe, zagraniczne, górnicze i transportowe. Najrzadziej będą podnosić wynagrodzenia przedsiębiorstwa budowlane i nieinwestujące. W I kwartale 2005 r. 28% firm planuje podwyżki wynagrodzeń (niezdecydowani stanowią bardzo nieliczną grupę) 5. Takich planów jest dwa razy więcej niż w poprzednim kwartale. Ten fakt wraz z informacją z wcześniejszego rozdziału o redukcji presji płacowej pozwala sądzić, że przewidywane podwyżki są m. in. skutkiem nacisków z poprzedniego okresu. Po uwzględnieniu wielkości przedsiębiorstwa, mierzonej liczbą zatrudnionych, należy stwierdzić, że podwyżki wynagrodzeń mogą objąć ok. 40% pracowników (w poprzednim kwartale było to 12%). 2005kw1 2004kw4 13,1 28,1 86,9 71,9 0% 20% 40% 60% 80% 100% planowana podwyżka płac nie planowana Rys. 64 Planowane podwyżki wynagrodzeń (odsetek odpowiedzi) W podobnym stopniu podwyższyć płace planują zarówno te przedsiębiorstwa, które takie zamierzenia zgłaszały poprzednio, jak i pozostałe. Pozwala to przypuszczać, że cześć tych planów to są niezrealizowane dotąd zamierzenia z zeszłego okresu. naciski nasiliły się były jak zwykle nie było 29,8 24,7 50,0 70,2 75,3 50,0 0% 20% 40% 60% 80% 100% planowane podwyżki płac nie planowane Rys. 65 Planowane podwyżki wynagrodzeń a naciski płacowe (odsetek odpowiedzi w klasie) 5 Trzeba jednak wspomnieć, że podwyżki płac w pierwszym kwartale roku są sezonową prawidłowością. 34 Podwyżki wynagrodzeń nadal są planowane częściej w przedsiębiorstwach, w których pojawiły się roszczenia płacowe; zwłaszcza te o nasilonym charakterze. Jednak najbardziej wzrosły prognozy zwiększenia płac w grupie firm, w których nie było w poprzednim kwartale presji płacowej (ponad 3- krotnie). Można więc sądzić, że wynagrodzenia będą rosły nie tylko jako skutek nacisków. KONDYCJA: b.dobra dobra słaba zła, ew.poprawa bardzo zła 9,1 12,5 19,0 29, ,5 Rys. 66 Planowane podwyżki wynagrodzeń a kondycja ekonomiczna przedsiębiorstwa (odsetek odpowiedzi w klasie) Plany podwyżek płac są bowiem na ogół związane z dobrą sytuacją firmy. Te przedsiębiorstwa, które przewidują wzrost produkcji, popytu, zamówień, także eksportowych, wzrost inwestycji (dotychczasowych, jak i nowych), dobrze oceniają swoją kondycję obecną i przyszłą są częściej skłonne podnieść pracownikom pensje niż pozostałe podmioty. Decyzje przedsiębiorstw, dotyczące podwyżek płac są więc w dalszym ciągu bardziej pochodną możliwości, niż nacisków. W grupie firm o najlepszej kondycji prawie połowa podmiotów, w których nie rejestrowano żadnej presji płacowej, zamierza podnieść wynagrodzenia. We wszystkich klasach przedsiębiorstw, poza podmiotami państwowych osób prawnych oraz samorządowymi, wzrósł odsetek firm planujących podnieść wynagrodzenia. W niektórych grupach ten wzrost był skokowy, np. wśród inwestorów oraz jednostek zagranicznych był 5-krotny, a wśród importerów oraz w Przetwórstwie przemysłowym prawie 3-krotny. Najwięcej firm, planujących zwiększać płace (ponad 40%) jest w grupach przedsiębiorstw największych (ponad

36 2000 osób), zagranicznych oraz w górnictwie 6. Obecnie przedsiębiorstwa publiczne i prywatne posiadają podobne plany dotyczących wynagrodzeń. Tab. 9 Planowane podwyżki płac (odsetek przedsiębiorstw w klasie) klasy przedsiębiorstw 2004 kw kw1 zmiana ogółem 13,1 28,1 15,1 niepubliczne 11,6 27,9 16,4 publiczne 20,2 27,9 7,7 kredytobiorcy 11,8 26,9 15,0 bez kredytu 16,8 32,2 15,4 inwestorzy 6,3 31,1 24,8 nieinwestorzy 14,3 20,7 6,5 eksporterzy 13,3 29,6 16,3 nieeksporterzy 12,0 25,7 13,7 eksport- udział 50% i więcej 13,4 32,1 18,6 eksport-do 50% 13,2 30,0 16,8 importerzy 11,4 31,1 19,7 nieimporterzy 15,2 21,9 6, osób 14,4 27,1 12, ,0 22,4 8, ,6 34,3 23, ,8 29,0 16, i więcej 12,1 44,1 32,0 Skarbu Państwa 15,1 32,0 16,9 państw. osób pr. 32,0 21,4-10,6 samorządowa 25,0 21,1-4,0 prywatna krajowa 13,5 21,9 8,4 prywatna zagraniczna 7,8 40,1 32,3 Górnictwo i kopalnictwo 9,1 40,0 30,9 Przetwórstwo przem. 11,2 28,4 17,1 Produkcja i zaop. w energię 24,2 29,4 5,2 Budownictwo 8,6 20,0 11,4 Handel i naprawy 11,8 22,7 11,0 Transport 19,4 35,5 16,1 Pozostałe 23,3 32,3 8,9 W firmach zamierzających zwiększyć zatrudnienie sytuacja pozwala na podwyżki wynagrodzeń w ponad połowie przedsiębiorstw, czyli dwa razy częściej niż w pozostałych. wzrost zatr. bez zmian spadek 26,2 25,2 51, Rys. 67 Planowane podwyżki wynagrodzeń a prognozy zatrudnienia (odsetek odpowiedzi w klasie) Wśród przedsiębiorstw planujących podwyżki wynagrodzeń mniej jest podmiotów skarżących się na wysokie podatki, zatory płatnicze, wzrost zobowiązań, czy też trudności z uzyskaniem kredytu niż wśród pozostałych firm. brak podwyżek wzrost do 2,5% (2,5-5> (5-7,5> (7,5-10> powyzej 10% 3,7 1,5 1,0 4,4 17,0 72, Rys. 68 Średnia planowana podwyżka wynagrodzeń (dla tych przedsiębiorstw, które posiadają tego typu plany) Wysokość planowanych podwyżek płac jest umiarkowana. Średni wzrost wynagrodzeń wśród tych przedsiębiorstw, które mają zamiar takiej podwyżki dokonać, wynosi 5,3%, mediana 4,5% (ważone zatrudnieniem odpowiednio 4% i 3,5%). W odniesieniu do całej próby średnia podwyżka wyniesie 1,5%. Ponad 80% przedsiębiorstw podało, że wzrost wynagrodzeń, którego oczekują, nie przekroczy 3%. ogółem naciski nasiliły się były jak zwykle nie było nacisków 4,0 3,5 4,1 6, Rys. 69 Naciski płacowe a wysokość podwyżek płac (dane ważone zatrudnieniem) Średnia podwyżka wynagrodzeń będzie wyższa dla przedsiębiorstw, które odczuły zwiększenie presji płacowej. Natomiast w tych przedsiębiorstwach, w których te roszczenia utrzymują się na zwykłym poziomie nie planuje się wyższych podwyżek płac niż w tam, gdzie w ogóle nie było presji płacowej. 6 Pomimo spadku presji płacowej w górnictwie (p. Tab. 8). Należy jednak pamiętać, ze sekcja Górnictwo i kopalnictwo nie jest liczna w badanej próbie. 35

37 I..55. Innwwees I st ttyyccj jjee... ZZaappaas syy... inwestycje rozpoczęte prognozy inwestycji finansowanie inwestycji Znacznie spadł odsetek podmiotów posiadających już rozpoczęte programy inwestycyjne (o 11 pkt. proc.), Spadł odsetek podmiotów planujących zwiększenie już rozpoczętych projektów inwestycyjnych. Nastąpiło znaczne ożywienie działalności inwestycyjnej (największe od 1999 r.). Im lepsza sytuacja ekonomiczna podmiotu, tym większa jego skłonność do podejmowania nowych inwestycji. Podstawowym źródłem finansowania zarówno nowych, jak i już rozpoczętych inwestycji, są środki własne I-99 III-99 wskaźnik trend (x11) I-00 III-00 I-01 III-01 Rys. 70 Wskaźnik aktywności inwestycyjnej oraz trend liczony metodą x11. I-02 III-02 I-03 III-03 I-04 III-04 I-05 PROGNOZY INWESTYCJI W I kwartale 2005 r. można spodziewać się wyraźnego ożywienia działalności inwestycyjnej badanych przedsiębiorstw. Nowe inwestycje planuje rozpocząć 35,6% respondentów. Jest to o blisko 10 pkt. proc. więcej niż w poprzednim kwartale, oraz o blisko 9 pkt. proc. więcej niż w analogicznym kwartale roku poprzedniego. Obecnie wskaźnik aktywności inwestycyjnej osiągnął najwyższą wartość od początku 1999 r. 7 Optymistyczne prognozy dotyczące I kw r. potwierdzają dane odnośnie planów inwestycyjnych na cały 2005 r. W bieżącym roku nowe inwestycje planuje rozpocząć 50% badanej populacji przedsiębiorstw, z tego połowa zamierza zacząć nowe projekty inwestycyjne w I kw. tego roku (patrz Rys. 71). nie planuje inwestycji w 2005 r. planuje inwestycje w 2005 r. rozpoczęcie w I kw rozpoczęcie w II kw ,8 49,4 50,6 51,3 rozpoczęcie w III kw ,0 rozpoczęcie w IV kw ,9 Rys. 71 Odsetek podmiotów planujących rozpoczęcie nowych inwestycji w 2005 r. oraz w jakim kwartale. 7 Wskaźnik ten jest różnicą między procentem odpowiedzi wskazujących na to, że firma planuje rozpoczęcie nowych inwestycji w badanym kwartale, a procentem odpowiedzi mówiących o braku planowanych inwestycji 36 Znaczącym faktem może być to, że udział podmiotów planujących przeprowadzenie nowych inwestycji spada wraz z kolejnymi kwartałami 2005 r. Jest to niezgodnie z dotychczasowym zachowaniem się tej zmiennej. Do tej pory najczęściej to właśnie w I kwartale danego roku aktywność inwestycyjna była

38 najniższa (badania są prowadzone co kwartał). Zmianę tę można próbować tłumaczyć brakiem długookresowej strategii rozwoju u badanych przedsiębiorstw lub też brakiem przewidywalności sytuacji w kraju w dłuższej perspektywie, a co za tym idzie niechęcią przedsiębiorstw do formułowania prognoz o szerszym horyzoncie czasowym. Innym wytłumaczeniem tego zjawiska może być presja czynników zewnętrznych zmuszająca przedsiębiorstwa do rozpoczęcia nowych projektów inwestycyjnych. Jednocześnie rzadziej zgłaszają problemy w zakresie: - obsługi zadłużenia kredytowego, - terminowego regulowania zobowiązań pozabankowych, - utrzymania płynności finansowej. Rzadziej spotykają się z odmową kredytowania i lepiej oceniają swoją obecną sytuację ekonomiczną. nie ma potrzeby, zakończyło realizację nie ma środków własnych i możliwości ich pozyskania nie uzyskało środków unijnych, środki własne są niewystarczające zniechęca zmienność przepisów prawnych i biurokracja 4,0 3,6 15,8 33,1 PRZYCZYNY POWSTRZYMYWANIA SIĘ OD INWESTYCJI W 2005 R. popyt na towary przedsięb. jest zbyt niski stopa zwrotu z inwestycji byłaby zbyt niska 3,0 3,0 Podstawową przyczyną, dla których przedsiębiorstwa nie zamierzają rozpoczynać nowych inwestycji w 2005 r. jest zakończenie realizacji programu inwestycyjnego lub też posiadanie wystarczającego poziomu technologicznego dla dalszego funkcjonowania. Istotną przyczyną i jednocześnie barierą inwestowania jest brak środków własnych oraz możliwości ich pozyskania. Blisko 80% podmiotów deklarujących taki powód wstrzymywania się od inwestycji oceniło swoją sytuację jako co najwyżej słabą, a tylko 10% z tej grupy widzi możliwość poprawy swojej sytuacji ekonomicznej. Wśród badanych podmiotów dwie grupy respondentów wykazywały zbliżone cechy; jest to populacja podmiotów, które zamierzają inwestować w 2005 r. oraz populacja tych jednostek, które nie zamierzają inwestować, gdyż właśnie zakończyły realizację inwestycji lub też posiadają wystarczające zaplecze technologiczne. W obu tych grupach przedsiębiorstwa częściej niż pozostałe firmy planują: - zwiększyć zatrudnienie, - zwiększyć już rozpoczęte inwestycje, - zwiększyć zadłużenie z tytułu kredytów bankowych, jak też częściej z nich korzystają. 37 z innych przyczyn Rys. 72 Przyczyny, dla których przedsiębiorstwo nie zamierza rozpoczynać nowych inwestycji w 2005 r. OBSZARY ZMIAN AKTYWNOŚCI INWESTYCYJNEJ Zwiększenie aktywności inwestycyjnej obserwuje się w każdej z badanych podstawowych klasyfikacji. Jedynie w sekcji Budownictwo odnotowano bardzo nieznaczne zmniejszenie się procenta nowych inwestorów w I kw r. w stosunku do IV kw r. (spadek o 0,3 pkt. proc.). Największy wzrost (ponad 16 pkt. proc.) odnotowano w przypadku podmiotów największych i najmniejszych pod względem zatrudnienia, u przedsiębiorstw państwowych osób prawnych oraz w sekcji Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę (patrz Rys. 73). 37,4

39 niekorzystający z kredytu kredytobiorcy nieimporterzy importerzy eksport(50-100) eksport (0-49) nieeksporterzy eksporterzy ponad 1999 pracow pracow pracow pracow. poniżej 50 pracow. pozostałe wytw. i zaopatr. w energię transport przetwórstwo przemysłowe handel i naprawy budownictwo zagraniczna prywatna krajowa samorządowa państwowych osób prawnych Skarbu państwa publiczny prywatny cała próba -0,3 1,8 3,2 4,3 6,5 7,1 7,0 7,9 9,2 9,3 9,2 8,9 9,8 10,6 11,1 10,8 11,1 10,1 11,3 13,5 12,7 13,7 13,0 16,5 17,9 20,1-5,0 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 Rys. 73 Zmiana odsetka nowoplanowanych inwestycji w podziale na podstawowe klasyfikacje (odsetek planujących rozpoczęcie inwestycji w I kw minus odsetek planujących rozpoczęcie inwestycji IV kw r.). 29,4 Prognozy inwestycji na I kwartał 2005 r. potwierdzają istnienie zależności między sytuacją ekonomiczną przedsiębiorstwa a jego skłonnością do inwestowania. Im lepsza sytuacja gospodarcza badanych podmiotów, tym większy odsetek respondentów planuje rozpoczęcie nowych inwestycji w I kw r. Spośród pomiotów oceniających swoją sytuację jako bardzo dobrą 47,6% zamierza zacząć nowe inwestycje. Natomiast w przypadku przedsiębiorstw uważających swoje położenie za złe i bardzo złe, odsetek respondentów planujących nowe projekty inwestycyjne spada poniżej 13%. Decyzje o nowych inwestycjach są wrażliwe na prognozowane wielkości popytu i eksportu. Natomiast wpływ ceny kredytu (poziomu stopy procentowej) na aktywność inwestycyjną jest dość słaby. Średnie oprocentowanie kredytów długoterminowych w grupie inwestorów planujących rozpoczęcie nowych inwestycji finansowanych kredytem bankowym jest tylko o 0,2 pkt. proc. niższe, niż w przypadku pozostałych nowych inwestorów i o 0,4 pkt. proc. niższe, niż w przypadku podmiotów, które nie zamierzają podejmować nowych projektów inwestycyjnych (oprocentowanie wynosiło odpowiednio 7,6%, 7,8% i 8%). Odsetek nowych inwestorów w grupach przedsiębiorstw podzielonych wg wielkości wykorzystania mocy produkcyjnych prezentuje Rys. 74. Wynika z niego, że niezależnie od stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych podmiotu odsetek respondentów planujących nowe inwestycje w I kw r. znacznie się zwiększył w porównaniu z poprzednim badaniem. W klasach podmiotów charakteryzujących się najmniejszym wykorzystaniem mocy wytwórczych odsetek wzrósł najbardziej (w klasie (0-30) o 11 pkt. proc. a w klasie [30-60) o blisko 18 pkt. proc.). Obecnie dla każdej z klas wynosi on ponad 25%. Podmioty, których wykorzystanie mocy produkcyjnych znajduje się w przedziale 60-80% i 80-99% charakteryzują się największą aktywnością inwestycyjną. Odsetek nowoplanowanych inwestycji w tych dwóch grupach respondentów od początku 2003 r. wynosi ponad 25%. Co ciekawe, respondenci, którzy zgodnie z własną oceną wykorzystują w całości swój majątek wytwórczy nie przejawiają największej aktywności inwestycyjnej (niecałe 35% planuje nowe inwestycje), mniejszą aktywność przejawiają tylko podmioty należące do klasy [30, 60)%. Z drugiej strony nastąpił duży przyrost odsetka nowych inwestorów w tej grupie (wzrost o 9 pkt. proc.). 38

40 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 40,0 35,0 30,0 25,0 owano klasę przedsiębiorstw, które w ciągu ostatnich 4 kwartałów wykazywały przynajmniej niewielką aktywność inwestycyjną (patrz Rys. 76). 0,0 I-00 II-00 III-00 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 (0-30) [30-60) [60-80) [80-100) 100,0 Rys. 74 Trend Odsetek podmiotów planujących nowe inwestycje w klasach wielkości mocy produkcyjnych (na rysunku trend dla poszczególnych klas wyliczony metodą x11). III-04 IV-04 I-05 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 inwestorzy nieinwestorzy IV-00 II-01 IV-01 II-02 IV-02 II-03 IV-03 II-04 IV-04 AKTYWNOŚĆ INWESTYCYJNA PROJEKTY DŁUGOTERMINOWE Przeprowadzono dwie analizy aktywności inwestycyjnej badanych przedsiębiorstw. W obu przypadkach przeanalizowano podmioty, które sukcesywnie uczestniczyły w badaniu nieprzerwanie przez kolejne 4 kwartały. Następnie podzielono przedsiębiorstwa na dwie grupy: w pierwszej znalazły się firmy, które w ciągu kolejnych czterech kwartałów deklarowały posiadanie rozpoczętych inwestycji, w drugiej zaś podmioty deklarujące brak inwestycji. Udział obu grup przedsiębiorstw w analizowanej populacji prezentuje Rys. 75. Wynika z niego, że w badanym okresie w granicach 25-35% respondentów prowadziło inwestycje przez co najmniej cztery kwartały z rzędu. Można zatem przypuszczać, że były to firmy prowadzące długoterminowe inwestycje. Jednocześnie odsetek podmiotów deklarujących brak rozpoczętych inwestycji w okresie kolejnych 4 kwartałów jest stosunkowo niski i waha się w granicach ok. 6%. Druga analiza miała na celu sprawdzenie, na ile planowany wzrost inwestycji w I kw r. jest efektem pojawienia się nowych inwestorów w próbie? W tym celu wewnątrz wcześniej wydzielonych grup wyodrębniono dodatkowo te podmioty, które w ostatnim z badanych kwartałów planowały nowe inwestycje na kolejny okres, jak też skonstru- Rys. 75 Odsetek przedsiębiorstw, które w ciągu kolejnych 4 kwartałów uczestniczyły w badaniu szybkiego monitoringu w podziale na podmioty, które w tym okresie (4 kolejnych kwartałów) deklarowały prowadzenie działalności inwestycyjnej oraz brak takiej działalności. Analiza danych wykazała, że największy wzrost planów inwestycyjnych pojawił się w grupie firm, które w ciągu ostatniego roku wykazywały przynajmniej niewielką aktywność inwestycyjną, choć nie należały do grupy najaktywniejszych inwestorów. Może to oznaczać zmianę dotychczas obserwowanych tendencji, a mianowicie wzrost inwestycji w firmach wykazujących dotąd średnią aktywność w tym obszarze. 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 pozostałe_plan in_in_in_in_plan nie_nie_nie_nie_plan IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 Rys. 76 Odsetek nowych inwestorów w grupie firm stale inwestujących, w firmach nieinwestujących oraz w pozostałych przedsiębiorstwach wyjaśnienie skrótów: in_in_in_in_plan - przedsiębiorstwa informujące o posiadaniu rozpoczętych inwestycji w kolejnych czterech kwartałach i planujące nowe inwestycje w ostatnim z kwartałów; nie_nie_nie_nie_plan - przedsiębiorstwa informujące o braku rozpoczętych inwestycji w kolejnych czterech kwartałach i planujące nowe inwestycje w ostatnim z kwartałów; pozostałe_plan pozostałe przedsiębiorstwa planujące nowe inwestycje w ostatnim z kwartałów. 39

41 STRUKTURA FINANSOWANIA Struktura finansowania nowoplanowanych inwestycji nie ulegnie zasadniczym zmianom. Nadal podstawowym źródłem finansowania nowych projektów inwestycyjnych będą środki własne (odsetek podmiotów informujących o tym źródle finansowania wzrósł o 3,5 pkt. proc.). Zmalało zainteresowanie innymi źródłami finansowania, m. in. pozabankowymi środkami obcymi. Spadek udziału tego źródła w stosunku do początku 2004 r. wynosi ponad 3 pkt. proc. (patrz Rys. 77). I ,2 45,0 24,8 II ,3 48,2 18,5 III ,1 50,6 24,4 IV ,8 52,4 20,3 Zróżnicowanie sposobu finansowania nowych inwestycji jest zależne od sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa. Spośród firm planujących rozpoczęcie nowych projektów inwestycyjnych finansowanych kredytem bankowym największy odsetek respondentów ocenia swoją sytuację ekonomiczną jako dość dobrą (78,3%) oraz bardzo dobrą (12,5%). Przedsiębiorstwa opisujące swoją obecną sytuację gospodarczą jako słabą stanowią 7,8% respondentów planujących nowe inwestycje finansować kredytem bankowym. Z kolei w tej subpopulacji znajduje się tylko 1,6% firm oceniających sytuację jako złą, ale z realnymi szansami na jej poprawę. Z analizy danych (Rys. 78) wynika, że firmy w bardzo dobrej i dość dobrej sytuacji ekonomicznej będą finansowały nowe inwestycje przede wszystkim środkami własnymi (odpowiednio 26,8% i 17,2% grupy). Na drugim miejscu, jako źródło finansowania nowych inwestycji plasują się kredyty bankowe zaciągnięte przez te grupy podmiotów (9,8% dobrych firm i 12,8% firm w dość dobrej sytuacji). Podmioty, które oceniają swoją sytuację jako złą i planujące rozpoczęcie nowych inwestycji w równej mierze zamierzają korzystać ze wszystkich wymienionych źródeł finansowania nowych inwestycji. Natomiast podmioty oceniające swoją sytuację jako bardzo złą nie zamierzają w ogóle rozpoczynać nowych działań inwestycyjnych. I ,6 50,0 20,4 b.zła 100,0 II ,7 49,6 19,7 III ,4 43,7 26 zła 87,5 IV ,5 42,9 27,6 I ,6 46,4 24,1 7,5 słaba 5,3 11,7 73,4 0% 20% 40% 60% 80% 100% kredyt bankowy środki własne inne dość dobra 12,8 17,2 5,4 61,8 Rys. 77 Struktura finansowania planowanych inwestycji (na osi pionowej data prognozy). b. dobra 4,9 9,8 26,8 52,4 6,1 0% 20% 40% 60% 80% 100% kredyty środki własne pozabank.środ.obce inne brak inwestycji Rys. 78 Sytuacja finansowa przedsiębiorstw, a struktura finansowania planowanych inwestycji. 40

42 nieinwestor 3,9 13,6 nowy inwestor, nie zamierzający f inanoswac kredy tem nowy inwestor zamierzający f inansować kredy tem 17,1 48,4 22,5 znacząco wzrośnie bez zmian znacznie spadnie 35,4 21,6 21,0 32,5 nieznacznie wzrośnie nieznacznie spadnie 27,9 9,7 14,5 14,6 10,8 Rys. 79 Planowane zamiany wykorzystania kredytu bankowego w grupach podmiotów: planujących rozpoczęcie nowych inwestycji i finansowanie ich kredytem bankowym, nowych inwestorów nie planujących finansowania inwestycji kredytem bankowym oraz w grupie podmiotów nie zamierzających rozpoczynać nowych inwestycji. Istnieje związek miedzy planowanymi zmianami wielkości zadłużenia kredytowego a planowanymi zmianami wielkości już rozpoczętych inwestycji. Największy odsetek przedsiębiorstw planujących zwiększyć swoje obecne zadłużenie kredytowe w I kw r. znajduje się w grupie podmiotów planujących wzrost inwestycji w tym okresie. Z kolei w grupie podmiotów zamierzających zmniejszyć swoje zaangażowanie w procesy inwestycyjne lub też w ogóle nie posiadających rozpoczętych inwestycji przeważają podmioty planujące spadek bądź stabilizację zadłużenia. nie inwestuje spadek inwestycji bez zmian wzrost iwestycji 8,7 11,1 11,1 13,1 13,4 36,1 19,4 22,2 33,1 11,1 27,6 22,2 30,7 44,4 27,6 22,2 14,2 11,1 12,3 8,3 0% 20% 40% 60% 80% 100% znacząco wzrośnie bez zmian znacznie spadnie nieznacznie wzrośnie nieznacznie spadnie 6,5 Analiza klastrowa potwierdza tezę o finansowaniu obecnej działalności inwestycyjnej przede wszystkim środkami własnymi (patrz Rys. 81, klaster 1). Liczba przedsiębiorstw wykorzystujących je jako główne źródło finansowania inwestycji wynosi 73%. Jednostki, których głównym źródłem finansowania są środki obce (pozostałe klastry) również w znacznym stopniu wykorzystują zasoby własne (13% - 25%). Wyjątek stanowią firmy, które weszły do klastra 3. Podstawą finansowania nowych inwestycji są tam kredyty zagraniczne, a środki własne stanowią zaledwie 3% 8. Jednakże odsetek podmiotów należących do tej subpopulacji jest na tyle niewielki, że można przyjąć tezę, iż niezależnie od głównego źródła finansowania bieżącej działalności inwestycyjnej środki własne stanowią znaczące uzupełnienie pozostałych środków finansujących projekt inwestycyjny. 100% 80% 60% 40% 20% 0% 94,8 25,0 68,4 76,5 17,5 22,3 67,7 76,6 17,7 82,2 13, kredyt złotowy kredyt zagraniczny pozabank.śr.obce kredyt dewizowy środki własne inne klaster %populacji 72,6 13,3 0,4 3,7 6,5 3,5 Rys. 81 Źródła finansowania działalności inwestycyjnej analiza klastrowa. Rys. 80 Planowane zamiany wykorzystania kredytu bankowego w grupach podmiotów planujących wzrost, spadek, utrzymanie bez zmian poziomu inwestycji oraz podmiotów nie posiadających rozpoczętych inwestycji Szerzej na ten temat w rozdziale Struktura finansowania działalności przedsiębiorstw.

43 INWESTYCJE ROZPOCZĘTE W IV kw r. po czterech kwartałach stałego wzrostu odnotowano głęboki spadek odsetka podmiotów informujących o rozpoczętych inwestycjach spadek o ponad 11 pkt. proc. do poziomu 67,5% (porównaj Rys. 82). W grupie podmiotów, które maja rozpoczęte inwestycje 85,7% badanych planuje utrzymanie ich na niezmienionym poziomie, 11,1% zamierza zwiększyć zakres, zaś 2,5% zredukować. Pozostali inwestorzy (poniżej 1%) planują zrezygnować z dokończenia rozpoczętych projektów. W porównaniu do poprzedniego kwartału nastąpiło znaczne zmniejszenie się odsetka podmiotów planujących zwiększyć już rozpoczęte inwestycje (spadek o ponad 11 pkt. proc.). Taki spadek obserwowany jest już trzeci kwartał z rzędu. Może to wynikać z zakończenia procesów inwestycyjnych lub braku potrzeby rozpoczynania nowych działań np.: ze względu na dostatecznie nowoczesne zaplecze techniczne podmiotu. Potwierdzeniem tej hipotezy mogą być informacje dotyczące przyczyn nie podejmowania nowych inwestycji w 2005 r. (jedna trzecia jako powód podała wystarczający poziom technologiczny bądź ukończenie realizacji programu inwestycyjnego). Wraz ze znacznym spadkiem odsetka podmiotów planujących wzrost już rozpoczętych inwestycji zmniejszył się również odsetek podmiotów zamierzających ograniczyć lub zrezygnować z już rozpoczętych projektów (spadek o 1 pkt. proc. do poziomu 3,2% - porównaj Rys. 84). Taką tendencję obserwuje się od początku 2003 r. 80,0% 75,0% 70,0% 65,0% 60,0% IV 1998 II 1999 IV 1999 II 2000 IV 2000 II 2001 Rys. 82 Odsetek respondentów posiadających rozpoczęte inwestycje II 2002 III 2002 IV 2002 I 2003 II 2003 Rys. 83 Odsetek podmiotów planujących zwiększyć już rozpoczęte inwestycje. 17,0% 12,0% 7,0% III 2003 IV 2001 II 2002 IV 2003 IV 2002 I 2004 II 2003 II 2004 IV 2003 II 2004 III 2004 IV 2004 IV ,0% I 1999 III 1999 I 2000 III 2000 I 2001 III 2001 I 2002 III 2002 I 2003 III 2003 I 2004 III 2004 Rys. 84 Odsetek inwestorów zamierzających ograniczyć lub zrezygnować z już rozpoczętych inwestycji. 42

44 Podmioty, które planują zwiększyć zakres już realizowanych programów inwestycyjnych, częściej niż pozostałe podmioty oczekują: - wzrostu popytu, - poprawy swojej sytuacji ekonomicznej. Również, lepiej oceniają swoją obecną sytuację i planują zwiększyć zatrudnienie. Z kolei podmioty planujące zredukować, bądź całkowicie zrezygnować z już rozpoczętych działań inwestycyjnych częściej przewidują redukcję zatrudnienia, spadek popytu, jak i pogorszenie się sytuacji ekonomicznej w I kw r. INWESTYCJE A WIELKOŚC PRZEDSIĘBIORSTWA 9 Największą aktywność inwestycyjną wykazują podmioty duże pod względem zatrudnienia ponad 40% tej grupy, a następnie firmy średnie - 30% i małe 27%. Podstawowym źródłem finansowania dla wszystkich grup przedsiębiorstw będą środki własne (ponad 40% w każdej z subpopulacji wskazuje na to źródło finansowania nowych inwestycji). Małe firmy najrzadziej w relacji do pozostałych grup będą sięgać po pozakredytowe środki obce; częściej zaś będą finansować nowe inwestycje z kredytu 40%. Z pozabankowych środków obcych najczęściej będą korzystać przedsiębiorstwa średnie. (patrz Rys. 85). male średnie duże 29,4 28,5 40,0 42,6 50,4 48,0 4,0 8,0 20,6 11,4 0% 20% 40% 60% 80% 100% kredyt bakowy środki własne pozabankowe śr.obce inne Rys. 85 Struktura finansowania nowych inwestycji w klasach wielkości przedsiębiorstwa w I kw r. Największy odsetek podmiotów posiadających rozpoczęte inwestycje znajduje się w dużych przedsiębiorstwach ponad 80% grupy posiada rozpoczęte inwestycje. W przypadku firm średnich odsetek ten spada do 60%, a dla małych do 40%. ZAPASY Zmniejszył się udział podmiotów informujących o zbyt dużych zapasach w stosunku do potrzeb. Problem nieodpowiednich zapasów był tym silniejszy, w im gorszej sytuacji ekonomicznej znajdowało się przedsiębiorstwo. Wzrost nadmiernych zapasów odnotowano w sekcji Handel i naprawy. W IV kw r. respondenci poinformowali o pewnych zmianach struktury zapasów w stosunku do poprzedniego kwartału. Odsetek podmiotów informujących o nadmiernych zapasach zmniejszył się o 3,2 pkt. proc. i wyniósł 11,1% (podobnie w analogicznym okresie ubiegłego roku). 7,4 9,8 9 Badaną populację podzielono na małe, średnie i duże przedsiębiorstwa pod względem liczby zatrudnionych. Do małych przedsiębiorstw zaliczono te podmioty, u których zatrudnienie wynosi co najwyżej 49 osób. Średnie firmy to takie, gdzie zatrudnienie jest większe niż 49 osób, a mniejsze 250. Wszystkie podmioty o zatrudnieniu przekraczającym bądź równym 250 osób to firmy duże. 43

45 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 I 2002 II 2002 III 2002 IV 2002 I 2003 II 2003 III 2003 IV 2003 I 2004 II 2004 III 2004 Rys. 86 Odsetek respondentów deklarujących nadmierne zapasy. Zmiany poziomu nadmiernych zapasów w IV kw r. stosunku do III kw r. w podziale na podstawowe klasyfikacje prezentuje Rys. 87. Jedynie w dwóch grupach przedsiębiorstw zwiększył się procent badanych informujących o nadmiernych zapasach. Są to podmioty zatrudniające od 250 do 499 pracowników oraz należące do sekcji Handel i naprawy. W pozostałych przypadkach odnotowano spadek odsetka podmiotów; w ponad połowie klas o ponad 3 pkt. proc. nie inwestujący inwestorzy -3,4-2,6 IV 2004 Problem nieodpowiednich zapasów w stosunku do potrzeb przedsiębiorstwa był tym silniejszy, im gorsza była jego sytuacja ekonomiczna (patrz Rys. 88). W przypadku firm w bardzo złej sytuacji ekonomicznej 50% badanych zgłaszało problem nieodpowiednich zapasów, a w przypadku firm w złej kondycji już tylko 36%. 24,3% respondentów, opisujących swoją sytuacją jako słabą, oceniło stan zapasów jako nieodpowiedni do potrzeb. W przypadku firm w bardzo dobrej lub dość dobrej sytuacji ekonomicznej odsetek ten wynosił odpowiednio 9% i 15%. bardzo zła zła słaba dość dobra bardzo dobra 12,0 14,3 10,5 4,8 33,3 64,0 75,7 85,0 90,3 50,0 16,7 24,0 10,0 4,6 4,8 0% 20% 40% 60% 80% 100% nadmierne wystarczające zbyt małe Rys. 88 Zapasy w klasach skonstruowanych w oparciu o ocenę sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa w IV kw r. niekorzystający z kredytu-8,9 kredytobiorcy -1,5 importerzy eksport(50-100) -5,3-4,3 eksport (0-49) -2,8 nieeksporterzy -0,3 eksporterzy -3, pracow. -5, pracow. 1, pracow. przetwórstwo przemysłowe -4,3-3,4 handel i naprawy 4,7 zagraniczna -3,3 prywatna krajowa prywatny cała próba -3,2-1,7-0,8-10,0-5,0 0,0 5,0 10,0 Rys. 87 Różnica odsetka podmiotów deklarujących nadmierne zapasy w IV kw r. i III kw r. 44

46 I..66. Wyykkoor rzyys st ttaanni iiee mmooccyy ppr roodduukkccyyj jjnnyycchh sytuacja bieżąca wykorzystania obszary wysokiego (ponad 80%) 81,5 81,0 80,5 80,0 79,5 79,0 78,5 78,0 77,5 77,0 76,5 76,0 75,5 75,0 74,5 74,0 73,5 73,0 IX 1999 mocy produkcyjnych III 2000 IX 2000 stabilizacja na wysokim poziomie (najwyższym od początku prowadzenia badań) sektor prywatny górnictwo i kopalnictwo, budownictwo, przetwórstwo przemysłowe firmy zatrudniające powyżej 50 osób importerzy eksporterzy z mniej niż 50% udziałem eksportu w przychodach inwestorzy III 2001 IX 2001 III 2002 wskaźnik trend Rys. 89 Średni poziom wykorzystania mocy produkcyjnych oraz trend tego wskaźnika (uzyskany metodą x11) IX 2002 III 2003 IX 2003 III 2004 IX ,0 30,0 20,0 10,0 0,0-10,0-20,0 VI 2000 XII 2000 wzrost spadek saldo VI 2001 XII 2001 VI 2002 Rys. 90 Zmiany stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych na poziomie jednostkowym (ciemnozielone słupki wzrost w stosunku do poprzedniego kwartału, jasnozielone słupki spadek, różowa linia saldo wzrost minus spadek) Średnia zmiana stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych na poziomie przedsiębiorstwa była dodatnia i wyniosła 0,4 punktu proc. Wykorzystanie mocy produkcyjnych wzrosło w grupie liczącej 30% przedsiębiorstw, spadek odczuła co czwarta firma. XII 2002 VI 2003 XII 2003 VI 2004 XII-2004 W grudniu 2004 r. stopień wykorzystania mocy produkcyjnych ustabilizował się na poziomie z września i wyniósł 81,2%. Wzrosła natomiast mediana rozkładu o 5 punktów, do 80% xii. Rys. 91 przedstawia rozkład wykorzystania mocy produkcyjnych w próbie. W ciągu ostatnich trzech miesięcy zmienił on kształt, co było efektem wzrostu odsetka firm z 80% i większym poziomem wykorzystania mocy produkcyjnych (odsetek takich firm wzrósł o prawie 2 punkty proc. i objął 70% próby) oraz niewielkiego zwiększenia procentu przedsiębiorstw z najniższym stopniem wykorzystania majątku wytwórczego. Rys. 91 Rozkład wykorzystania mocy produkcyjnych we grudniu 2004 r. Zmiany wykorzystania mocy produkcyjnych na poziomie jednostkowym w szerszym horyzoncie czasowym prezentuje Rys. 92. Trend zmiennej sugeruje wyhamowanie tendencji wzrostowych. 45

47 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0-1,5-2,0-2,5 moce produkcyjne trend XII-1999 III-2000 VI-2000 IX-2000 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX-2004 XII-2004 Rys. 92 Zmiany wykorzystania mocy produkcyjnych na poziomie jednostkowym xiii oraz trend tego wskaźnika (uzyskany metodą x11) OBSZARY ZMIAN cała próba prywatny publiczny budownictwo górnictwo i kopalnictwo handel i naprawy poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytw. i zaopatr. w energię pozostałe poniżej 50 pracow pracow pracow pracow. ponad 1999 pracow. eksporterzy nieeksporterzy eksport(0-49) eksport(50-100) importerzy nieimporterzy inwestorzy nieinwestorzy kredytobiorcy niekorzystający z kredytu 20,0 20,6 32,1 46,8 46,9 45,1 50,6 56,7 56,3 55,0 54,4 60,8 58,7 62,5 63,6 64,3 65,2 70,6 80,0 77,1 81,2 85,7 75,8 81,6 83,0 84,7 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 Rys. 93 Średnie wykorzystanie mocy produkcyjnych w podstawowych klasyfikacjach dane za wrzesień 2004 r. Wśród ośmiu sekcji PKD siedem odnotowało spadek wykorzystania majątku wytwórczego, a tylko Przetwórstwo przemysłowe niewielki wzrost. Tendencje wzrostowe w ujęciu długookresowym obserwuje się przede wszystkim w Budownictwie, Przetwórstwie przemysłowym i Transporcie. Wolne moce rosną zaś w grupie firm z sekcji Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy spadek stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych w tej sekcji wyniósł średnio 7 punktów proc. pozostałe poczta i telekomunikacja transport handel i naprawy budownictwo wytwarzanie i zaopatrywanie w energię -6,9 przetwórstwo przemysłowe górnictwo i kopalnictwo anal.kw. pop.kw. -3,0-1,6-0,7-0,6-0,8-0,7-0,6-0,2-1,4 0,2 0,6 1,4 2,0 3,1 3,3-8,0-6,0-4,0-2,0 0,0 2,0 4,0 Rys. 94 Zmiany poziomu wykorzystania mocy produkcyjnych w stosunku do pop.kw. oraz anal.kw.ub.r. w sekcjach PKD 90,0 85,0 80,0 75,0 70,0 65,0 VI-2000 XII-2000 przemysł budownictwo trend-budownictwo VI-2001 XII-2001 VI-2002 Rys. 95 Średni poziom wykorzystania mocy produkcyjnych w budownictwie oraz przemyśle Od początku prowadzenia badań ankietowych sektor prywatny charakteryzował się wyższym wykorzystaniem mocy wytwórczych niż firmy publiczne. W obu sektorach w grudniu 2004 r. nie odnotowano zmian w stosunku do września, takie zmiany zaszły jednak wewnątrz obu sektorów. Wśród firm publicznych w jednej grupie wykorzystanie mocy produkcyjnych spadło w jednostkach samorządowych, w dwóch pozostałych odnotowano wzrost. W sektorze prywatnym spadek odczuły podmioty prywatne krajowe, wzrost firmy zagraniczne. Analiza szeregów czasowych sugeruje możliwość dalszego wzrostu wykorzystania mocy w grupie firm prywatnych zagranicznych oraz spadku wykorzystania mocy produkcyjnych w grupie podmiotów samorządowych. XII-2002 VI-2003 XII-2003 VI-2004 XII

48 83,0 82,0 81,0 80,0 79,0 78,0 77,0 76,0 75,0 74,0 73,0 72,0 71,0 70,0 prywatny publiczny VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX 2004 XII-2004 Rys. 96 Średni poziom wykorzystania mocy produkcyjnych w sektorach własności Spadek wykorzystania mocy produkcyjnych w grudniu ub.r. odczuła grupa eksporterów. Odnotowały go głównie przedsiębiorstwa wyspecjalizowane w sprzedaży eksportowej (z ponad 50% udziałem eksportu w przychodach). Co ciekawe, spadek dotknął również tych spośród eksporterów, którzy zajmowali się importem. Podmioty eksportujące swoje produkty, ale nieimportujące zwiększyły wykorzystanie mocy wytwórczych, podobnie jak firmy, które eksportują nie więcej niż połowę swojej produkcji (niewyspecjalizowani eksporterzy). Rys. 98 Średni poziom wykorzystania mocy produkcyjnych w klasie eksporterów wyspecjalizowanych (z ponad 50% udziałem eksportu w przychodach eksport50) i niewyspecjalizowanych (z mniej niż 50% udziałem eksportu w przychodach) O spadku wykorzystania mocy produkcyjnych informowały najczęściej przedsiębiorstwa najmniejsze (do 50 zatrudnionych), a najrzadziej podmioty największe (ponad 500 zatrudnionych osób). Tylko w grupie najmniejszych firm, charakteryzujących się najniższym wykorzystaniem majątku wytwórczego, nie widać oznak poprawy (wzrostu wykorzystania mocy produkcyjnych) w długim okresie. 86,0 84,0 82,0 80,0 78,0 76,0 74,0 72,0 70,0 XII-2002 ponad do 50 osób III-2003 VI-2003 IX-2003 Rys. 99 Średni poziom wykorzystania mocy produkcyjnych w klasach wielkości przedsiębiorstw (wielkość mierzona liczbą zatrudnionych osób) XII-2003 III-2004 VI-2004 IX 2004 XII ,0 82,0 81,0 80,0 79,0 78,0 77,0 76,0 75,0 74,0 73,0 72,0 71,0 70,0 eksporterzy brak eksportu IX-2000 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX 2004 XII-2004 Rys. 97 Średni poziom wykorzystania mocy produkcyjnych w klasie eksporterów i nieeksporterów 86,0 85,0 84,0 83,0 82,0 81,0 80,0 79,0 78,0 77,0 76,0 75,0 74,0 73,0 72,0 eksport49 eksport50 IX-2000 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX 2004 XII-2004 KRÓTKO- I DŁUGOTERMINOWE SKUTKI ZMIAN WYKORZYSTANIA MOCY PRODUKCYJNYCH Rys. 100 przedstawia kształtowanie się stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych w klasyfikacji wg oceny stanu zapasów. Wynika z niego, że w ciągu ostatnich dwóch lat, niezależnie od ocen, miał miejsce wzrost wykorzystania mocy produkcyjnych. W grudniu ub.r. taki wzrost odnotowano w grupie przedsiębiorstw, które oceniły stan zapasów jako zbyt wysoki w stosunku do swoich potrzeb. Silny spadek był odczuwalny w klasie firm oceniających swoje zapasy jako zbyt niskie. Można zatem przypuszczać, że prognozy wielkości sprzedaży zostały przestrzelone. I tak, w części przedsiębiorstw skutkiem zbyt optymistycznych prognoz produkcji był wzrost zapasów. Z drugiej zaś strony, niedoszacowanie wielkości sprzedaży 47

49 zmusiło przedsiębiorstwa do ograniczenia zapasów (żeby sprostać popytowi). 90,0 nadmierne 85,0 właściwe zbyt niskie 80,0 75,0 70,0 65,0 60,0 55,0 przypuszczać, że wyczerpanie się wolnych mocy produkcyjnych ma drugorzędne znaczenie dla aktywności inwestycyjnej. Skłonność do inwestowania bardziej zależy od stanu koniunktury - niezależnie od stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych skłonność ta rosła wraz z poprawą koniunktury (od połowy 2002 r.) i malała na skutek jej osłabienia (do 2002 r.). 50,0 XII-2000 III-2001 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX-2004 XII-2004 Rys. 100 Średnie wykorzystanie mocy produkcyjnych w klasyfikacji wg oceny stanu zapasów 40,0 35,0 (0-50) <50-70) <70-90) <90-100) 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 XII-1999 VI-2000 XII-2000 VI-2001 XII-2001 VI-2002 XII-2002 VI-2003 XII-2003 VI-2004 XII-2004 Rys. 101 Odsetek nowych inwestorów a stopień wykorzystania mocy produkcyjnych (na rysunku trendy zmiennych) wyjaśnienie skrótów: (0-50) stopień wykorzystania mocy nie większy niż 50%; <50-70) moce wykorzystywane są w granicach od 50 do 70%; analog.pozost.klasy. Reakcją przedsiębiorstwa na utrzymujące się pełne wykorzystanie mocy produkcyjnych powinna być decyzja o powiększeniu majątku wytwórczego, obserwowana następnie jako wzrost inwestycji. Z danych wynika jednak, że brak wolnych mocy nie jest istotnym czynnikiem decydującym o rozpoczęciu inwestycji. W analizowanym okresie (lata ) wielokrotnie zdarzało się (w połowie przypadków), że odsetek nowych inwestorów w grupie firm o najwyższym stopniu wykorzystania mocy produkcyjnych (90% i więcej) był niższy niż w grupie podmiotów wykorzystujących moce w nieco mniejszym stopniu (od 70% do 90%). Również w I kw r. mamy do czynienia z taką właśnie sytuacją (patrz Rys. 101). Można zatem 48

50 I..77. KKr reeddyyt tt bbaa nnkkoowwyy... PPooppyyt tt nnaa kkr reeddyyt tt W planach na I kw r. przeważają prognozy spadku zadłużenia kredytowego. Spadek zadłużenia powinien być jednak płytszy zarówno w odniesieniu do poprzedniego kwartału, jak i analogicznego okresu ostatnich trzech lat. Na poprawę salda prognoz kredytów mogło mieć wpływ wyhamowanie oczekiwań wzrostu oprocentowania kredytów (kulminację takich oczekiwań zanotowano w IV kw r.). Obszary wzrostu kredytu: Przewagę prognoz wzrostu poziomu kredytów zanotowano jedynie wśród przedsiębiorstw z sekcji Transport oraz w grupie najmniejszych podmiotów (o zatrudnieniu poniżej 50 osób). Rosnące zainteresowanie finansowaniem kredytowym wśród najmniejszych przedsiębiorstw można wiązać z widocznym w IV kw r. wzmożeniem aktywności inwestycyjnej w tej grupie podmiotów (znaczny przyrost odsetka firm planujących rozpoczęcie nowych inwestycji). Czynnikiem sprzyjającym takim działaniom jest niewątpliwie oczekiwany w tej grupie podmiotów spadek stóp procentowych. Udział prognoz wzrostu zadłużenia kredytowego zwiększył się najbardziej w grupie firm nieinwestujących, w sekcji Transport, wśród firm najmniejszych (zatrudnienie poniżej 50 osób) i średnich (od 250 do 500 pracowników). Wzrostowi zapotrzebowania na finansowanie kredytowe zgłaszane przez nieinwestorów towarzyszyła poprawa oceny ich sytuacji ekonomicznej, która przebiegała nawet dynamiczniej niż dla pozostałej części badanych. Zanotowano m.in. znaczną poprawę płynności, oraz zdolności do obsługi zobowiązań zarówno wobec banków, jak i wobec swoich partnerów handlowych. Fakt ten może sprzyjać poprawie dostępności kredytów dla nieinwestorów. Poprawiają się zatem możliwości aktywizacji inwestycyjnej tych obszarów sektora przedsiębiorstw, które dotychczas nie wykazywały inicjatywy rozwojowej. Prognozy dużego wzrostu kredytów związane są głównie z realizacją nowych przedsięwzięć inwestycyjnych Dobra sytuacja kredytobiorcy zapewnia lepszy dostęp do finansowania kredytowego. W IV kw r. banki nie odmówiły kredytu żadnemu spośród zwracających się o kredyt przedsiębiorstw, które oceniły swoją sytuację jako bardzo dobrą. Jak wynika z prognoz respondentów w pierwszym kwartale 2005 r. przedsiębiorstwa częściej będą obniżać zadłużenie kredytowe niż je zwiększać saldo prognoz 4 okr. śr. ruch. (saldo prognoz) Rys. 102 Saldo prognoz zadłużenia kredytowego 10. Grupa przedsiębiorstw korzystających z kredytów. Saldo prognoz kredytów utrzymuje się więc nadal na ujemnym poziomie, jest to jednak wynik lepszy zarówno w odniesieniu do poprzedniego kwarta- łu, jak i analogicznego okresu w ciągu ostatnich trzech lat (Rys. 102). Obniżenie stanu zadłużenia kredytowego na I kw r. zaplanowało łącznie 41% respondentów posiadających zadłużenie kredytowe, przy czym w przypadku 12% firm będzie to znaczna redukcja (odsetek ten jest o 1,5 pkt. proc. niższy niż w poprzednim kwartale, Rys. 104). Zamiar zwiększenia poziomu kredytów deklarowało 30% badanych, w tym 13% oceniło, że będą to duże zmiany (prognoz dużego wzrostu kredytu jest o 3 pkt. proc więcej niż kwartał wcześniej). Pozostałe 28% firm - nie zamierzało dokonać poważniejszych zmian poziomu kredytów. Saldo prognoz znaczących zmian kredytu (odsetek prognoz dużych wzrostów minus, Rys. 103) osiągnęło więc niewielki, ale dodatni poziom. 10 Saldo prognoz kredytów jest różnicą odsetka przedsiębiorstw prognozujących wzrost i spadek poziomu kredytów w perspektywie kwartału. 49

51 relatywnie najczęściej wyrażały przekonanie o spadku stóp procentowych (taka opinię wyraziło co piąte przedsiębiorstwo informujące o planach wzrostu kredytu, Tab. 10) saldo 4 okr. śr. ruch. (saldo) Rys. 103 Saldo prognoz dużych zmian zadłużenia kredytowego 11. Grupa przedsiębiorstw korzystających z kredytów ,3 10,5 14,7 16,8 30,0 28,4 28,9 30,8 12,5 14,0 Tab. 10 Planowana zmiana poziomu zadłużenia a przewidywana zmiana oprocentowania kredytów. Grupa przedsiębiorstw korzystających z kredytów. Prognoza na I kwartał 2005 r. Zmiana poziomu kredytów Prognozowana zmiana oprocentowania wzrost bez zmian spadek Suma saldo prognoz oprocentowania 12 duży %w 13 24,1 55,6 20,4 100,0 3,7 wzrost %k 12,1 11,2 18,6 12,4 słaby %w 30,3 57,9 11,8 100,0 18,4 wzrost %k 21,5 16,4 15,3 17, ,5 15,8 30,5 28,9 10,2 %w 21,8 66,9 11,3 100,0 10,5 bez zmian %k 25,2 30,9 23,7 28, ,6 10,5 16,3 16,0 30,8 31,6 30,4 27,9 9,0 12, duży wzrost słaby wzrost bez zmian słaby spadek duży spadek Rys. 104 Planowana zmiana zadłużenia kredytowego w perspektywie kwartału. Grupa przedsiębiorstw korzystających z kredytów. POPYT NA KREDYT A OCZEKIWANIA DOTYCZĄCE ZMIAN POZIOMU OPROCENTOWANIA. Po nasileniu się oczekiwań wzrostu oprocentowania kredytów w ostatnim kwartale ubiegłego roku pierwszy kwartał 2005 r. przyniósł wyraźna korektę oczekiwań w kierunku stabilizacji poziomu oprocentowania. Mogło mieć to więc wpływ na poprawę salda prognoz kredytów wobec wyników z poprzedniego kwartału. Dane na poziomie jednostkowym pokazują bowiem m.in, że przedsiębiorstwa planujące w ciągu kwartału znacząco zwiększyć poziom wykorzystywanych kredytów 11 Saldo prognoz kredytów jest różnicą odsetka przedsiębiorstw prognozujących duży wzrost i duży spadek poziomu kredytów w perspektywie kwartału. słaby %w 26,6 60,9 12,5 100,0 14,1 spadek %k 31,8 29,0 27,1 29,4 duży %w 18,9 64,2 17,0 100,0 1,9 spadek %k 9,3 12,6 15,3 12,2 %w, Razem 24,6 61,8 13,6 100,0 11,0 %k, Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 saldo prognoz kredytów 14-7,5-14,1-8,5-11,7 Z drugiej jednak strony, jeśli oceniać oczekiwania wzrostu oprocentowania kredytów poprzez saldo prognoz oprocentowania to można zauważyć, że oczekiwania te, poza grupą podmiotów planujących znacząco zwiększyć poziom kredytów, były słabsze także wśród przedsiębiorstw, które chcą dokonać istotnego obniżenia zadłużenia wobec banków. Rozkład jednostkowych prognoz oprocentowania kredytów oraz poziomu zadłużenia kredytowego w I kw r. pokazuje, że próba jest skoncentrowana w grupie firm oczekujących stabilizacji poziomu stóp procentowych, i jednocześnie 12 Saldo prognoz oprocentowania kredytów jest różnicą odsetka przedsiębiorstw prognozujących wzrost i spadek oprocentowania w perspektywie kwartału. Im wyższe saldo, tym silniejsze oczekiwania wzrostu oprocentowania. 13 %w udział procentowy grupy w wierszu, %k - udział procentowy grupy w kolumnie 14 Saldo prognoz kredytów jest różnicą odsetka przedsiębiorstw prognozujących wzrost i spadek poziomu kredytów w perspektywie kwartału. Im wyższe saldo tym większe zainteresowanie wzrostem kredytów. 50

52 nie planujących w ciągu kwartału dokonać poważniejszych zmian poziomu zadłużenia kredytowego (Rys. 105). Wspomnianą wyżej kombinację prognoz prezentował niemal co drugi spośród badanych respondentów. spadek stóp procentowych W porównaniu z poprzednimi wynikami saldo prognoz zadłużenia kredytowego poprawiło się w większości prezentowanych przekrojów, choć nadal, z nielicznymi tylko wyjątkami, utrzymuje się ono na ujemnym poziomie (Rys. 106). W prognozach na I kw r. dwie grupy w zastosowanej tu klasyfikacji uzyskały dodatnie saldo prognoz kredytu. Przewagę prognoz wzrostu poziomu kredytów zanotowano wśród przedsiębiorstw z sekcji Transport oraz w grupie najmniejszych podmiotów (o zatrudnieniu poniżej 50 osób). Rosnące zainteresowanie sektora najmniejszych przedsiębiorstw finansowaniem kredytowym można wiązać z widoczną aktywizacją inwestycyjną tej grupy podmiotów. W ostatnim kwartale ta grupa podmiotów zanotowała bowiem znaczny przyrost odsetka firm planujących rozpoczęcie nowych inwestycji. Czynnikiem sprzyjającym takim działaniom jest niewątpliwie oczekiwany w tej grupie podmiotów spadek stóp procentowych (w tej zbiorowości, jedynej wśród analizowanych przekrojów, odnotowano przewagę prognoz spadku stóp procentowych nad oczekiwaniami wzrostu stóp). duży wzrost kredytów słaby wzrost bez zmian słaby spadek bez zmian wzrost duży spadek procent próby 0,0-2,5 2,5-5,0 5,0-7,5 7,5-10,0 10,0-12,5 12,5-15,0 Rys. 105 Planowana zmiana poziomu zadłużenia kredytowego a przewidywana zmiana oprocentowania kredytów. Prognoza na I kwartał 2005 r. Procent w grupie przedsiębiorstw korzystających z kredytów. OBSZARY ZMIAN POZIOMU ZADŁUŻENIA KREDYTOWEGO. forma PKD zatrud. inwest. eksp. import niepubliczne publiczne Górnictwo Przetw. przemysł. Wytw. en. elektr. Budownictwo Handel Transport Poczta i telekom. Pozostałe ponad poniżej 50 pracow. inwestorzy nieinwestorzy eksporterzy nieeksporterzy importerzy nieimporterzy OGÓŁEM -28,0-24,4-25,0-22,8-21,4-8,4-7,0-9,5 5,6-100,0-4,5-11,1-13,8-3,8-16,3 2,2-5,4-18,5-11,5-11,2-6,8-3, Rys. 106 Prognoza stanu zadłużenia kredytowego na I kwartał 2005 r. Podgrupa przedsiębiorstw korzystających z kredytów. Oś pozioma: odsetek prognoz wzrostu kredytu w grupie minus udział prognoz spadku kredytu. Szarym kolorem oznaczono grupy o niewielkiej reprezentacji w próbie. Analizując sytuację w pozostałych klasach, gdzie salda prognoz były już ujemne, relatywnie większe zainteresowanie kredytami, przejawiała grupa importerów, firm średnich (zatrudniających od 250 do 500 pracowników), inwestorów, oraz eksporterów. Zgodnie z prognozami badanych głębszego zmniejszenia poziomu zadłużenia kredytowego w I kw r. należy się natomiast spodziewać głównie wśród przedsiębiorstw sektora energetycznego, w grupie firm publicznych, oraz tradycyjnie w grupie podmiotów nie prowadzących działalności inwestycyjnej, wśród nieimporterów oraz nieeksporterów. W wymienionych grupach zanotowano największą przewagę odsetka prognoz 51

53 spadku poziomu kredytów nad odsetkiem prognoz jego wzrostu. W większości wydzielonych grup zastosowanej tu klasyfikacji prognozowane zapotrzebowanie na kredyt zwiększyło się w porównaniu z poprzednimi wynikami. Poprawa ta jest jednak efektem m.in. niskiego poziomu danych bazowych, który był skutkiem głębokiego spadku salda prognoz kredytu zaobserwowanego w ostatnim kwartale 2004 r. Respondentów prognozujących wzrost zadłużenia kredytowego w najszybszym tempie przybyło w grupie firm nieinwestujących, w sekcji Transport, wśród firm najmniejszych (zatrudnienie poniżej 50 osób) i średnich (od 250 do 500 pracowników). Na uwagę zasługuje szczególnie sytuacja w pierwszej z wymienionych grup. W ciągu kwartału udział prognoz wzrostu zadłużenia kredytowego zwiększył się w tej grupie podmiotów ponad trzyipółkrotnie. Jednocześnie w grupie nieinwestorów zanotowano poprawę oceny ich sytuacji ekonomicznej, która przebiegała nawet dynamiczniej niż dla pozostałej części badanych. Nastąpiła m.in. znaczna poprawa płynności finansowej tej grupy przedsiębiorstw (poprawiły one obsługę zobowiązań wobec banków i wobec swoich partnerów handlowych). Fakt ten może sprzyjać poprawie dostępności kredytów dla nieinwestorów. Poprawiają się zatem możliwości aktywizacji inwestycyjnej tych obszarów sektora przedsiębiorstw, które dotychczas nie wykazywały inicjatywy rozwojowej. W I kw r. zwiększonego zapotrzebowania na kredyt bankowy można spodziewać się ze strony przedsiębiorstw będących w bardzo dobrej kondycji ekonomicznej, widzących możliwości wzrostu popytu, produkcji, eksportu, zwiększających poziom inwestycji i zatrudnienia (Rys. 107). Dodatkowy dopływ kredytu będzie potrzebny także przedsiębiorstwom, które w horyzoncie najbliższego kwartału spodziewają się spadku eksportu. W pozostałych wydzielonych w zestawieniu grupach przeważały prognozy spadku poziomu kredytów. syt. ekonom. prognoza sytuacji prognoza popytu prognoza produkcji prognoza zatrud. prognoza inwestycji prognoza eksportu b dobra 1,6 dobra słaba zła, poprawa zła, upadłość poprawa bez zmian -7,0-28,4-28,0-40,0-2,6-14,0 pogorszenie wzrost trwały wzrost sezonowy 4,3 32,3 12,1 bez zmian spadek sezonowy spadek trwały bez zmian spadek -16,6-17,8-33,3-15,3-21,8 wzrost 11,3 bez zmian spadek, inne przycz. spadek, ogr. kosztów spadek, racjon. zatrud. -9,2-70,0-8,8-8,6 wzrost 10,7 bez zmian nie dotyczy redukcja rezygnacja -7,5-22,8-14,3-100,0 wzrost wzrost 16,7 3,3 bez zmian -17,8 spadek 18,2 brak eksportu OGÓŁEM -17,6-11, Rys. 107 Elementy oceny sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw a prognoza stanu zadłużenia kredytowego na I kwartał 2005 r. Oś pozioma: saldo prognoz zadłużenia kredytowego (odsetek prognoz wzrostu - odsetek prognoz spadku). Szarym kolorem oznaczono grupy o niewielkiej reprezentacji w próbie. Fakt, że przedsiębiorstwa planujące znacząco zwiększyć poziom wykorzystywanych kredytów to podmioty będące w lepszej kondycji ekonomicznej niż pozostałe badane podmioty jest zgodny z dotychczasowymi wynikami. W tej grupie firm od drugiego kwartału 2002 r. 15 utrzymuje się wyraźnie POPYT NA KREDYT A SYTUACJA EKONOMICZNA PRZEDSIĘBIORSTW. 15 Od tego momentu dysponujemy porównywalnymi danymi w tym układzie. 52

54 wyższe saldo ocen własnej sytuacji ekonomicznej 16 w porównaniu z saldem tych ocen w pozostałych ankietowanych firmach. Co więcej, wśród kredytobiorców planujących istotnie zwiększyć poziom zadłużenia wobec banków nadal obserwowana jest dynamiczna poprawa bieżącej sytuacji ekonomicznej, podczas gdy od połowy 2004 r. w przypadku pozostałej części badanych można mówić jedynie o stabilizacji wyników (pierwszy wykres na Rys. 108). 16 Saldo ocen własnej sytuacji ekonomicznej jest liczone jako różnica odsetka przedsiębiorstw oceniających swoją sytuację pozytywnie i odsetka firm oceniających ją negatywnie. 53

55 reszta kredytobiorcy planujący duży wzrost kredytów reszta kredytobiorcy planujący duży wzrost kredytów Saldo ocen własnej kondycji ekonomicznej 17 Saldo kwartalnych prognoz wzrostu i spadku POPYTU reszta kredytobiorcy planujący duży wzrost kredytów reszta kredytobiorcy planujący duży wzrost kredytów Saldo kwartalnych prognoz wzrostu i spadku poziomu PRODUKCJI Saldo kwartalnych prognoz wzrostu i spadku poziomu EKSPORTU reszta kredytobiorcy planujący duży wzrost kredytów reszta kredytobiorcy planujący duży wzrost kredytów Saldo kwartalnych prognoz wzrostu i spadku poziomu ZATRUDNIENIA Saldo kwartalnych prognoz wzrostu i spadku poziomu INWESTYCJI Rys. 108 Salda ocen wybranych wskaźników - w grupie kredytobiorców planujących znaczne zwiększenie kredytów w perspektywie kwartału - i wśród pozostałych przedsiębiorstw (w pkt. proc.). 17 Por. przyp. nr

56 Kredytobiorcy zgłaszający zwiększone zapotrzebowanie na finansowanie kredytem bankowym wyrażają zwykle wyższy optymizm zarówno w ocenach bieżącej sytuacji ekonomicznej swojego przedsiębiorstwa, jak i szeregu elementów sytuacji prognozowanej w horyzoncie najbliższego kwartału. Lepsze prognozy dotyczą m.in. możliwości wzrostu popytu, produkcji, eksportu, a szczególnie inwestycji (Rys. 108) W porównaniu z poprzednimi wynikami większość z prezentowanych tu prognoz pogorszyła się a osłabienie optymizmu widoczne było także w grupie przedsiębiorstw zgłaszających zwiększone zapotrzebowanie na finansowanie kredytowe. Najgłębszy spadek w grupie kredytobiorców planujących zwiększenie poziomu kredytów dotyczył salda prognoz realizacji programów inwestycyjnych, produkcji i zatrudnienia, przy czym saldo prognoz zatrudnienia dla tej grupy podmiotów spadło nawet poniżej zera. Prognozy ogólnej sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw planujących znacząco zwiększyć poziom kredytów nie odbiegały in plus od prognoz formułowanych przez pozostałą część badanych (Rys. 109). Pewnym wytłumaczeniem tego faktu może być m.in. właśnie zaobserwowany spadek optymizmu w prognozach formułowanych na I kw r reszta kredytobiorcy planujący duży wzrost kredytów Rys. 109 Saldo prognoz poprawy i pogorszenia kondycji w ciągu kwartału - w grupie kredytobiorców planujących znaczne zwiększenie kredytów w perspektywie kwartału - i wśród pozostałych przedsiębiorstw (w pkt. proc.). POPYT NA KREDYT A AKTYWNOŚĆ INWESTYCYJNA W próbie występuje zależność pomiędzy zgłaszanym przez przedsiębiorstwa zapotrzebowaniem na kredyt a działalnością inwestycyjną. Inwestorzy są bardziej zainteresowani kredytami bankowymi. brak kredytów 5,8 duży spadek bez zmian duży wzrost kredytów 5,5 6,2 21,7 49,4 60,0 61,5 58,3 42,3 32,7 30,2 18, wzrost inwest ycji redukcja brak inwestycji bez zmian rezygnacja Rys. 110 Planowana zmiana stanu zadłużenia kredytowego a zmiana realizowanych programów inwestycyjnych. I kwartał 2005 r. W IV kwartale 2004 r. działalność rozwojową prowadziło 82% przedsiębiorstw planujących zwiększyć stan kredytów, a co czwarta z tych firm zamierzała w ciągu kwartału rozszerzyć skalę realizowanych programów inwestycyjnych (Rys. 110). Prognozy dużego wzrostu kredytów mogą być w badanej próbie związane z realizacją nowych przedsięwzięć inwestycyjnych. Wśród przedsiębiorstw planujących powiększenie zadłużenia kredytowego zanotowano bowiem wysoką częstotliwość podejmowania nowych projektów rozwojowych. Rozpoczęcie nowych inwestycji na I kw r. zapowiedziało ponad 83% kredytobiorców zamierzających zwiększyć stan kredytów (Rys. 111), podczas gdy wśród pozostałych podmiotów, które nie miały w planach zwiększenia kredytów odsetek nowych inwestorów nie przekroczył 30%. Nowe przedsięwzięcia inwestycyjne najrzadziej zaś rozpoczynać będą firmy, które w ogóle nie korzystają z kredytów (wsk. nowych 55

57 inwestycji w tej grupie wyniósł 26%). Wskaźnik nowych inwestycji w grupie przedsiębiorstw zgłaszających zwiększone zapotrzebowanie na kredyt prawie co piąte spośród firm starających o finansowanie kredytowe uzyskało odmowną decyzję banku (Rys. 112). bankowy rośnie od początku 2002 r. i osiągnął obecnie swój najwyższy poziom w historii tych badań (Rys. 111). 85,0 nie ubiegało się o kredyt nie było odmowy kredytów 44,1 45,6 80,0 75,0 70,0 65,0 60,0 55,0 były odmowy kredytu 10,3 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 50,0 45,0 40, wskaźnik nowych inwestycji 4 okr. śr. ruch. (wskaźnik nowych inwestycji) Rys. 111 Udział przedsiębiorstw planujących realizację nowego przedsięwzięcia inwestycyjnego wśród przedsiębiorstw zamierzających znacznie zwiększyć zadłużenie kredytowe. Zwiększenie zadłużenia kredytowego zdecydowanie częściej planowały przedsiębiorstwa rozpoczynające w ciągu kwartału nowe działania inwestycyjne niż podmioty wstrzymujące się z podjęciem takich przedsięwzięć. W pierwszym kwartale b.r duży dopływ kredytu, zgodnie z prognozami, powinien zasilić potrzeby 24% przedsiębiorstw rozpoczynających jednocześnie nowe działania inwestycyjne (znaczna grupa inwestorów będzie więc działać bez wsparcia dodatkowymi kredytami). Wśród przedsiębiorstw, które nie planowały nowych przedsięwzięć rozwojowych na najbliższy kwartał odsetek firm zwiększających poziom zadłużenia kredytowego będzie natomiast znikomy (niespełna 3%). OCENA DOSTĘPNOŚCI KREDYTÓW W IV kw r. o kredyt ubiegała się ponad połowa badanych przedsiębiorstw, przy czym Rys. 112 Odmowy kredytów w IV kw r. Procent próby. Skala trudności z uzyskaniem kredytu bankowego związana była z oceną kondycji ekonomicznej przedsiębiorstwa ubiegającego się o kredyt (Rys. 116). Relatywnie mniejsze problemy z uzyskaniem kredytu w IV. kw r. miały przedsiębiorstwa znajdujące się w dobrej sytuacji ekonomicznej nie zgłaszające problemów z płynnością. Bank nie odmówiły kredytu żadnemu spośród przedsiębiorstw oceniających swoją sytuację jako bardzo dobrą. Niewielkie szanse na uzyskanie kredytu miały natomiast przedsiębiorstwa najsłabsze, mające problemy z obsługą swoich zobowiązań. Odmowę kredytu otrzymało m.in. ponad trzy czwarte firm o częstych problemach ze spłatą zobowiązań kredytowych. syt. ekonom. obsł. kredytów obsł. pozabank. problemy z płynnością zmiana syt. ek. b dobra 0,0 dobra 13,5 slaba 36,2 zla ale poprawa 68,8 zla upadlosc 100,0 nie ma 8,4 nie ma ale beda 33,3 ma ale zmniejsza sie 66,7 ma i beda 76,2 nie korzysta 52,6 nie nigdy 7,6 tak sporadycznie 16,8 tak czesto 60,0 często 68,8 nie 5,2 sporadycznie 23,5 poprawa 37,1 bez zmian 15,2 pogorszenie 22,2 OGÓŁEM 18, Rys. 113 Udział przedsiębiorstw, które uzyskały odmowę kredytowania w IV kw r. a wybrane elementy oceny 56

58 sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw. Podgrupa przedsiębiorstw ubiegających się o kredyt w IV kw r. Jeśli chodzi o związek rodzaju działalności z trudnościami z uzyskaniem kredytu, to z Rys. 114 wynika, że trudności te są największe w grupie przedsiębiorstw z sekcji Górnictwo i kopalnictwo (z tą uwagą, że w tej grupie znalazły się zaledwie 3 podmioty), oraz w sekcji Handel i naprawy, Budownictwo, Przetwórstwo przemysłowe. W trzech ostatnich wymienionych sekcjach niemal co piąte przedsiębiorstwo spotkało się z odmową kredytowania. Górnictwo i kolapnictwo Przetw. przem. Wytw. i zaopatr. w en. elektr. Budownictwo Handel i napr. Transport Pozostałe OGÓŁEM 9,5 12,5 14,3 18,8 19,4 20,4 18,4 33,3 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 Rys. 114 Rodzaj działalności przedsiębiorstwa a odsetek przedsiębiorstw, które uzyskały odmowę kredytowania w IV kw r. Szarym kolorem oznaczono sekcje o niewielkim udziale w próbie, pominięto sekcję Łączność, w której o kredyt ubiegało się jedno przedsiębiorstwo. Procent próby. W celu zdiagnozowania zjawiska racjonowania kredytów ze względu na specyfikę działalności przeanalizowano częstotliwość odmów kredytów dla przedsiębiorstw będących w bardzo dobrej i dobrej sytuacji ekonomicznej w podziale na sekcje PKD. Wyniki zaprezentowano na Rys Na poziomie sekcji odsetki odmów kredytu były dość zbliżone i kształtowały się w granicach 10-13%. Trudna sytuacja w zakresie dostępności kredytu występuje wśród przedsiębiorstw z sekcji Górnictwo i kopalnictwo, gdzie w ciągu kwartału nastąpiła znaczna podwyżka ceny kredytów i jednocześnie odsetek odmów kredytu dobrym firmom był najwyższy. Jednak niewielka liczebność tej grupy nie pozwala na uogólnianie wyników. Przedsiębiorstwa sektora budowlanego nie odnotowywały częściej trudności z uzyskaniem kredytu niż podmioty prowadzące inną działalność. Faktem jest jednak także, że przedsiębiorstwa tej branży za kredyty, w tym szczególnie długoterminowe płaciły zdecydowanie wyższą cenę, w porównaniu z pozostałymi podmiotami, co już może być pewnym przejawem racjonowania kredytów dla przedsiębiorstw branży budowlanej Górnictwo i kolapnictwo Przetw. przem. Wytw. i zaopatr. w en. elektr. 11,7 10,5 50,0 DOSTĘPNOŚĆ KREDYTÓW A AKTYWNOŚĆ INWESTYCYJNA. 24 Budownictwo 12, Handel i napr. Transport Pozostałe OGÓŁEM 0,0 0,0 10,3 10,7 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Rys. 115 Rodzaj działalności przedsiębiorstwa a odsetek dobrych i bardzo dobrych przedsiębiorstw, które uzyskały odmowę kredytowania w IV kw r. Szarym kolorem oznaczono sekcje o niewielkim udziale w próbie, pominięto sekcję Poczta i telekomunikacja, w której o kredyt ubiegało się jedno przedsiębiorstwo. Podgrupa przedsiębiorstw ubiegających się o kredyt. Przy osi y dołączono informacje o liczbie podmiotów. Przedsiębiorstwa posiadające łatwiejszy dostęp do kredytów bankowych to jednocześnie grupa wyróżniająca się wyższą na tle próby aktywnością inwestycyjną, mierzoną udziałem podmiotów zapowiadających przeprowadzenie nowych inwestycji (łatwiejszy dostęp do kredytów mają firmy będące w dobrej kondycji a te z kolei mają lepsze możliwości realizacji nowych inwestycji). Na I kw. b.r. nowe inwestycje zaplanowało 40% firm, które w IV kw r. nie odnotowały trudności z uzyskaniem 57

59 kredytu (a 31% wśród firm, które uzyskały odmowę kredytu). Inaczej niż by można było oczekiwać nowe projekty inwestycyjne nieco częściej będą finansowane z kredytów przez przedsiębiorstwa, w których zanotowane odmowy w ostatnim kwartale ub.r. świadczą o większych trudnościach z uzyskaniem finansowania kredytowego (Rys. 117). Znaczna część przedsiębiorstw mających w planach realizację nowych inwestycji w ciągu najbliższego kwartału (blisko 25% wszystkich przebadanych potencjalnych inwestorów) nie starała się o kredyt a te przedsięwzięcia zamierza sfinansować ze środków własnych. DOSTĘPNOŚĆ KREDYTÓW A WIELKOŚĆ ZATRUDNIENIA. Badane przedsiębiorstwa w zależności od wielkości (mierzonej zatrudnieniem) mają zróżnicowane doświadczenia w zakresie dostępności kredytów. Wyniki wskazują na występowanie większych trudności z uzyskaniem kredytu w grupie najmniejszych przedsiębiorstw. W IV kw r. odmowę kredytu uzyskało co trzecie spośród firm zatrudniających poniżej 50 pracowników, a zaledwie 6% podmiotów największych o zatrudnieniu przekraczającym 2000 osób (Rys. 119). ponad ,6 były odmowy kredytu 31, ,0 nie było odmowy kredytów 40, ,6 17,9 nie ubiegało się o kredyt 31,9 poniżej 50 pracow. 32, Rys. 116 Udział przedsiębiorstw planujących realizację nowych przedsięwzięć a trudności z uzyskaniem kredytów bankowych w IV kw r. Rys. 118 Wielkość zatrudnienia a odsetek przedsiębiorstw, które w IV kw r. uzyskały odmowę kredytu. Podgrupa przedsiębiorstw starających się o kredyt w IV kw r. Oś pozioma: udział odpowiedzi w klasie wielkości zatrudnienia. były odmowy kredytu 47,4 26,3 10,5 15,8 ponad ,5 nie było odmowy kredytów 41,6 34,5 15, , ,5 nie ubiegało się o kredyt 9,3 67,4 15, , kredyt bankowy środki własne finansowanie pozabankowe inaczej poniżej 50 pracow. 36, Rys. 117 Podstawowe źródło sfinansowania nowych projektów inwestycyjnych a trudności z uzyskaniem kredytu. Podgrupa przedsiębiorstw planujących nowe przedsięwzięcia inwestycyjne. Rys. 119 Wielkość zatrudnienia w przedsiębiorstwie a udział przedsiębiorstw ubiegających się o kredyt w IV kw r. Przejawem relatywnie słabszej pozycji małych firm może być także negatywna zależność pomiędzy wielkością zatrudnienia a wykorzystaniem kredytów bankowych. Przedsiębiorstwa 58

60 najmniejsze rzadziej niż podmioty o wyższym zatrudnieniu deklarowały korzystanie z kredytów i rzadziej się zwracają do banków o ten sposób finansowania (Rys. 119). O kredyt w IV kw. ub.r. starało się 37% przedsiębiorstw zatrudniających poniżej 50 pracowników, a ponad 54% podmiotów zatrudniających więcej niż 2000 osób. I..88. OOppr roocceennt ttoo wwaanni iiee kkr reeddyyt ttóóww Dalszy wzrost poziomu oprocentowania wykorzystywanych kredytów złotowych. Podwyżki oprocentowania były jednak mniejsze niż w III kwartale 2004 r. Nie pogorszyły się warunki wykorzystania kredytów w zakresie oprocentowania dla przedsiębiorstw inwestujących. Inwestorzy byli jedną z nielicznych grup w zastosowanej klasyfikacji, gdzie nie odnotowano wzrostu średniego oprocentowania kredytów długoterminowych. Zdecydowanie osłabły oczekiwania wzrostu stóp procentowych. Zgodnie oczekiwaniami w próbie nastąpił dalszy wzrost poziomu oprocentowania wykorzystywanych kredytów złotowych. W IV kw r. podwyżki oprocentowania były już znacznie niższe niż w III kwartale 2004 r., kiedy to przedsiębiorstwa po raz pierwszy, od końca 2000 r., odnotowały znaczący wzrost cen kredytów. W IV kw r. w podobnej skali zdrożały złotowe kredyty krótko- i długoterminowe, przy czym w szybszym tempie rosła cena kredytów najtańszych (czyli tzw. stawka minimalna). Kontynuowany jest natomiast spadek cen kredytów dewizowych. Cena złotowych kredytów krótkoterminowych wykorzystywanych przez ankietowane przedsiębiorstwa kształtowała się w IV kw. ub.r. w przedziale od 7,8% za kredyty najtańsze (tzw. stopa minimalna) - do 8,5% za kredyty najdroższe (tzw. stopa maksymalna), co daje średnią w wysokości 8,2% (Rys. 121, Tab. 11). Średnia stawka wzrosła w ciągu kwartału o 0,25 pkt. W podobnym tempie rosła cena złotowych kredytów długoterminowych. Za wykorzystywane w IV kw r. kredyty długoterminowe respondenci płacili średnio 8%, a więc o prawie 0,3 pkt. proc. więcej niż w poprzednim kwartale. Najtańsze kredyty długoterminowe oprocentowane były na poziomie 7,5%, najdroższe na poziomie 8,5%. 21,5 19,5 17,5 15,5 13,5 11,5 9,5 7,5 5,5 3,5 stopy procentowe od złotowych kredytów krótkoterminowych średnia krótkoterminowych stóp procentowych pasmo średnia stopa minimalna - średnia stopa maksymalna średnia prognoza kwartalna średnia prognoza stóp +/- STD Rys. 120 Oprocentowanie złotowych kredytów krótkoterminowych i jego prognozy. Średnia stopa procentowa (zielona linia ze znacznikami) w paśmie pomiędzy średnią stopą minimalną i maksymalną. Średnia prognozowana stopa w paśmie +/- STD. 24,0 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 stopy procentowe od złotowych kredytów długoterminowych średnia długoterminowych stóp procentowych pasmo średnia stopa minimalna - średnia stopa maksymalna średnia prognoza kwartalna średnia prognoza stóp +/- STD Rys. 121 Oprocentowanie złotowych kredytów długoterminowych i jego prognozy. Średnia stopa procentowa (zielona 59

61 linia ze znacznikami) w paśmie pomiędzy średnią stopą minimalną i maksymalną. Średnia prognozowana stopa w paśmie +/- STD dynamika zmian oprocentowanie kredytów krótkoterminowych dynamika zmian oprocentowania kredytów długoterminowych Rys. 122 Dynamika zmiany średniego oprocentowania kredytów krótko- i długoterminowych (kwartał poprzedni = 100) dynamika zmian oprocentowanie kredytów krótkoterminowych dynamika zmian oprocentowania kredytów długoterminowych Rys. 123 Dynamika zmiany średniego oprocentowania kredytów krótko- i długoterminowych (analogiczny okres roku poprzedniego =100). Rys. 125 Rozkład średniego oprocentowania kredytów długoterminowych w III kw. (górny wykres) i IV kw r. Pionowymi liniami wyznaczono przedział pomiędzy średnią (dla IV kw r.) stopą minimalną a maksymalną. 19 Tab. 11 Stopy procentowe dla kredytów udzielonych w poszczególnych kwartałach i prognoza stóp proc. na 31.III.2005 r. (wartości średnie oraz odchylenia standardowe rozkładu stóp proc. w IV kw r.). Średnia stopa procentowa I kw II kw III kw IV kw III Prognoza krótkoterminowe kredyty złotówkowe Odch. stand. dla IV kw minimalna 20 6,86 6,93 7,39 7,77 2,30 7,98 maksymalna 7,70 7,79 8,42 8,54 2,48 długoterminowe kredyty złotówkowe minimalna 6,43 6,53 7,23 7,54 2,65 8,02 maksymalna 7,32 7,43 8,26 8,47 2,80 krótkoterminowe kredyty walutowe minimalna 3,61 3,68 3,67 3,53 1,59 maksymalna 4,10 4,11 4,01 3,91 1,68 długoterminowe kredyty walutowe minimalna 4,19 3,92 3,84 3,68 1,57 maksymalna 4,95 4,47 4,23 4,17 1,60 11,0 stopy procentowe od dewizowych kredytów krótkoterminowych 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 Rys. 124 Rozkład średniego oprocentowania kredytów krótkoterminowych w III kw. (górny wykres) i IV kw r. Pionowymi liniami wyznaczono przedział pomiędzy średnią (dla IV kw r.) stopą minimalną a maksymalną 18. 2, średnia krótkoterminowych stóp procentowych pasmo średnia stopa minimalna - średnia stopa maksymalna 18 Stopa minimalna najniższa stopa od kredytu wykorzystywanego w ciągu danego kwartału, stopa maksymalna, najwyższa stopa. Dla obliczenia statystyk wyłączono skrajne 5-te percentyle Dla obliczenia statystyk wyłączono skrajne 5-te percentyle. 20 por. przypis 18.

62 stopy procentowe od dewizowych kredytów długoterminowych 11,0 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1, ,0 8,0 7,4 8,0 102,4 102, ,3 8,2 8,2 8,4 103,1 101,7 poniżej 50 pracow. 10,0 9,5 10,6 9,2 98,7 103,5 inwestorzy 7,8 7,8 7,5 7,8 102,8 99,1 nieinwestorzy 8,9 8,7 8,5 8,6 100,9 105,9 nieeksporterzy 8,4 8,1 8,5 8,4 eksporterzy 8,0 7,9 7,4 7,8 importerzy 7,9 7,9 7,8 7,8 102,8 100,5 nieimporterzy 8,5 8,4 8,1 8,1 104,1 106,1 OGÓŁEM 8,2 8,0 8,0 8,0 103,1 103,4 średnia długoterminowych stóp procentowych pasmo średnia stopa minimalna - średnia stopa maksymalna Rys. 126 Średnie oprocentowanie kredytów dewizowych. W ciągu ostatniego kwartału malało natomiast oprocentowanie kredytów dewizowych, przy czym obniżki te były nieco większe w przypadku kredytów krótkoterminowych. Oprocentowanie wykorzystywanych w IV kw. ubr. krótkoterminowych kredytów dewizowych wyniosło średnio 3,7% (spadek o 0,12 pkt. w ciągu kwartału). Cena dewizowych kredytów długoterminowych w porównaniu z wynikami sprzed kwartału spadła o 0,1 punktu do poziomu 3,9%. (Rys. 126). Tab. 12 Średnie oprocentowanie kredytów złotowych w podstawowej klasyfikacji przedsiębiorstw. IV kwartał 2004 r. Kwartalna zmiana średniego oprocentowania kredytów złotowych (średnie oprocentowanie kredytów w poszczególnych klasach w III kw r.=100). kredyty złotowe krótkoterm kredyty złotowe długoterm zmiana średniego oprocent. w kred. krótk o- term. kred. długo term średnia mediana średnia mediana niepubliczny 8,2 8,0 8,2 8,0 102,8 102,1 publiczny 8,0 7,9 7,4 7,6 104,0 106,6 Górn. i kopaln. 8,4 8,7 7,9 7,9 109,6 140,8 Przetw. przemysł. 8,0 7,9 7,6 7,8 103,3 102,2 Wytw. en. elektr. 7,2 7,3 7,1 7,2 103,6 99,8 Budownictwo 8,9 8,8 9,3 9,3 104,1 104,0 Handel 8,9 7,9 9,2 8,5 107,8 105,4 Transport 8,1 8,0 8,5 8,3 97,0 100,8 Pozostałe 7,0 7,9 7,9 8,7 88,1 98,1 ponad ,1 7,3 7,5 7,8 108,8 109, ,7 7,6 7,1 7,7 104,5 98,8 Rys. 127 Rozkład oprocentowania złotowych kredytów krótkoterminowych a wielkość zatrudnienia w przedsiębiorstwie. Górny rozkład klasa przedsiębiorstw średnich i małych, zatrudniających poniżej 250 pracowników, dolny rozkład klasa przedsiębiorstw dużych. IV kw r. 11,0 10,5 10,0 9,5 9,0 8,5 8,0 7,5 7,0 6,5 6,0 10,5 9, ,2 8, , ,5 8,1 8, ,7 6, ,7 7,9 6,9 6, , ,4 8, ,7 poniżej 250 pracowników powyżej 250 pracowników relacja (oproc. dla MSP do oproc. dla dużych, prawa oś) 122,0 120,0 118,0 116,0 114,0 112,0 110,0 108,0 106,0 Rys. 128 Średnie oprocentowanie złotowych kredytów krótkoterminowych a wielkość zatrudnienia w przedsiębiorstwie. Z rozkładu oprocentowania kredytów w podstawowej klasyfikacji przedsiębiorstw wynika, że utrzymuje się odwrotna relacja pomiędzy ceną kredytów, zarówno krótko-, jak i długoterminowych, a wielkością kredytobiorcy (Tab. 12). W IV kw r. z relatywnie tańszych kredytów korzystały przedsiębiorstwa największe. Najdroższy kredyt banki nadal oferują dla przedsiębiorstw najmniejszych pod względem zatrudnienia (Rys. 127, Rys. 128). Poza firmami największymi niższe 61

63 oprocentowanie kredytów długoterminowych banki oferowały także przedsiębiorstwom sektora publicznego (w próbie są to często pokrywające się kategorie), eksporterom i inwestorom. Relatywnie niższe oprocentowanie kredytów dla eksporterów uzasadnia lepsza kondycja tej grupy kredytobiorców. Od trzech kwartałów cena kredytów krótkoterminowych rośnie w podobnym tempie zarówno dla małych i średnich kredytobiorców, jak i w grupie przedsiębiorstw dużych, zatrudniających powyżej 250 osób. Utrzymuje się więc względnie stabilna relacja pomiędzy oprocentowaniem dla tych grup kredytobiorców. Przedsiębiorstwo z sektora MSP za kredyt krótkoterminowy wykorzystywany w IV kw r. musiało zapłacić średnio o 0,9 pkt. więcej niż podmiot duży (Rys. 128). W przypadku kredytów długoterminowych różnica w cenie dla tych dwóch grup kredytobiorców była większa niż dla kredytów krótkoterminowych i w ostatnim kw. ub.r. wyniosła 1,5 pkt. W IV kw r. kredyty zdrożały w większości grup podstawowej klasyfikacji. Największe podwyżki oprocentowania kredytów długoterminowych odnotowały przedsiębiorstwa branży górniczej, firmy największe (zatrudniające powyżej 2000 osób), sektor publiczny, przedsiębiorstwa nieimportujące oraz grupa nieeksporterów. Przy ogólnej tendencji wzrostowej stóp procentowych w IV kwartale 2004 r. nie pogorszyły się warunki wykorzystania kredytów w zakresie oprocentowania dla przedsiębiorstw inwestujących. Inwestorzy byli bowiem jedną z nielicznych grup w zastosowanej klasyfikacji, gdzie nie odnotowano wzrostu średniego oprocentowania kredytów długoterminowych. KOSZTY KREDYTU A OCENA KONDYCJI EKONOMICZNEJ PRZEDSIĘBIORSTW. Poziom oprocentowania kredytów złotowych jest w badanej próbie od początku badania tego zagadnienia (III kw r.) skorelowany z kondycją ekonomiczną kredytobiorców. Kredyty bankowe są tańsze dla przedsiębiorstw pozytywnie oceniających własną kondycję ekonomiczną. Obserwowano również, że cena kredytu dla lepszych grup kredytobiorców była także względnie stabilna, a wzrost oprocentowania miał miejsce, głównie w przypadku przedsiębiorstw wyższego ryzyka. Sytuacja zmieniła się w III kw r, kiedy znaczący wzrost cen kredytów objął już wszystkie grupy kredytobiorców - bez względu na ich kondycję ekonomiczną. W IV kw r. kredyty zdrożały najszybciej dla kredytobiorców najwyższego ryzyka, będących w bardzo złej kondycji (kwartalne tempo wzrostu 106,5%). Wzrost ceny kredytu krótkoterminowego odnotowały również przedsiębiorstwa oceniające swoją sytuację jako dobrą bądź bardzo dobrą (kwartalne tempo wzrostu 104%), przy czym wzrost ten zbył szybszy niż dla przedsiębiorstw gorzej postrzegających swoją kondycję ekonomiczną (ocena słaba bądź zła). W IV kw r. przedsiębiorstwa znajdujące się w złej sytuacji ekonomicznej, choć rokujące poprawę, za wykorzystywane kredyty krótkoterminowe musiały zapłacić blisko o jedna trzecią więcej, niż kredytobiorcy o pozytywnej ocenie własnej kondycji (kwartał wcześniej relacja ta wynosiła prawie 41%). Dla najgorszych kredytobiorców zagrożonych upadłością stawki były wyższe aż o 84%. 62

64 bardzo dobra lub dobra słaba zła b. zła słaba zła b. zła Rys. 129 Średnie oprocentowanie złotowych kredytów krótkoterminowych w klasach kondycji ekonomicznej przedsiębiorstw. UWAGA: w III kw r. miała miejsce naruszająca ciągłość danych zmiana klasyfikacji kondycji. Rys. 130 Oprocentowanie złotowych kredytów krótkoterminowych w klasach kondycji ekonomicznej przedsiębiorstw w relacji do kredytów dla najlepszych klientów (oprocentowanie kredytów dla przedsiębiorstw w b. dobrej kondycji=100). UWAGA: w III kw r. miała miejsce naruszająca ciągłość danych zmiana klasyfikacji kondycji. Ramka 1 Wysokość stopy procentowej, przy której przedsiębiorstwo jest w stanie zaciągnąć kredyt krótkoterminowy, może zależeć od jego kondycji ekonomicznej. W celu empirycznej weryfikacji tej hipotezy, zbadaliśmy zależność wysokości stóp procentowych (minimalnych i maksymalnych), przy których ankietowane przedsiębiorstwa zaciągnęły kredyt od szeregu zmiennych obrazujących ich ogólną sytuację ekonomiczną, a sytuację finansową w szczególności. Wśród tych zmiennych znalazły się: ocena bieżąca oraz oczekiwana kondycja przedsiębiorstwa, ewentualne problemy z obsługą zadłużenia (kredyty bankowe) oraz problemy z płynnością. Dla każdej zmiennej (grupy zmiennych), które mogły wyjaśnić zróżnicowanie wysokości stóp procentowych, przy których zaciągnięto kredyt w próbie przedsiębiorstw, oszacowano estymatorem RE regresję (wyniki regresji w Aneksie 3): ( stopa _ proc it wibor3m ) = α + α + β x + δzatr + ε t i j j jit it it gdzie: stopa _ proc it - to stopa procentowa (minimalna lub maksymalna), przy której przedsiębiorstwo i w okresie t miało zaciągnięty kredyt, x jit - to wartość j -tej zmiennej potencjalnie wyjaśniającej zróżnicowanie wysokości stóp między przedsiębiorstwami dla przedsiębiorstwa i w czasie t, zatr it - to poziom zatrudnienia w przedsiębiorstwie; jego obecność w regresji dyktowana była chęcią wyeliminowania wpływu jaki na wysokość oprocentowani kredytów mogła mieć wielkość przedsiębiorstwa, α - może być interpretowane jako przeciętny narzut na stopę rynku pieniężnego, jaki w badanym okresie stosowały banki udzielające kredytu badanym przedsiębiorstwom, 63

65 α i - to efekt indywidualny, który łącznie z α może być interpretowany, jako przeciętny narzut na stopę rynku pieniężnego jaki stosował bank (banki) udzielając w badanym okresie kredytu danemu przedsiębiorstwu. Wyjaśnianie zróżnicowania narzutu na stopę rynku pieniężnego tzn. WIBOR3M zamiast absolutnej wysokości stóp procentowych miało na celu wyeliminowanie niezależnego od kondycji poszczególnych przedsiębiorstw wpływu, jaki na wysokość stóp procentowych miała polityka monetarna. Badanie przeprowadzono na danych z ankiet kwartalnych od 4Q 1997 do 1Q2005. Istotna statystycznie w wyjaśnianiu wysokości oprocentowania kredytu okazała się także ocena sytuacji bieżącej przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa deklarujące dobrą sytuację bieżącą miały możliwość zaciągnięcia kredytu przy stopie o 1.4 pkt. proc. wyższej od stopy WIBOR3M, a przedsiębiorstwa cieszące się bardzo dobrą sytuacją ekonomiczną przy stopie jedynie o 0.5 pkt wyższej od stopy rynku pieniężnego. Z kolei oprocentowanie kredytów dla przedsiębiorstw o złej kondycji wynosiło średnio o 2.7 pkt. proc. więcej niż WIBOR3M, a o bardzo złej aż 3.5 pkt. proc. więcej. Przy czym wyniki te zostały otrzymane dla minimalnej stopy oprocentowania kredytu. Także dla stopy maksymalnej zależności te zostały zachowane. Co ciekawe, oczekiwana poprawa lub pogorszenie sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa nie przekładała się już na wysokość oprocentowania kredytów. Przedsiębiorstwa mające problemy z bieżącą obsługą kredytów bankowych mogły uzyskać kredyt przy stopie średnio o 0.3 pkt. proc. wyższej niż średnia w próbie. Przy czym, gdy problemy te były poważne, oprocentowanie było wyższe o kolejne 0.8 pkt. proc. Dla maksymalnych stóp oprocentowania kredytów otrzymano odpowiednio: 0.4 pkt. proc. oraz 1 pkt. proc. Podobnie przedstawiała się sytuacja przedsiębiorstw mających problemy z płynnością. Przedsiębiorstwa, które w okresie bezpośrednio poprzedzającym badanie ankietowe choćby sporadycznie odczuwały problemy z płynnością miały minimalne oprocentowanie kredytów wyższe o 0.4 pkt. proc. niż średnia w próbie i maksymalne wyższe o 0.5 pkt. proc..dla przedsiębiorstw, które zgłaszały częste problemy z płynnością, najniższe oprocentowane kredytów było o 1.1 pkt. proc. wyższe niż przeciętne minimalne oprocentowanie w próbie (najwyższe oprocentowanie kredytów wyższe o 1.5 pkt. proc. od maksymalnego oprocentowania kredytów dla przedsiębiorstw w próbie). Podsumowując powyższe wyniki można powiedzieć, iż kondycja przedsiębiorstwa wydaje się mieć (poza polityka monetarną) istotny wpływ na wysokość oprocentowania kredytów. Podobne rezultaty otrzymaliśmy dla różnych zmiennych mających przybliżyć kondycję ekonomiczną przedsiębiorstw, tzn. niezależnie od szczegółowej specyfikacji równania. ZMIANY OPROCENTOWANIA KREDYTÓW W BANKACH KOMERCYJNYCH A ZMIANY STÓP PROCENTOWYCH NBP. w bankach komercyjnych a poziomem stóp banku centralnego (Rys. 131). Relacja średnich stóp procentowych do stopy referencyjnej NBP obrazuje skalę reagowania banków komercyjnych na zmiany stóp centralnych. Wskaźnik ten systematycznie rósł od początku 2001 r. do połowy 2003 r. informując o narastaniu rozbieżności pomiędzy oprocentowaniem kredytów 64

66 ,1 62,2 13, ,8 28,3 3, ,0 6, ,2 14, relacja średnich stóp proc. dla kredytów krótkoterm. do stopy referencyjnej NBP relacja średnich stóp proc. dla kredytów długoterm. do stopy referencyjnej NBP Rys. 131 Relacja średnich stóp procentowych dla złotowych kredytów krótko- i długoterminowych do stopy referencyjnej NBP (stopa referencyjna=100%). Najmniejsze rozbieżności pomiędzy poziomem stóp banków komercyjnych a poziomem stopy referencyjnej były obserwowane od połowy 1999 do końca 2000 r., czyli w okresie wzrostu stopy referencyjnej. Ostatnie wyniki przyniosły wzrost wskaźnika reakcji, ze względu na wzrost oprocentowania kredytów w bankach komercyjnych w IV kw r. przy niezmienionym poziomie stóp NBP. W końcu ub.r. przeciętne oprocentowanie krótkoterminowych kredytów dla przedsiębiorstw było o 35% (o 2,18 pkt.) wyższe niż poziom stopy referencyjnej banku centralnego. PROGNOZA STÓP PROCENTOWYCH Po kulminacji oczekiwań wzrostu stóp procentowych w ostatnim kwartale ubiegłego roku kolejne wyniki przyniosły wyraźną korektę tych oczekiwań w kierunku stabilizacji poziomu oprocentowania (Rys. 132) ,9 18, prognoza wzrostu stóp (% odpowiedzi) bez zmian prognoza spadku stóp Rys. 132 Oczekiwana przez przedsiębiorstwa korzystające z kredytów bankowych zmiana oprocentowania kredytów w perspektywie kwartału. Pojawiły się nawet oczekiwania spadku stóp procentowych. Zdaniem jednak większości, bo aż 62% badanych przedsiębiorstw w I kw r. nie powinno dojść do zmian wysokości cen kredytów. Podwyżek oprocentowania w ciągu kwartału spodziewa się 24% respondentów (wobec 68% we wcześniejszym kwartale), zaś 14% badanych oczekuje spadku oprocentowania (wobec 4% podobnych opinii w poprzednim kwartale) prognoza wzrostu stóp (% odpowiedzi) prognoza spadku stóp średnia krótkoterm. stopa procentowa (prawa oś, w pkt.) średnia prognoza krótkoterm. st.proc. (prawa oś, w pkt.) ,0 19,0 17,0 15,0 13,0 11,0 9,0 7,0 5,0 Rys. 133 Oczekiwania dotyczące zmiany poziomu stóp procentowych i średnia krótkoterminowa stopa procentowa. Rozkład oczekiwań, co do kierunków zmian poziomu oprocentowania, prezentuje Rys Przekonania o wzroście oprocentowania kredytów w I kw r. najbardziej rozpowszechnione były wśród podmiotów sektora publicznego i wśród średnich przedsiębiorstw (zatrudniających od 50 do 500 pracowników). Trzeba też zauważyć, że wzro- 65

67 stu stóp procentowych częściej obawiają się nieinwestorzy, dla których kredyty i tak już są relatywnie droższe, niż przedsiębiorstwa realizujące projekty rozwojowe. Słabsze oczekiwania wzrostu stóp procentowych ujawniały zaś zarówno przedsiębiorstwa największe pod względem zatrudnienia, jak i jednostki najmniejsze (zatrudniające do 50 pracowników). W grupie najmniejszych podmiotów oczekiwania spadku stóp procentowych nawet przeważyły prognozy wzrostu. import eksp. inwest. kredyt zatrud. PKD forma niepubliczne 8,8 publiczne Górnictwo 18,2 12,5 Przetw. przemysł. 7,6 Wytw. en. elektr. 0,0 Budownictwo Handel 14,0 20,0 Transport 31,3 Poczta i telekom. 50,0 Pozostałe 10,7 ponad ,3 4, ,5 16,7 poniżej 50 pracow. -5,7 kredytobiorcy 11,1 nie ma kredytów 0,0 inwestorzy 9,5 nieinwestorzy 15,0 eksporterzy 8,4 nieeksporterzy 14,0 importerzy 8,0 nieimporterzy OGÓŁEM 15,3 10,5 Rys. 135 Rozkład kwartalnych prognoz oprocentowania kredytów krótko- (górne zestawienie) i długoterminowych (dolne zestawienie). Prognozy na IV 2004 r. i I kw r. (odpowiednio górny i dolny wykres w zestawieniu). Dla obliczenia statystyk wyłączono skrajne 5 percentyle Rys. 134 Saldo prognoz stóp procentowych 21 dla wykorzystywanych kredytów w podstawowej klasyfikacji przedsiębiorstw. Prognoza na I kwartał 2005 r. Podpopulacja przedsiębiorstw korzystających z kredytów. Rys. 136 Rozkład prognozowanych różnic oprocentowania kredytów krótko- (górne zestawienie) i długoterminowych (dolne zestawienie). Prognozy na IV kw r. i I kw r. (odpowiednio górny i dolny wykres w zestawieniu). Badani przedsiębiorcy utrzymali swoje poprzednie prognozy szacując, że w końcu pierwszego kwartału 2005 r. oprocentowanie kredytów, zarówno krótko-, jak i długoterminowych osiągnie poziom ok. 8%. Oznaczałoby to więc spadek ceny kredytu krótkoterminowego i stabilizację ceny kredytu długoterminowego. Spadek oprocentowania kredytów krótkoterminowych w odniesieniu do stawek obowiązujących w ostatnim kwartale 2004 r. powinien wynieść średnio 0,16 pkt. 21 Saldo prognoz jest liczone jako różnica odsetka przedsiębiorstw spodziewających się wzrostu oprocentowania i odsetka firm 66

68 oczekiwano poziomie 22. Faktyczny poziom stóp procentowych naliczanych od kredytów krótkoterminowych wyniósł przeciętnie 7,8%, podczas gdy przedsiębiorcy prognozowali 8%. Tab. 13 Stopa procentowa dla kredytów krótkoterminowych, jej prognoza i błąd prognozy w odniesieniu do średniej i minimalnej stopy procentowej. JAKOŚĆ PROGNOZ STÓP PROCENTOWYCH W IV kw r. jakość prognoz oprocentowania kredytów w próbie poprawiła się (Rys. 137) kwartalna dynamika zmian stopy referencyjnej NBP relacja średniej stopy dla kredytów krótkoterm. do jej prognozy relacja minimalnej stopy dla kredytów krótkoterm. do jej prognozy relacja średniej stopy dla kredytów długoterm. do jej prognozy Rys. 137 Trafność prognoz stóp procentowych. Relacja faktycznych stóp procentowych dla kredytów krótko-, i długoterminowych do ich prognoz formułowanych w poprzedzającym kwartale. Trafna okazała się średnia prognoza oprocentowania kredytów długoterminowych. Zgodnie z prognozami średnie oprocentowanie kredytów długoterminowych w IV kw r. ustaliło się na poziomie 8 %. Pewnym błędem przeszacowania obciążone były natomiast prognozy oprocentowania kredytów krótkoterminowych. Wzrost oprocentowania w IV kw r. był bowiem słabszy niż przedsiębiorstwa przewidywały kwartał wcześniej i faktyczna cena kredytów ustaliła się na niższym niż średnia minimalna średnia minimalna minus prognoza minus prognoza prognoza IV kw ,9 9,2 9,6 0,29-0,38 I kw ,7 8,2 8,6 0,08-0,37 II kw ,9 7,4 7,7 0,12-0,37 III kw ,3 6,8 7,1 0,24-0,25 IV kw ,4 6,9 6,9 0,49 0,04 I kw ,3 6,9 7,1 0,23-0,20 II kw ,4 6,9 6,9 0,43 0,00 III kw ,9 7,4 7,2 0,72 0,20 IV kw ,2 7,8 8,0 0,17-0,21 I kw ,0 Suma błędów kwadratowych (od 1999 r.) 21,32 8,84 Błąd prognozy poziomu oprocentowania zwykle mieścił się w 5% procentowym przedziale błędu. Trafność prognoz pogarszała się, przekraczając pięcioprocentowy przedział błędu jedynie w końcu 1999 r. (wówczas miało miejsce przyspieszenie wzrostu stopy referencyjnej NBP), na przełomie 2001 i 2002 r. (przyspieszenie spadku stopy referencyjnej) oraz w przypadku prognoz stóp długoterminowych - w 2003 r. (stabilizacja stopy referencyjnej NBP, Tab. 13, Tab. 14). Tab. 14 Stopa procentowa dla kredytów długoterminowych, jej prognoza i błąd prognozy w odniesieniu do średniej i minimalnej stopy procentowej. średnia minimalna średnia minimalna minus prognoza minus prognoza prognoza IV kw ,6 8,9 9,5 0,09-0,60 I kw ,0 7,4 8,5-0,54-1,09 II kw ,3 6,9 7,9-0,54-0,99 III kw ,2 6,8 7,0 0,22-0,21 22 Błąd prognozy stóp krótkoterminowych został wyznaczony w odniesieniu nie do średniej, lecz do minimalnej 22 stopy procentowej, ponieważ jest ona dokładniejszym przybliżeniem tych prognoz. Tak skonstruowana prognoza obciążona jest niższym błędem kwadratowym. 67

69 IV kw ,0 6,6 6,8 0,19-0,21 I kw ,9 6,4 7,0-0,08-0,53 II kw ,0 6,5 6,9 0,10-0,35 III kw ,7 7,2 7,2 0,50-0,02 IV kw ,0 7,5 8,0-0,01-0,47 I kw ,0 Suma błędów kwadratowych (od 1999 r.) 10,13 19,20 I..99. SSt ttr ruukkt ttuur raa fif iinnaanns soowwaanni iiaa ddz zi iiaał łłaal llnnooś ścci ii ppr rzeedds si iięębbi iioor rst ttww Rośnie, i tak wysoka już, zdolność do samofinansowania działalności inwestycyjnej (działalność inwestycyjną w oparciu o niemal wyłącznie własne zasoby w IV kw r. prowadziło ok. 71% ankietowanych inwestorów), przy jednoczesnym spadku znaczenia środków własnych w finansowaniu bieżącym. Zmniejsza się stopień finansowania kredytem bankjowym. Samofinansowanie działalności bieżącej jest charakterystyczne dla przedsiębiorstw znajdujących się w dobrej bądź bardzo dobrej kondycji finansowej. Wraz z oceną sytuacji ekonomicznej malej rola finansowania zobowiązaniami kontrahentów tytułu dostaw i usług. 25,0 PROFIL FINANSOWANIA DZIAŁALNOŚCI W zakresie finansowania działalności przedsiębiorstw w badanej próbie widoczne są równolegle występujące procesy: wzrost, i tak wysokiego już, stopnia samofinansowania działalności inwestycyjnej, przy jednoczesnym spadku znaczenia środków własnych w finansowaniu bieżącym, zmniejszanie się stopnia finansowania kredytem bankowym. Zjawisko to zgodne jest z ujemnym saldem prognoz zadłużenia kredytowego w próbie oraz z danymi zagregowanego bilansu banków q2 2000q4 2001q2 2001q4 2002q2 2002q4 2003q2 2003q4 2004q2 2004q4 działalność inwestycyjna działalność bieżąca 4 okr. śr. ruch. (działalność inwestycyjna) 4 okr. śr. ruch. (działalność bieżąca) Rys. 138 Średni udział środków własnych w finansowaniu działalności bieżącej i inwestycyjnej przedsiębiorstw. 23,0 21,0 19,0 17,0 15,0 13,0 2000q2 2000q4 2001q2 2001q4 2002q2 2002q4 2003q2 2003q4 2004q2 2004q4 działalność inwestycyjna działalność bieżąca 4 okr. śr. ruch. (działalność inwestycyjna) 4 okr. śr. ruch. (działalność bieżąca) Rys. 139 Średni udział kredytów ogółem w finansowaniu działalności bieżącej i inwestycyjnej przedsiębiorstw. Od początku badania struktury finansowania działalności przedsiębiorstw (badanie rozpoczęto w II kw r.) środki własne stanowiły zasadnicze źródło pokrycia wydatków bieżących. W IV kw r. ze środków własnych respondenci pokrywali przeciętnie, podobnie jak w poprzednim kwartale, 51% wydatków bieżących (Rys. 140). Istotnym źródłem finansowania bieżącego, i o rosnącym znaczeniu, były także zobowiązania z tytułu dostaw i usług. Zobowiązania te stanowiły ponad 22% środków finansowania krótkoterminowego. Kredytem bankowym, który w tym rankingu zajął dopiero trzecie miejsce, sfinansowano ok. 16% potrzeb bieżących, w tym 13% - kredytem złotowym, 2% - kredytem dewizowym, a 1,5% - kredytem zaciągniętym w instytucji zagranicznej. Chociaż łączny 68

70 udział kredytów (tzn. kredyty złotowe, dewizowe oraz kredyty zaciągane w instytucjach zagranicz- 2004q4 11,3 74,8 6,4 nych) wśród źródeł finansowania bieżącego nie 2004q3 10,7 74,9 7,4 zmienił się istotnie w ciągu kwartału, to odnotować trzeba, że już drugi kwartał z rzędu obserwuje się 2004q2 11,3 2,1 73,8 7,0 niewielki wzrost znaczenia finansowania kredytami 2004q1 11,1 3,5 74,5 6,2 złotowymi. 2003q4 9,4 3,2 75,7 6, q4 12,6 2,0 51,0 4,2 22,4 6,4 kredyt złotowy kredyt zagraniczny pozabankowe środki obce kredyt dewizowy środki własne inne 2004q3 2004q2 12,1 2,6 11,1 2,4 51,6 52,6 4,0 4,4 22,0 21,5 6,2 6,5 Rys. 141 Przeciętna struktura źródeł finansowania działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw. Suma środków finansowania inwestycji = q1 11,7 3,6 51,0 4,8 21,0 6,1 2003q4 11,5 3,2 53,7 4,0 19,9 6, kredyt złotowy kredyt dewizowy kredyt zagraniczny środki własne zobow. wobec budżteu, ZUS zobow. z tyt. dostaw i usług pozabankowe środki obce inne TYPOLOGIA STRATEGII FINANSOWANIA DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW Rys. 140 Przeciętna struktura źródeł finansowania działalności bieżącej przedsiębiorstw. Suma środków finansowania bieżącego =100. Własne zasoby stanowiły bazę dla finansowania działalności inwestycyjnej badanych przedsiębiorstw. Stopień samofinansowania tego obszaru aktywności kształtuje się wokół rosnącego trendu i na bardzo wysokim poziomie. W IV kw r. ze środków własnych przedsiębiorstwa pokrywały przeciętnie 75% wydatków inwestycyjnych (wynik podobny jak przed kwartałem). Kredyty bankowe pozwoliły na pokrycie 15% wydatków inwestycyjnych, w tym ok. 11% - pochodziło z kredytów złotowych, 3% - z kredytów dewizowych i niespełna 1% - z kredytów zagranicznych (Rys. 141). W ciągu kwartału udział kredytów pozyskiwanych na cele inwestycyjne wśród źródeł finansowania długoterminowego wzrósł o 1 pkt. proc., głównie wskutek zwiększenia skali finansowania kredytami złotowymi. Dane jednostkowe badanej grupy przedsiębiorstw dotyczące sposobu finansowania działalności poddano procedurze klasteryzacji w celu wyodrębnienia podstawowych strategii finansowania. Wydzielono pięć typów finansowania działalności. Najbardziej typowym sposobem finansowania działalności bieżącej w badanej próbie jest samofinansowanie ze środków własnych (klasa nr 2, Tab. 15). Środki własne spełniały zasadniczą rolę w finansowaniu 45% przedsiębiorstw. Szeroko stosowanym sposobem finansowania były również zobowiązania wobec innych przedsiębiorstw. Tzw. zobowiązania handlowe były podstawą finansowania dla ponad 26% badanych przedsiębiorstw (w klasie nr 3 zobowiązania stanowiły 52% źródeł finansowania krótkoterminowego). Na złotowych kredytach bankowych bazowało 18% ankietowanych podmiotów, wspierając się przy tym znacznym udziałem środków własnych (klasa nr 4, udziały wymienionych źródeł odpowiednio: 43% i 29%). Pozostałe przedsiębiorstwa, stanowiące ok. 9% próby (klasa nr 1) stosowały głównie inne niż 69

71 wymienione w kwestionariuszu ankietowym źródła, bądź korzystały z kredytów instytucji zagranicznych (ok. 2% próby, klasa nr 5). Tab. 15 Typologia strategii finansowania działalności bieżącej w IV kw r. (średni udział źródła w finansowaniu działalności bieżącej w danej klasie). udział liczb. zobow. wobec zobow. klasy kredyt kredyt kredyt budżteu, z tyt. klasa w złoto- dewi- zagra- środki dostaw próbie owy zowy niczny własne ZUS i usług inne PRÓ 100,0 BA 12,6 2,0 1,5 51,0 4,2 22,4 6,4 1 8,6 7,5 3,6 0,4 16,4 15,4 20,1 36,6 2 45,3 3,2 0,6 0,3 82,4 2,0 8,7 2,7 3 25,7 9,7 2,6 0,6 24,7 5,1 52,1 5,3 4 18,1 43,2 4,1 0,8 28,8 3,1 16,9 3,2 5 2,2 5,8 0,8 48,8 28,9 3,9 9,6 2,2 Finansowanie działalności inwestycyjnej badanych przedsiębiorstw było uzależnione od wypracowanych środków własnych w wyższym stopniu niż finansowanie działalności bieżącej. Działalność inwestycyjną w oparciu o niemal wyłącznie własne zasoby w IV kw r. prowadziło ok. 71% ankietowanych - średnie zaangażowanie środków własnych w finansowaniu długoterminowym w tej grupie podmiotów sięgało 96% (klasa nr 1, Tab. 16). Złotowe kredyty bankowe, uzupełnione o znaczny udział środków własnych, były natomiast podstawowym źródłem finansowania inwestycji dla ponad 14% firm (klasa nr 2). Średnie pokrycie wydatków inwestycyjnych kredytami wyniosło w tej grupie 66%. Blisko 7% inwestorów korzystało z pozabankowych źródeł finansowania obcego. W pozostałych, mniej licznych przypadkach przedsiębiorstwa wykorzystywały kredyty dewizowe bądź źródła niewymienione w kwestionariuszu ankietowym (klasy nr 3,5). udział klasy w próbie kredyt dewizowy kredyt zagraniczny pozabank. śr. obce klaster kredyt złotowy środki własne Inne PRÓ BA 100,0 11,3 3,0 0,7 74,8 6,4 3,9 1 71,3 1,8 0,3 0,2 95,8 1,0 1,0 2 14,5 66,1 0,6 2,0 27,1 3,4 0,7 3 3,9 4,2 64,1 6,6 21,1 2,4 1,6 4 6,6 2,2 3,4 0,0 17,7 76,6 0,1 5 3,7 3,9 0,0 0,0 16,0 0,0 80,1 FINANSOWANIE PRZEDSIĘBIORSTW A ICH KONDYCJA EKONOMICZNA Wyniki wskazują na występowanie korelacji pomiędzy sposobem finansowania działalności bieżącej przedsiębiorstw a ich sytuacją ekonomiczną. Samofinansowanie działalności bieżącej (strategia nr 2) jest charakterystyczne dla przedsiębiorstw znajdujących się w dobrej bądź bardzo dobrej kondycji finansowej. Udział środków własnych wśród źródeł finansowania bieżącego rósł wyraźnie wraz z oceną sytuacji ekonomicznej, malała zaś rola finansowania zobowiązaniami z tytułu dostaw i usług. Finansowanie oparte na kredytach bankowych relatywnie rzadziej stosowały przedsiębiorstwa o najwyższej samoocenie (taki sposób finansowania stosowało tylko 11% firm wśród przedsiębiorstw najlepszych, a ok. 20% spośród podmiotów o słabszej kondycji, Rys. 142). Tab. 16 Typologia struktury finansowania działalności inwestycyjnej w IV kw r. (średni udział źródła w finansowaniu działalności inwestycyjnej w danej klasie). 70

72 finansowanie działalności bieżącej zla upadlosc 18,2% 63,6% 18,2% zla ale poprawa 10,3% 34,5% 20,7% 34,5% słaba 30,4% 34,8% 20,7% 12,0% dobra 48,9% 23,8% 19,3% 5,6% b dobra 63,4% 14,6% 11,0% 8,5% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 2- śr. własne 3- zobow. z tyt. dostaw i usług 4- kredyt złotowy+śr. własne 5- kredyt zagr.+śr. własne 1- inne finansowanie działalności inwestycyjnej zła 58,3% 4,2% 25,0% słaba 69,8% 15,9% 7,9% dobra 72,7% 13,3% b dobra 72,0% 20,0% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1- środki własne 2- kredyt złotowy + środki własne 3- kredyt dewizowy 4- pozabankowe 5- inne Rys. 142 Kondycja ekonomiczna przedsiębiorstwa a strategia finansowania działalności bieżącej (górny wykres) i inwestycyjnej (dolny wykres). Oś pozioma: udział liczbowy przedsiębiorstw stosujących daną strategię w klasie kondycji (w ). IV kw r. Struktura finansowania działalności inwestycyjnej w IV kw. ub.r. była mniej zróżnicowana pomiędzy poszczególnymi klasami kondycji ekonomicznej niż struktura finansowania bieżącego. Poza klasą przedsiębiorstw znajdujących się w złej sytuacji ekonomicznej, we wszystkich pozostałych klasach profil finansowania inwestycji był dość zbliżony, ze znaczną przewagą firm samofinansujących swoją działalność. Aby sfinansować swoją działalność inwestycyjną przedsiębiorstwa znajdujące się według własnej oceny w złej kondycji finansowej częściej sięgały po pozabankowe środki obce. 71

73 I PPł łłyynnnnooś śćć fif iinnaann soowwaa s ppr rzeedds si iięębbi iioor rst ttww... OObbs sł łłuuggaa zaaddł z łłuuż żeenni iiaa... Poprawa płynności finansowej, szczególnie w zakresie regulowania zobowiązań kredytowych, której jednak towarzyszy pewne spowolnienie poprawy obsługi zobowiązań pozabankowych. Wszystkie monitorowane wskaźniki płynności osiągnęły wartości najwyższe w historii tych badań. Większe trudności z utrzymaniem płynności finansowej nadal mają przedsiębiorstwa nie prowadzące działalności inwestycyjnej. Słabsza płynność finansowa nieinwestorów może być istotną barierą aktywizacji procesów inwestycyjnych. Z tego punktu widzenia dobrze rokuje obserwowana w grupie przedsiębiorstw nieinwestujących w IV kw r. dynamiczna poprawa ich sytuacji ekonomicznej, w tym wyraźna poprawa płynności finansowej. Na ryzyko wystąpienia problemów z płynnością finansową narażone są w większym stopniu małe i średnie przedsiębiorstwa. Kolejny już, siódmy kwartał z rzędu, w próbie odnotowano poprawę płynności finansowej i wzrost odsetka podmiotów posiadających pełną zdolność do terminowej obsługi swoich zobowiązań. Poprawie łącznej oceny płynności finansowej już od dwóch kwartałów towarzyszy jednak pewne spowolnienie obserwowanej dotychczas poprawy obsługi zobowiązań pozabankowych. W IV kw r. żadnych problemów z utrzymaniem płynności finansowej nie miało blisko 66% ankietowanych (wzrost o 1,5 pkt. proc. w porównaniu z poprzednimi wynikami) i jest to najlepszy zanotowany dotychczas wynik. O występowaniu zaburzeń płynności finansowej poinformowało łącznie ok. 34% ankietowanych przedsiębiorstw, przy czym 14% firm problemy takie miało często (wynik podobny jak w poprzednim kwartale), a 20% - sporadycznie (spadek o 2 pkt. proc. w ciągu kwartału, Rys. 144) , kw. IV 51, kw. I kw. II 57,4 58, kw. III 2003 kw. IV 61, kw. I kw. II 62,4 64, kw. III 65, kw. IV Rys. 143 Udział przedsiębiorstw nie mających problemów z utrzymaniem płynności finansowej. brak problemów z płynnością sporadycznie częste problemy 13,8 14,1 22,2 20,2 64,0 65, kw. III 2004 kw. IV Rys. 144 Częstotliwość problemów z płynnością finansową w III i IV kw r. Oś pozioma: udział odpowiedzi w próbie, w %. 72

74 import eksp. inwest.kredyt zatrud. PKD forma niepubliczne publiczne Górnictwo Przetw. przemysł. Wytw. en. elektr. Budownictwo Handel Transport Poczta i telekom. Pozostałe ponad poniżej 50 pracow. kredytobiorcy nie ma kredytów inwestorzy nieinwestorzy eksporterzy nieeksporterzy importerzy nieimporterzy OGÓŁEM -17,9 30,2 35,5 60,0 35,8 65,7 16,9 68,8 60,0 18,9 81,8 46,3 38,7 17,2 10,6 29,2 39,1 44,6 5,6 36,2 23,2 43,2 17,4 31,3 pogorszyła się natomiast płynność przedsiębiorstw handlowych oraz firm zaliczonych do sekcji Pozostałe. Gorsze niż kwartał wcześniej wskaźniki płynności zanotowały także podmioty niekorzystające z kredytów, co przy jednoczesnej poprawie sytuacji kredytobiorców zmniejszyło dystans w dotychczasowej ocenie płynności pomiędzy tymi grupami. PŁYNNOŚĆ FINANSOWA A WIELKOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTWA. Rys. 145 Podstawowa klasyfikacja przedsiębiorstw a występowanie problemów z utrzymaniem płynności finansowej w IV kw r. Oś pozioma: różnica odsetka przedsiębiorstw nie mających żadnych problemów z płynnością i odsetka podmiotów zgłaszających sporadyczne, bądź częste problemy z płynnością. W klasyfikacji podstawowej najlepszą ocenę płynności finansowej w IV kw. ub.r. uzyskały przede wszystkim przedsiębiorstwa największe pod względem zatrudnienia, zlokalizowane w branży Transport oraz Wywarzenie energii elektr.. Swoją płynność dość dobrze oceniały także inwestorzy, importerzy, przedsiębiorstwa niekorzystające z kredytów oraz eksporterzy. Problemy z utrzymaniem płynności finansowej odnotowywane są natomiast wśród nieinwestorów oraz w sektorze małych przedsiębiorstw. Zdecydowanie najgorsza sytuacja w zakresie płynności utrzymuje się w branży budowlanej, gdzie w IV kw. ub.r. saldo ocen płynności spadło już poniżej zera (przewaga firm odczuwających problemy z płynnością). Poprawę płynności finansowej w Wyniki wskazują, że na ryzyko wystąpienia problemów z płynnością finansową narażone są w większym stopniu małe i średnie przedsiębiorstwa. W próbie utrzymuje się wciąż wyraźna ujemna zależność pomiędzy wielkością zatrudnienia w przedsiębiorstwie a skalą problemów z utrzymaniem płynności finansowej (Rys. 146). W klasie podmiotów najmniejszych, o zatrudnieniu nie przekraczającym 50 osób, występowanie problemów z utrzymaniem płynności zgłaszało 45% grupy a np. w grupie przedsiębiorstw o zatrudnieniu przekraczającym 2000 osób - już tylko 9%. Mniejsze przedsiębiorstwa częściej także przyznawały, że trudności z utrzymaniem płynności pojawiały się z dużą częstotliwością. Problemy z płynnością tego sektora przejawiały się w wyraźnie gorszym, na tle pozostałej próby, regulowaniu zarówno zobowiązań wobec partnerów handlowych, jak i wobec banków. IV kw r. zanotowała większość grup wydzielonych w ramach klasyfikacji podstawowej (Rys. 145). Widoczna jest poprawa płynności odnotowana w grupie przedsiębiorstw nieinwestujących. Saldo ocen płynności w szybkim tempie rosło także wśród przedsiębiorstw nieimportujących i w sekcji Transport. W ciągu kwartału poważnie 73

75 OBSŁUGA ZADŁUŻENIA KREDYTOWEGO. ponad ,9 6, poniżej 50 pracow. 73,2 69,4 58,6 55,3 21,2 15,4 11,4 18,0 12,6 27,2 14,2 23, brak problemów z płynnością sporadyczne częste problemy Rys. 146 Częstotliwość problemów z płynnością finansową a wielkość zatrudnienia. IV kw r. (uwaga: klasa przedsiębiorstw o zatrudnieniu powyżej 2000 osób stanowiła 5% próby). Oś pozioma: udział odpowiedzi w grupie, w % IV kw r. przyniósł ponownie przyspieszenie tempa poprawy obsługi zadłużenia kredytowego badanych przedsiębiorstw. Wskaźnik oceniający zdolność regulowania zobowiązań wobec banków osiągnął najwyższy poziom w historii badania Rys. 148 Udział procentowy przedsiębiorstw terminowo regulujących zobowiązania z tytułu zadłużenia kredytowego ponad poniżej 50 pracow kw. IV 84,7 4,75,5 Rys. 147 Udział przedsiębiorstw nie mających problemów z utrzymaniem płynności finansowej wg wielkości zatrudnienia, w % kw. III 2004 kw. II 82,4 82,8 7,4 6,4 8,4 4,9 Zmiany w zakresie płynności finansowej ob kw. I 80,5 7,3 8,2 serwowane w IV kw r. pogłębiły dystans 2003 kw. IV 79,7 7,8 7,4 pomiędzy sektorem małych i dużych przedsiębiorstw. Nastąpiła bowiem dalsza poprawa dobrych wyników i wzrost odsetka firm posiadających płynność finansową w grupie przedsiębiorstw dużych przy niezmiennie słabej sytuacji w zakresie płynności w grupie mniejszych przedsiębiorstw nie ma problemów z obsługą nie ma, ale będą ma problemy, ale zmniejszą się ma problemy i będą nadal Rys. 149 Problemy z obsługą zadłużenia kredytowego i ryzyko ich wystąpienia w perspektywie kwartału. Problemów z obsługą zadłużenia kredytowego w IV kwartale 2004 r. nie miało już niemal 90% badanych kredytobiorców (wzrost o 3,6 pkt. proc. w stosunku do wyników w poprzednim kwartale), co jest najlepszym dotychczasowym wynikiem. Większość kredytobiorców swoją zdolność do terminowego regulowania zobowiązań określiło jako stabilną w perspektywie najbliższego kwartału. Utraty zdolności do obsługi długu wobec banków w 74

76 I kw r. obawiało się jedynie 5% przedsiębiorstw posiadających zobowiązania z tytułu kredytów. Dotychczas obawy pogorszenia zdolności płatniczej sprawdzały się stosunkowo rzadko (trafność prognoz utraty zdolności kredytowej w IV kw r. wyniosła 21%). Występowanie problemów z obsługą zadłużenia kredytowego w IV kw r. zgłosiło łącznie 10% badanych kredytobiorców, ale w połowie tych przypadków trudności te określane były jako przejściowe i w ciągu kwartału oczekiwano poprawy. Trafność prognoz poprawy zdolności kredytowej była zdecydowanie wyższa niż jej pogorszenia w IV ub.r. zrealizowało się 56% takich przewidywań. forma PKD zatrud. kredyt inwest. eksp. import niepubliczne 90,2 publiczne 88,0 Górnictwo 100,0 Przetw. przemysł. 90,9 Wytw. en. elektr. 96,6 Budownictwo 84,1 Handel 87,3 Transport 88,9 Poczta i telekom. 100,0 Pozostałe 81,5 ponad , , , ,0 poniżej 50 pracow. 73,9 kredytobiorcy 89,8 nie ma kredytów 0,0 inwestorzy 92,5 nieinwestorzy 82,2 eksporterzy 90,0 nieeksporterzy 89,3 importerzy 92,8 nieimporterzy 85,4 OGÓŁEM 89, Rys. 150 Podstawowa klasyfikacja przedsiębiorstw a ocena obsługi zadłużenia kredytowego w IV kw r. Oś pozioma: udział przedsiębiorstw nie mających problemów z obsługą kredytów. Podpopulacja kredytobiorców. Jeśli chodzi o obsługę zadłużenia kredytowego, to utrzymuje się tu wyraźny związek z wielkością podmiotu (Rys. 151). Terminowa obsługa zadłużenia wobec banków nadal więcej trudności sprawia przede wszystkim przedsiębiorstwom małym pod względem zatrudnienia. Grupa ta od początku badań uzyskuje najniższe saldo ocen obsługi zobowiązań kredytowych. Problemy ze spłatą kredytów w IV kw. ub.r. odnotowało 26% przedsiębiorstw zatrudniających poniżej 50 osób. Najlepszymi zaś kredytobiorcami, wśród których przypadki występowania problemów ze spłatą kredytów występowały najrzadziej, były natomiast duże i bardzo duże przedsiębiorstwa, zatrudniające powyżej 500 pracowników. W IV kw. ub.r. trudności z obsługą zadłużenia kredytowego zanotowało zaledwie 5% takich firm. Poza firmami małymi trudności ze spłatą zaciągniętych kredytów, relatywnie częściej niż w innych grupach wydzielonych w klasyfikacji podstawowej, pojawiały się również w grupie nieinwestorów. Słabsza płynność finansowa przedsiębiorstw nieinwestujących może być istotną barierą aktywizacji inwestycyjnej tej grupy podmiotów. Dlatego też jako pozytywny sygnał odnotować trzeba obserwowaną w ostatnim kwartale znaczną poprawę wyników wśród nieinwestorów. W podziale na rodzaj działalności większe trudności z obsługą kredytów widoczne są w budownictwie i w sekcji Pozostałe. Poprawa sprawności obsługi zadłużenia kredytowego w IV kw r. obserwowana była już niemal we wszystkich spośród analizowanych przekrojów (w poprzednim kwartale tylko połowa klas poprawiła swoje wyniki), poza jedynie sektorem przedsiębiorstw publicznych. W ciągu kwartału saldo ocen terminowości obsługi kredytów najszybciej poprawiało się, jak to już zaznaczono wcześniej, wśród nieinwestorów, a także w grupie przedsiębiorstw zatrudniających od 50 do 250 pracowników. W klasyfikacji PKD szybka poprawa obsługi zadłużenia kredytowego nastąpiła w górnictwie, w sekcji Pozostałe oraz w transporcie. 75

77 ponad poniżej 50 pracow terminowo sporadyczne problemy częste problemy Rys. 151 Udział przedsiębiorstw nie mających problemów z obsługą kredytów wg wielkości zatrudnienia, w %. Podpopulacja kredytobiorców. Rys. 154 Terminowość obsługi zobowiązań pozakredytowych. Oś pionowa: udział liczbowy poszczególnych grup w próbie (w %). W IV kw r. zobowiązania pozabankowe regulowało w terminie 55% respondentów. OBSŁUGA ZOBOWIĄZAŃ POZAKREDYTOWYCH. Terminowość regulowania wzajemnych zobowiązań przedsiębiorstw poprawiała się w próbie systematycznie od początku 2002 r. (Rys. 154). Wysokie dotąd tempo poprawy wyników wyraźnie jednak wyhamowało w ciągu ostatnich trzech kwartałów saldo ocen 4 okr. śr. ruch. (saldo ocen) Rys. 152 Saldo odsetka przedsiębiorstw regulujących zobowiązania pozakredytowe terminowo i nieterminowo (w %). częste problemy sporadyczne problemy terminowo 15,1 15,1 30,2 29, kw. III 2004 kw. IV 54,7 55, Rys. 153 Terminowość obsługi zobowiązań pozakredytowych. III i IV kw r. Oś pozioma: udział liczbowy poszczególnych grup w próbie (w %). Jest to wynik zbliżony do sytuacji w poprzednim kwartale. Pozostałe 45% badanych informowało o występowaniu trudności z terminową obsługą zobowiązań pozakredytowych, przy czym 15% ankietowanych problemy takie miało często, a ok. 30% - sporadycznie (wyniki podobne jak przed kwartałem). Wszystkie badane parametry płynności wskazują na wysoką zdolność płatniczą największych przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa te w badaniu za IV kw. ub.r. uzyskały najlepszą w całej klasyfikacji oceną płynności finansowej, najwyższą ocenę sprawności regulowania zobowiązań kredytowych, jak i zobowiązań pozabankowych. Dobre wyniki i wysoki odsetek firm sprawnie regulujących zobowiązania pozakredytowe, poza wspomnianą już grupą największych przedsiębiorstw, otrzymała także grupa podmiotów niekorzystających z kredytów, inwestorzy, importerzy i eksporterzy. A zatem, przedsiębiorstwa nie posiadające zobowiązań kredytowych nadal wyraźnie lepiej radziły sobie z obsługą zobowiązań pozabankowych niż firmy obciążone dodatkowo spłatą kredytów. W podziale na sekcje PKD lepiej obsługują swoje zobowiązania przedsiębiorstwa z sekcji Wytwarzanie energii elektrycznej i Transport. Naj- 76

78 więcej trudności ze spłatą zobowiązań pozabankowych miały w IV kw. ubr. przedsiębiorstwa budowlane, a także firmy nieinwestujące (gdzie zanotowano najwyższy, sięgający 25% odsetek częstych problemów z obsługą), nieimportujące, oraz podmioty najmniejsze, o zatrudnieniu poniżej 50 pracowników. forma PKD zatrud. kredyt inwest. eksp. import niepubliczne 55,5 publiczne 55,3 Górnictwo 70,0 Przetw. przemysł. 56,5 Wytw. en. elektr. 77,1 Budownictwo 30,4 Handel 48,3 Transport 75,0 Poczta i telekom. 80,0 Pozostałe 54,1 ponad , , , ,2 poniżej 50 pracow. 47,1 kredytobiorcy 53,2 nie ma kredytów 62,7 inwestorzy 62,1 nieinwestorzy 42,6 eksporterzy 58,5 nieeksporterzy 51,0 importerzy 60,3 nieimporterzy 49,5 OGÓŁEM 55,4 Wzrost odsetka przedsiębiorstw terminowo spłacających swoje zobowiązania pozakredytowe w IV kw. b.r. nastąpił w połowie spośród 22 grup wydzielonych w ramach klasyfikacji podstawowej (Rys. 155). Najbardziej widoczna poprawa i największy wzrost udziału podmiotów spłacających swoje zobowiązania pozakredytowe zgodnie z terminem miał miejsce wśród przedsiębiorstw nie prowadzących działalności inwestycyjnej. Trudności z obsługą zobowiązań pozakredytowych nasiliły się zaś przede wszystkim wśród przedsiębiorstw sektora publicznego oraz firm nie korzystających z kredytów Rys. 155 Podstawowa klasyfikacja przedsiębiorstw a ocena obsługi zobowiązań pozakredytowych w IV kw r. Oś pozioma: udział przedsiębiorstw nie mających problemów z obsługą takich zobowiązań ponad poniżej 50 pracow Rys. 156 Udział przedsiębiorstw terminowo spłacających zobowiązania pozabankowych wg wielkości zatrudnienia, w %. 77

79 I CCeennyy,,, kkoos szt ttyy Ograniczenie i stabilizacja oczekiwań inflacyjnych CPI oraz PPI Wzrost dynamiki podwyżek cen wyrobów i usług oraz cen wykorzystywanych materiałów i surowców PROGNOZY CPI 3, ,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0, Rys. 158 Rozkład prognozowanej przez firmy, kwartalnej dynamiki wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych (procentowe wartości za I kw r. - rys. dolny, oraz za IV kw r. - rys. górny). Na Rys. 159 przedstawione są prognozy rocznego wzrostu cen towarów i usług konsump cyjnych (w ciągu najbliższych 12 miesięcy). I tu widać podobną tendencję ograniczenia i stabilizo- Rys. 157 Średnie oczekiwania kwartalnego wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych (linia czarna) oraz mediana tych oczekiwań (linia czerwona). Rys. 157 przedstawia oczekiwania kwartalnego wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych w latach Średnia szacunków wyniosła niespełna 1,9%, zaś mediana 1,3%. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż bieżący kwartał jest drugim od ponad roku, kiedy przedsiębiorstwa ograniczyły oczekiwania inflacyjne. Potwierdzają to zarówno średnia jak i mediana. Rozkłady odpowiedzi wraz z podstawowymi miarami pozycyjnymi (dla dwóch ostatnich kwartałów) zawiera Rys wania się oczekiwań inflacyjnych. Średnia ocen, choć nieznacznie, spadła w porównaniu z zeszłym kwartałem i wynosi niespełna 3,6%, natomiast mediana spadła do poziomu 3,45% ( por. także Rys. 160). 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1, Rys. 159 Średnie oczekiwania wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych w ciągu najbliższych 12 miesięcy (linia czarna) oraz mediana tych oczekiwań (linia czerwona). 78

80 6, , , ,5 10 4, , , , ,0 1, Rys. 160 Rozkład prognozowanej przez firmy, dynamiki wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych w ciągu najbliższych 12 miesięcy (procentowe wartości za I kw r. - rys. dolny oraz za IV kw r. - rys. górny). Rys. 162 Średnie oczekiwania wzrostu cen produkcji sprzedanej przemysłu w ciągu najbliższych 12 miesięcy (linia czarna) oraz mediana tych oczekiwań (linia czerwona). PROGNOZY PPI ,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0, Rys. 161 Średnie oczekiwania kwartalnego wzrostu cen produkcji sprzedanej przemysłu (linia czarna) oraz mediana tych oczekiwań (linia czerwona) Rys. 163 Rozkład prognozowanej przez firmy, kwartalnej dynamiki wzrostu cen produkcji sprzedanej przemysłu (procentowe wartości za I kw r. - rys. dolny oraz za IV kw r. - rys. górny). 30 Rys. 161 przedstawia oczekiwania kwartalnego wzrostu cen produkcji sprzedanej przemysłu w latach Średnia w I kwartale br. kształtuje się na poziomie 1,8%, mediana 1,5%. Podobnie, jak w przypadku prognoz CPI, po okresie wzrostu oczekiwań inflacyjnych w pierwszych trzech kwartałach 2004r., ostatni kwartał tego roku i I kwartał 2005r. przyniosły ich ograniczenie. Analogiczne wnioski można wysnuć na podstawie analizy prognoz dotyczących rocznej dynamiki wzrostu cen produkcji sprzedanej przemysłu. Średnia ocen wynosi 3,7%, mediana 3,35% (patrz Rys. 162). Rozkłady prognoz kwartalnych i rocznych przedstawiają Rys. 163 i Rys Rys. 164 Rozkład prognozowanej przez firmy, dynamiki wzrostu cen produkcji sprzedanej przemysłu w ciągu najbliższych 12 miesięcy (procentowe wartości za I kw r. - rys. dolny oraz za IV kw r. - rys. górny). 79

81 PROGNOZY CEN WŁASNYCH WYROBÓW Rys. 165 zawiera informacje dotyczące prognozowanych przez przedsiębiorstwa podwyżek cen sprzedawanych wyrobów i usług. Połowa badanych przedsiębiorstw planuje podnieść ceny nie więcej niż o 0,5 %, a średnia dynamika wzrostu cen w I kwartale br. wyniosła 1,4%. W tym obszarze możemy zaobserwować pewien wzrost presji na podwyżki cen dynamika wzrostu jest większa niż w poprzednim kwartale (jest to częściowo zjawisko sezonowe, jednak wzrost w tym okresie jest większy niż w analogicznych okresach lat ubiegłych i najwyższy od I kwartału 2001r. /pomijając dwa kwartały 2004r., kiedy skok cenowy był w dużej mierze spowodowany wejściem Polski do UE/). Wzrósł także zdecydowanie odsetek przedsiębiorstw planujących w I kwartale zwiększenie cen swoich produktów. Wyniósł on 48% i był prawie o 12 punktów procentowych wyższy niż w kwartale poprzednim (por. Rys. 166). 23 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0, Rys. 165 Średnie oczekiwania kwartalnego wzrostu cen sprzedawanych przez przedsiębiorstwa towarów i usług (linia czarna) oraz mediana tych oczekiwań (linia czerwona) ,0 80,0 75,0 70,0 65,0 60,0 55,0 50,0 45,0 40,0 35,0 30, Rys. 166 Odsetek przedsiębiorstw planujących podwyższyć ceny na oferowane przez siebie towary i usługi Analiza prognozowanych zmian cen wyrobów własnych i usług w różnych przekrojach pokazuje, że najczęściej ceny planują podnosić przedsiębiorstwa należące do branży Górnictwo i kopalnictwo, Pozostałe oraz Handel hurtowy i detaliczny, najrzadziej zaś podmioty z sekcji Transport (por. Tab. 17 ). Odsetek przedsiębiorstw planujących podnosić ceny swoich wyrobów w klasach wielkości zatrudnienia jest najwyższy w przedsiębiorstwach najmniejszych i największych. Jednak średnia ocen jest najwyższa w przedsiębiorstwach najmniejszych (i wynosi 2,4%). Z Tab. 17 wynika także, że częściej podnosić ceny będą podmioty nieeksportujące niż eksportujące towary (prognozowany wzrost cen wyrobów jest też większy u nieeksporterów niż eksporterów i wynosi 1,9% wobec 1,2%) oraz nieimporterzy niż importerzy (wzrost cen wyniesie odpowiednio 1,8 wobec 1,2%). 23 Odsetek ten liczony jest jako iloraz odpowiedzi firm prognozujących wzrost cen swoich wyrobów i usług i liczebności całej badanej grupy, niezależnie od tego czy przedsiębiorstwo odpowiedziało na dane pytanie (przy czym odsetek braku odpowiedzi waha się w granicach 10-15% w różnych kwartałach). 80

82 Tab. 17 Prognozy zmian cen sprzedawanych wyrobów i usług w I kwartale 2005r. w różnych przekrojach (dane w procentach). sekcja budownictwo górnictwo i kopalnictwo handel hurtowy i detaliczny poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytw. i zaopatr. w energię pozostałe zatrudnienie Zmiany cen spadek bez zmian wzrost 8,2 42,9 49,0 10,0 20,0 70,0 7,8 27,3 64,9 0,0 50,0 50,0 9,6 40,4 50,0 14,3 42,9 42,9 6,1 33,3 60,6 3,4 31,0 65,5 do 50 5,6 36,6 57,7 od 50 do 249 9,0 40,3 50,7 od 250 do 499 9,8 38,2 52,0 od 500 do ,1 36,8 55,1 ponad ,6 21,9 62,5 import importerzy 11,8 36,8 51,4 nieimporterzy 3,2 39,7 57,1 eksport eksporterzy 11,2 36,4 52,4 nieeksporterzy 5,6 39,4 55,1 Tab. 18 pokazuje, że ceny będą rosły nieco częściej w podmiotach podnoszących płace (odwrotnie niż w poprzednim kwartale), a także średnia szacunków wzrostu cen sprzedawanych wyrobów jest wyższa w przedsiębiorstwach planujących ruchy płacowe (i wynosi odpowiednio 1,8% wobec 1,3%). Tab. 18 Prognozy zmian cen sprzedawanych wyrobów i usług w I kwartale 2005r. w podziale wg zmian płac w przedsiębiorstwach (dane w procentach). prognoza podwyżek płac zmiany cen spadek bez zmian wzrost nie 8,9 40,2 50,9 tak 9,0 31,4 59,6 Należy także zwrócić uwagę na rozkład prognozowanych zmian cen wyrobów w klasach wielkości zapasów produktów gotowych przedsiębiorstw. Widać, że podmioty, które borykają się z problemem zbyt dużych zapasów w niewielkim stopniu próbują rozwiązać go poprzez np. obniżenie cen (6,4%), chociaż widoczne jest, że skłonność do podwyżek cen jest w tej grupie najmniejsza (por. Tab. 19). Tab. 19 Prognozy zmian cen sprzedawanych wyrobów i usług w I kwartale 2005r. w podziale wg stanu zapasów produktów gotowych w przedsiębiorstwach (dane w procentach). stan zapasów produktów zmiany cen gotowych spadek bez zmian wzrost zbyt duży 6,4 44,7 48,9 wystarczający 10,1 35,7 54,2 zbyt mały 0,0 40,7 59,3 Tab. 20 Prognozowane przez przedsiębiorstwa zmiany cen nabywanych surowców i materiałów w I kwartale 2005r. a ceny sprzedawanych wyrobów i usług (dane w procentach). zmiany cen surowców bez zmian spadek wzrost zmiany cen wyrobów spadek bez zmian wzrost 5,1 78,8 16,2 55,9 23,5 20,6 5,7 28,3 66,1 `Tab. 20 przedstawia wpływ cen materiałów na ceny wyrobów przedsiębiorstwa. Widać, że zdecydowana większość przedsiębiorstw z grupy, która nie spodziewa się wzrostu cen surowców nie zamierza też podnosić cen (jednak odsetek ten jest mniejszy niż w kwartale poprzednim, więcej jest także o 6 punktów procentowych takich podmiotów, które mimo, iż nie podziewają się żadnych zmian cen materiałów i surowców planują podnieść ceny swoich wyrobów). W przypadku prognoz wzrostu cen surowców 2/3 przedsiębiorstw planuje przerzucić ciężar wzrostu tych cen na ceny swoich wyrobów. Powyższą analizę potwierdzają odpowiedzi przedsiębiorstw dotyczące przyczyn zmian cen wyrobów i usług. I tak, głównym powodem tych zmian jest wg 67% firm właśnie wzrost (spadek) cen materiałów i surowców, w dalszej kolejności przedsiębiorstwa podają zmiany kursu złotego (24%) i cen konkurencji (prawie 19%). Mniejszą rolę odgrywa zmiana popytu (por. Rys. 167). 81

83 wzrost (spadek)cen materiałów i surowców zmiana kursu złotego zmiana cen produktów konkurency jny ch że zmiany cen nie przekroczą 2%, natomiast średnia ocen wynosi 2,6%. Dynamika wzrostu tych cen będzie zatem niższa niż w okresie II III kw. 2004r., ale zdecydowanie wyższa niż w latach inne wzrost popytu spadek popytu Rys. 167 Najważniejsze czynniki powodujące planowane w I kwartale 2005r. zmiany cen wyrobów i usług oferowanych przez przedsiębiorstwo (kolor zielony najważniejszy czynnik, kolor szary czynnik drugi co do ważności). PROGNOZY CEN WYKORZYSTYWANYCH 6,0 5,5 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0, Rys. 168 Średnie oczekiwania kwartalnego wzrostu cen wykorzystywanych przez przedsiębiorstwa surowców i materiałów (linia czarna) oraz mediana tych oczekiwań (linia czerwona). SUROWCÓW I MATERIAŁÓW Rys. 168 przedstawia oczekiwania kwartalnego wzrostu cen nabywanych przez przedsiębiorstwa surowców i materiałów. Podobnie jak w przypadku prognoz cen własnych wyrobów, i tu nastąpił wzrost dynamiki. Połowa przedsiębiorstw oczekuje, 82

84 KOSZTY STAŁE sytuacja sezonowy spadek bieżąca zmiany w przetwórstwo przemysłowe, górnictwo i długim okresie - obszary spadku kopalnictwo, budownictwo sektor prywatny, w tym zwłaszcza przedsiębiorstwa zagraniczne eksporterzy firmy nie posiłkujące się kredytem bankowym stałe zwiększyły się w grupie liczącej 31% respondentów (średnio o 9 punktów), spadły zaś w 34% przedsiębiorstw (średnio o 8,4 punktu proc.). W grudniu 2004 r. udział kosztów stałych w kosztach ogółem zmniejszył się, na co wpływ miały przede wszystkim czynniki sezonowe. Koszty stałe spadły o 1,1 punktu proc., osiągając poziom 36,2% kosztów ogółem. Ponieważ w latach spadek kosztów obserwowany był wraz ze wzrostem stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych (koszty reagowały z opóźnieniem trzy-, sześciomiesięcznym), a obecnie przedsiębiorstwa praktycznie wyczerpały już wolne moce, dalsza redukcja kosztów stałych możliwa jest jedynie poprzez inwestycje w rozwój technologiczny. Zaobserwowano, że reakcja kosztów stałych na zmiany aktywności inwestycyjnej następuje z opóźnieniem dziewięciomiesięcznym. 39,0 średnia 38,5 trend 38,0 37,5 Rys. 170 Rozkład udziału kosztów stałych w kosztach ogółem w grudniu 2004 r. OBSZARY ZMIAN cała próba prywatny publiczny budownictwo górnictwo i kopalnictwo handel i naprawy poczta i telekomunikacja przetwórstwo przemysłowe transport wytw. i zaopatr. w energię pozostałe poniżej 50 pracow pracow pracow pracow. ponad 1999 pracow. eksporterzy nieeksporterzy eksport(0-49) eksport(50-100) importerzy nieimporterzy inwestorzy nieinwestorzy kredytobiorcy niekorzystający z kredytu 25,5 36,2 34,3 33,1 33,7 33,1 32,6 32,4 33,0 32,6 40,4 36,0 35,9 34,3 37,1 41,2 41,6 43,9 42,6 35,5 36,8 50,8 47,4 49,6 56,0 57,1 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 37,0 36,5 36,0 35,5 IX-2000 III-2001 IX-2001 III-2002 Rys. 169 Średni udział kosztów stałych w kosztach ogółem oraz trend tego wskaźnika (uzyskany metodą x11) Na poziomie jednostkowym udział kosztów stałych spadł średnio o 0,1 punktu proc. Koszty IX-2002 III-2003 IX-2003 III-2004 IX 2004 Rys. 171 Średni udział kosztów stałych w kosztach ogółem w podstawowych klasyfikacjach dane na wrzesień 2004 r. W grudniu ub.r. spadek kosztów stałych obserwowany był w większości badanych klas. Wzrost odnotowały nieliczne grupy: Transport, Górnictwo i kopalnictwo, Pozostałe wśród sekcji PKD, firmy zatrudniające ponad 2000 osób, podmioty o zatrudnieniu z przedziału od 500 do 2000 osób. 83

85 pozostałe -14,7 poczta i telekomunikacja transport handel i naprawy budownictwo wytwarzanie i zaopatrywanie w energię IX-2000 przetwórstwo przemysłowe górnictwo i kopalnictwo III-2001 IX ,6-1,3-4,3-2,6-1,0-0,6-1,1-1,1 0,8 1,9 2, III-2002 IX-2002 III-2003 IX-2003 III ,0 2,1 IX ,6 anal.kw. pop.kw. Rys. 172 Zmiany udziału kosztów stałych w kosztach ogółem w stosunku do pop.kw. i anal.okresu ub.r.. w sekcjach PKD 32,0 Budownictwo 37,0 31,0 Przetwórstwo przemysłowe 36,5 30,0 36,0 29,0 35,5 28,0 35,0 27,0 34,5 26,0 34,0 25,0 33,5 24,0 33,0 Rys. 173 Średni udział kosztów stałych w kosztach ogółem w sekcjach Przetwórstwo przemysłowe oraz Budownictwo W ujęciu długookresowym spadek kosztów obserwuje się: w sekcjach PKD: Przetwórstwo przemysłowe, Górnictwo i kopalnictwo, Budownictwo, w sektorze prywatnym, w tym zwłaszcza w przedsiębiorstwach zagranicznych, w grupie eksporterów, w klasie firm nie posiłkujących się kredytem bankowym. Koszty stałe rosną zaś głównie: w sekcji Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę, w sektorze publicznym, w grupie importerów nie zajmujących się eksportem. 9,2 42,0 41,0 40,0 39,0 38,0 37,0 36,0 35,0 34,0 33,0 32,0 IX-2000 III-2001 IX-2001 III-2002 IX-2002 III-2003 IX-2003 nieeksporterzy eksporterzy Rys. 174 Średni udział kosztów stałych w kosztach ogółem w klasie eksporterów i nieeksporterów 37,0 36,5 36,0 35,5 35,0 34,5 34,0 33,5 33,0 prywatny publiczny III-2004 VI-2001 IX-2001 XII-2001 III-2002 VI-2002 IX-2002 XII-2002 III-2003 VI-2003 IX-2003 XII-2003 III-2004 VI-2004 IX-2004 XII-2004 IX ,0 45,5 45,0 44,5 44,0 43,5 43,0 42,5 42,0 41,5 41,0 Rys. 175 Średni udział kosztów stałych w kosztach ogółem w sektorach własności 84

86 I KKuur rss wwaal lluut ttoowwyy Na skutek aprecjacji złotego w relacji do dolara i euro rzeczywisty kurs walutowy w I kw. br. przekroczył próg, przy którym eksport staje się nieopłacalny w przypadku dolara, w przypadku euro wyraźnie zbliżył się do tej granicy. Wzrósł znacznie odsetek przedsiębiorstw deklarujących, że kurs walutowy spadł poniżej granicy, którą firmy uznają za wartość minimalną z punktu widzenia opłacalności eksportu. Przedsiębiorstwa, które sygnalizują, iż kurs walutowy nie zapewnia opłacalności ich sprzedaży eksportowej gorzej na tle grupy oceniają swoją sytuację gospodarczą (obecną i prognozowaną), częściej zamierzają redukować zatrudnienie oraz częściej prognozują spadek nowych umów eksportowych. Wzrósł znacznie procent respondentów, którzy sygnalizują problem kursu walutowego jako bariery, która w perspektywie najbliższych 6 miesięcy może niekorzystnie wpłynąć na sytuację ekonomiczną firmy. przez respondentów prognoz 24. Duże podobieństwo w zmienności kursu prognozowanego i faktycznego sugeruje, że odpowiedzi przedsiębiorstw są formułowane w dużej mierze na podstawie rzeczywistego kursu dolara, kształtowanego przez rynek w momencie wypełniania przez firmy ankiet. Analogicznie sytuacja przedstawia się w przypadku prognozowania kursu euro (por. Rys. 177). 4,8 4,6 4,4 4,2 4,0 3,8 3,6 3,4 3,2 PROGNOZY KURSU WALUTOWEGO DOLARA I EURO 4,6 4,4 4,2 4,0 3,8 3,6 3,4 3,2 3, Rys. 177 Średni prognozowany przez przedsiębiorstwa kurs euro na koniec kwartału (linia czarna), mediana prognoz (linia czerwona) oraz rzeczywisty kurs euro (linia zielona). Rys. 176 Średni prognozowany przez przedsiębiorstwa kurs dolara na koniec kwartału (linia czarna), mediana prognoz (linia czerwona) oraz rzeczywisty kurs dolara (linia zielona). Rys. 176 przedstawia prognozy przedsiębiorstw dotyczące kursu dolara w latach Dla porównania, na wykresie umieszczono także wartości odpowiadające rzeczywistemu kursowi dolara przypadającemu na okres tworzenia 24 Użyto w tym przypadku przedatowania rzeczywistego kursu o jeden kwartał wprzód tzn.: rzeczywistemu kursowi w ostatnim kwartale 2000 przyporządkowano datę Należy dodać, że za kurs kwartalny uznajemy ostatni kurs miesięczny (średnia notowań dziennych) z danego kwartału. 85

87 KURS WALUTOWY ZAGROŻENIE DLA EKSPORTU ORAZ KRAJOWEJ PRODUKCJI Rys. 178 przedstawia zależność w czasie między kursem dolara, przy którym eksport staje się nieopłacalny, kursem niekorzystnym z powodu większej konkurencyjności towarów z importu oraz rzeczywistym kursem dolara. kroczył granicę, którą przedsiębiorstwa uznają (średnio) za wartość minimalną z punktu widzenia opłacalności eksportu, oraz zbliżył się gwałtownie do dolnej granicy przedziału ufności wyznaczonego przez jedno odchylenie standardowe. 4,6 4,4 4,2 4,0 4,6 4,4 3,8 3,6 3,4 4,2 3,2 4,0 3,0 3, ,6 3,4 3, Rys. 179 Kurs dolara, przy którym eksport staje się nieopłacalny (linia czarna), wraz z przedziałem ufności wyznaczonym przez jedno odchylenie standardowe (czerwone przerywane linie). Dodatkowo umieszczono rzeczywisty kurs dolara (linia zielona). Rys. 178 Kurs dolara, przy którym eksport staje się nieopłacalny 25 (linia czarna), kurs dolara niekorzystny z powodu większej konkurencyjności towarów importowych (linia czerwona), oraz rzeczywisty kurs dolara (linia zielona). Analizując powyższy rysunek można dostrzec prawidłowość (utrzymującą się od III kwartału 2000r.) polegającą na tym, że kurs dolara, niekorzystny z powodu większej konkurencyjności towarów importowanych, jest (średnio) wyższy od kursu, przy którym eksport staje się nieopłacalny. Należy także podkreślić, że rzeczywisty kurs dolara, od dłuższego czasu, oscylował na granicy, poniżej której produkty importowane mogą wypierać produkcję krajową. Już w poprzednim kwartale przekroczył tą granicę, a bieżący kwartał przyniósł jeszcze większe rozbieżności między kursem rzeczywistym a granicznym (graniczną wartością, poniżej której mogą pojawić się problemy ze zbyciem własnych produktów, spowodowane większą atrakcyjnością towarów importowanych). Widać także (patrz Rys. 179), że rzeczywisty kurs prze- Rozkłady odpowiedzi przedsiębiorstw dotyczących granicznych poziomów kursów prezentują Rys. 181 oraz Rys ,8 4,6 4,4 4,2 4,0 3,8 3,6 3,4 3, Rys. 180 Kurs euro, przy którym eksport staje się nieopłacalny (linia czarna), wraz z przedziałem ufności wyznaczonym przez jedno odchylenie standardowe (czerwone przerywane linie). Dodatkowo umieszczono rzeczywisty kurs euro (linia zielona). 25 Średnie graniczne kursy walutowe dla opłacalnego eksportu (zarówno dla dolara i euro) zostały obliczone dla przedsiębiorstw eksporterów. 86

88 Rys. 181 Zestawienie, w postaci rozkładów, odpowiedzi ankietowanych przedsiębiorstw dotyczących poziomu kursu, przy którym eksport staje się nieopłacalny. Rysunek po lewej stronie informuje o kursie dolara, zaś prawy rysunek dotyczy kursu euro. Przerywana linia (pierwsza od lewej) wyznaczona jest na poziomie średnich miesięcznych kursów walut (odpowiednio dolara i euro) na koniec grudnia 2004r. Analogicznie, kursy graniczne dla eksportu i importu w odniesieniu do euro przedstawiono na Rys. 180 i Rys Widać, że mimo znacznej aprecjacji złotego rzeczywisty kurs euro cały czas pozostaje powyżej kursu niekorzystnego z powodu większej konkurencyjności produkcji importowej oraz deklarowanych przez respondentów kursów granicznych dla opłacalności eksportu. Trzeba jednak odnotować fakt, że po raz pierwszy od 2002 roku rzeczywisty kurs walutowy wszedł w obszar wyznaczony przez jedno odchylenie standardowe, co sygnalizuje istnienie zagrożenia dla opłacalności eksportu w pewnej grupie firm (por. Rys. 180). Widać też, że średnie wartości graniczne dla opłacalnego eksportu oraz dla opłacalności rodzimej produkcji (zagrożonej przez import), podawane przez firmy od kilku kwartałów spadają, co może oznaczać, że sytuacja na rynku walutowym spowodowała działania przedsiębiorstw na rzecz ograniczenia kosztów i zwiększenia efektywności działalności. 4,8 4,6 4,4 4,2 4,0 3,8 3,6 3,4 3, Rys. 182 Kurs euro, przy którym eksport staje się nieopłacalny (linia czarna), kurs euro niekorzystny z powodu większej konkurencyjności towarów importowych (linia czerwona), oraz rzeczywisty kurs euro (linia zielona). 87

89 Rys. 183 Zestawienie, w postaci rozkładów, odpowiedzi dotyczących poziomu kursu walutowego, przy którym mogą pojawić się, wg firm, problemy ze zbyciem własnych wyrobów, spowodowane większą atrakcyjnością (niższe ceny) wyrobów importowanych. Rysunek po lewej stronie informuje o kursie dolara, zaś prawy rysunek dotyczy kursu euro. Przerywana linia (pierwsza od lewej) wyznaczona jest na poziomie średnich miesięcznych kursów walut (odpowiednio dolara i euro) na koniec grudnia 2004r. SKUTKI APRECJACJI ZŁOTEGO Aprecjacja złotego mogła spowodować zmniejszenie opłacalności części działalności eksportowej. Wzrósł także znacznie, w wyniku umocnienia się kursu złotego w relacji do dolara i euro, odsetek eksporterów, dla których graniczny kurs opłacalnego eksportu przekroczył rzeczywisty kurs tych walut. W przypadku kursu euro odsetek ten w I kw. 2005r. wyniósł 32% (wobec 18,3% w poprzednim badaniu ankietowym), natomiast dla dolara 62,7% (wobec 42% w poprzednim kwartale). Odpowiedzi ankietowanych przedsiębiorstw wskazują, że ta grupa eksporterów, która deklaruje, iż poziom kursu walutowego przekroczył próg, przy którym eksport staje się nieopłacalny gorzej ocenia swoją sytuację ekonomiczną niż pozostałe firmy (ponad dwa razy mniej jest ocen bardzo dobrych, i dwa razy więcej ocen złych). Więcej jest także (procentowo) w tej grupie firm przewidujących, że ich sytuacja ulegnie pogorszeniu i mniej, że się poprawi. Warto podkreślić, że ponad 16% podmiotów, których graniczny kurs opłacalności eksportu w euro przekroczył kurs rzeczywisty prognozuje pogorszenie sytuacji ekonomicznej. Jest to dużo powyżej średniej dla całej badanej grupy eksporterów (9,4%) i całej ankietowanej populacji (9,7%). Prognozy spadku produkcji są podobne zarówno w grupie podmiotów, w których deklarowany graniczny kurs opłacalności eksportu w relacji i do dolara i euro spadł poniżej rzeczywistego kursu walutowego, jak i w grupie, której ten kurs nie zagraża. Różnicę można dostrzec natomiast w prognozach dotyczących wzrostu produkcji: mniej przedsiębiorstw, dla których kurs dolara przekroczył próg ich opłacalności planuje zwiększenie produkcji, niż w grupie respondentów, którzy tego progu nie przekroczyli, natomiast w grupie eksporterów, którzy deklarują, że kurs euro przekroczył granicę, przy której ich eksport staje się nieopłacalny odsetek tych, którzy planują zwiększyć produkcję jest nieco większy niż w drugiej grupie. Ponieważ przedsiębiorstwa, które przekroczyły granicę opłacalnego eksportu dwukrotnie częściej przewidują spadek wielkości eksportu niż pozostali eksporterzy i jednocześnie odsetek firm przewidujących spadek produkcji jest w obu grupach podobny można przypuszczać, że firmy eksportujące część nieopłacalnej produkcji na eksport przerzucą na rynek krajowy. Odpowiedzi respondentów pokazują także, że sytuacja na rynku walutowym ma znaczący 88

90 wpływ na decyzje przedsiębiorstw odnośnie zatrudnienia. Widać bowiem, że blisko dwukrotnie częściej planują redukować liczbę pracowników te przedsiębiorstwa (eksporterzy), które zgłaszają, że poziom kursu walutowego przekroczył próg, poniżej którego eksport przestaje być opłacalny. Obecna aprecjacja złotego wpływa także na prognozę liczby nowych umów eksportowych. Grupa przedsiębiorstw, które deklarują, że poziom kursu walutowego przekroczył próg, przy którym eksport staje się nieopłacalny rzadziej przewiduje wzrost i częściej spadek nowych umów eksportowych (wskaźnik prognoz nowych umów eksportowych 26 dla tej grupy wynosi 22% i 26% odpowiednio dla kursu dolara i euro, podczas gdy dla pozostałych przedsiębiorstw 41% i 34%). W badaniu ankietowym przedsiębiorstwa proszone są o podanie głównych barier, które w perspektywie najbliższych 6 miesięcy mogą niekorzystnie wpłynąć na sytuację ekonomiczną firmy. I kwartał 2005r. jest drugim z rzędu okresem badania, kiedy kurs walutowy stał się najważniejszym (najczęściej wymienianym) problemem sygnalizowanym przez respondentów. Jest to jest warte podkreślenia, ponieważ przedsiębiorstwa w poprzednich okresach (poza I kwartałem 2004r.) uznawały kurs walutowy za problem dalszy (jako główne bariery rozwoju firmy podawały niski popyt lub inflację, podatki lub problemy za ściąganiem należności), warto też zwrócić uwagę na znaczny wzrost odsetka przedsiębiorstw sygnalizujących problem kursu walutowego jako bariery ich rozwoju (z 14,6% w IV kw. 2004r. do 24,2% w I kw. 2005r.). W I kwartale br. problem kursu walutowego zgłaszały przede wszystkim firmy eksportujące i zarazem importujące (prawie 40% grupy) oraz tylko eksportujące (26%). Wydaje się, że dla przed- siębiorstw importerów problem kursu walutowego nie stanowi obecnie poważnej bariery ich rozwoju (patrz Tab. 21). Tab. 21 Kurs walutowy jako bariera rozwoju w klasach przedsiębiorstw zaliczanych do eksporterów, importerów lub działających tylko na rynku krajowym (dane w procentach.). przedsiębiorstwa eksportujące i importujące tylko eksportujące tylko importujące rynek krajowy moment wypełniania ankiety kurs walutowy bariera rozwoju nie tak czerwiec ,5 13,5 wrzesień ,9 24,1 grudzień ,6 39,4 czerwiec ,9 8,1 wrzesień ,7 14,3 grudzień ,1 25,9 czerwiec ,2 7,8 wrzesień ,2 6,8 grudzień ,2 7,8 czerwiec ,7 4,3 wrzesień ,1 3,9 grudzień ,5 6,5 26 Wskaźnik ten obliczony został jako różnica pomiędzy odsetkiem prognoz wzrostu nowych umów eksportowych a odsetkiem spadku takich umów. 89

91 I EEkks sppoor rt tt,,, iimm i ppoor rt tt Aktywność Zmalał odsetek firm prowadzących eksportowa działalność eksportową. Spadł udział eksportu w przychodach ogółem. Prognozy W kolejnym kwartale należy spodziewać się dalszego spadku dynamiki eksportu eksportu w badanych przedsiębiorstwach. Zmniejszył się odsetek respondentów planujących wzrost liczby nowych umów eksportowych Opłacalność Dwuipółkrotnie wzrósł średni udział eksportu nieopłacalnego eksportu (do poziomu 7,8%) oraz dwukrotnie odsetek badanych informujących o występowaniu tego zjawiska. Import Przy nieznacznym wzroście odsetka podmiotów korzystających z importu zaopatrzeniowego średni udział tej wielkości w kosztach wzrósł do najwyższego poziomu w całej historii badań ankietowych. 62,0 61,0 60,0 59,0 58,0 57,0 56,0 55,0 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 Rys. 184 Odsetek eksporterów w próbie (zielona linia) oraz trend uzyskany metodą x11 (różowa linia). 42,0 40,0 38,0 36,0 34,0 32,0 30,0 IV-00 II-01 IV-01 II-02 IV-02 II-03 IV-03 II-04 IV-04 AKTYWNOŚĆ EKSPORTOWA W IV kwartale 2004 roku działalność eksportową prowadziło nieznacznie mniej przedsiębiorstw, niż w poprzednim kwartale (spadek do poziomu 59,2%). Równocześnie średni udział eksportu w przychodach w ankietowanych przedsiębiorstwach spadł do poziomu 39,3%. Rys. 185 Udział eksportu w przychodach ogółem w grupie eksporterów (dane w %). Udział podmiotów eksportujących w podziale na podstawowe klasyfikacje prezentuje Rys Największym odsetkiem eksporterów charakteryzują się grupy podmiotów: inwestorzy, kredytobiorcy, importerzy, sekcja Przetwórstwo przemysłowe oraz sektor prywatny, a zawłaszcza podmioty zagraniczne (procent eksporterów przekracza 60% klasy). Udział podmiotów prowadzących działalność eksportową rośnie wraz ze wzrostem zatrudnienia. Wyjątek stanowi klasa, w której zatrudnienie przekracza 2000 osób, gdzie odsetek eksporterów jest nieco mniejszy niż w przedsiębiorstwach zatrudniających od 250 do 1999 osób. Z kolei najmniejszy udział eksporterów cechuje respondentów z grupy przedsiębiorstw 90

92 należących do sekcji Budownictwo, Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę oraz Pozostałe, a także firmy samorządowe i nieimportujące (udział eksporterów poniżej 30%). aprecjację złotego. Blisko 30% badanych przewiduje, że kurs euro na koniec I kwartału 2005 r. będzie niższy niż średni kurs z grudnia 2004 r. (kurs średni wynosił 4,14). Z kolei w przypadku dolara odsetek ten wynosi 18%. 45,0 nie inwestujący 49,7 40,0 wsk prognozy eksportu trend inwestorzy 64,1 35,0 niekorzystający z kredytu kredytobiorcy nieimporterzy 26,0 52,7 61,4 30,0 25,0 importerzy 84,9 20,0 ponad 1999 pracow pracow. 65,6 74,3 15, pracow. 70,1 10, pracow. 55,7 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 poniżej 50 pracow. 30,1 pozostałe wytw. i zaopatr. w energię transport 2,9 18,8 58,1 Rys. 187 Wskaźnik salda prognoz eksportu oraz trend (uzyskany metodą x11). przetwórstwo przemysłowe 83,0 handel i naprawy 33,3 budownictwo 25,0 zagraniczna 82,4 prywatna krajowa 53,1 samorządowa 5,6 państwowych osób prawnych 51,9 Skarbu państwa 50,7 publiczny 44,1 prywatny 62,7 cała próba 59, Na podstawie analizy danych z Rys. 188 wynika, że zmniejszanie się wolumenu eksportu przewidują podmioty w prawie wszystkich klasyfikacjach. Jedynym wyjątkiem są podmioty z sekcji Budownictwo oraz przedsiębiorstwa publiczne, a zwłaszcza Skarbu Państwa. W tych klasach zanotowano wzrost wskaźnika salda prognoz eksportu. Rys. 186 Odsetek eksporterów w podstawowych klasyfikacjach w IV kw r. nie inwestujący inwestorzy niekorzystający z kredytu kredytobiorcy nieimporterzy -4,2-9,0-7,1-9,4-7,6 PROGNOZY EKSPORTU W I kwartale 2005 roku należy oczekiwać kolejnego spadku dynamiki eksportu w badanych podmiotach. Zmniejszanie się wskaźnika prognoz eksportu (różnica między odsetkiem przewidywań wzrostu wielkości eksportu a odsetkiem przewidywań spadku tej wielkości) obserwuje się od III kw r. Spadek wskaźnika wynika ze znacznie rzadszych prognoz wzrostu eksportu (spadek o 20 pkt. proc.) i nieco częstszych prognoz spadku (wzrost o 3,6 pkt. proc.) może to być spowodowane obawą o dalszą importerzy ponad 1999 pracow pracow pracow pracow. poniżej 50 pracow. transport przetwórstwo przemysłowe handel i naprawy budownictwo zagraniczna prywatna krajowa Skarbu państwa publiczny prywatny cała próba -37,8-29,7-23,3-17,5-11,0-8,8-8,7-8,7-10,1-8,9-7,0-3,2-4,6 1,4 9,4 13,3-50,0-40,0-30,0-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 Rys. 188 Różnica wskaźnika salda prognoz eksportu w podziale na podstawowe klasyfikacje między I kw. 2005, a IV kw r. 91

93 Mało optymistyczne prognozy dotyczące wielkości eksportu znajdują potwierdzenie w przewidywaniach odnośnie liczby nowych umów eksportowych. Z odpowiedzi przedsiębiorstw wynika, że spadł odsetek respondentów planujących zwiększenie liczby nowych umów eksportowych (spadek o 3,1 pkt. proc.). Wskaźnik salda prognoz nowych umów spadł do najniższego poziomu od dwóch lat, pozostaje wciąż jednak na wyższym poziomie niż w latach ,0 13,0 12,0 11,0 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 IV -00 I-01 II-01 III-01 IV -01 I-02 II-02 III-02 IV -02 I-03 II-03 III-03 IV -03 I-04 II-04 III-04 IV -04 Rys. 190 Udział nieopłacalnego eksportu w przychodach ze sprzedaży przedsiębiorstw (dane w %). I-05 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 Rys. 189 Wskaźnik (saldo odpowiedzi) prognoz umów eksportowych Wzrost udziału nieopłacalnego eksportu w przychodach z eksportu obserwowany był wraz ze znacznym wzrostem odsetka podmiotów informujących o posiadaniu nieopłacalnej sprzedaży eksportowej (wzrost z 9,2% do 18,4% eksporterów). Jest to wielkość porównywalna z danymi za IV kw r. (patrz Rys. 191). 26,0 24,0 OPŁACALNOŚĆ EKSPORTU W IV kw roku zanotowano znaczny wzrost udziału nieopłacalnego eksportu 27 w stosunku do poprzedniego kwartału. Średnia wartość tego udziału wzrosła ponad dwuipółkrotnie i wyniosła 7,8%. W relacji rocznej wzrost ten wyniósł 1,8 pkt. proc. Taka sytuacja może być wynikiem obserwowanej znacznej aprecjacji złotego w stosunku do euro, jak i dolara. W ciągu całego czwartego kwartału 2004 r. aprecjacja złotego wobec euro wyniosła 6,7%, a wobec dolara 15,2%. 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 IV-00 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 Rys. 191 Odsetek podmiotów informujących o nieopłacalnym eksporcie. Udział nieopłacalnego eksportu w klasach przedsiębiorstw skonstruowanych w oparciu o stopień zaangażowania w sprzedaż eksportową przedstawia Rys Z analizy wynika, że niezależnie od klasy udział nieopłacalnego eksportu wzrósł. Podmioty, których przychody z eksportu nie przekraczają 40% przychodów ogółem zanotowały największy wzrost nieopłacalnego eksportu wzrost o 8 pkt. proc. 27 Nieopłacalność rozumiana jako cena*kurs niepokrywające kosztów produkcji i pozostałych kosztów związanych z eksportem towaru. 92

94 nie inwestujący 7,9 14,0% inwestorzy 7,9 12,0% niekorzystający z kredytu kredytobiorcy 4,4 8,7 10,0% nieimporterzy importerzy 7,0 11,9 8,0% ponad 1999 pracow pracow. 6,0 14,0 6,0% pracow. 11,4 4,0% pracow. poniżej 50 pracow. 1,4 7,3 2,0% transport przetwórstwo przemysłowe 0,0 8,8 0,0% <0,20) <20,40) <40,60) <60,80) <80,100) <100> IV kw 2004 III kw handel i naprawy budownictwo zagraniczna prywatna krajowa 0,1 2,5 3,2 10,2 Grupa <0,20) <20,40) <40,60) <60,80) <80,100) <100) %populacji I kw ,7 17,3 13,4 12,8 17,0 1,7 %populacji IV kw. 39,1 14,9 12,5 15,2 16,8 1,4 Rys. 192 Udział nieopłacalnego eksportu w grupach przedsiębiorstw skonstruowanych na podstawie udziału przychodów z eksportu w przychodach ogółem (na osi pionowej udział nieopłacalnego eksportu); w tabeli przedstawiono odsetek przedsiębiorstw w każdej z badanych klas w IV kw r. i I kw r. państwowych osób prawnych Skarbu państwa publiczny prywatny cała próba 7,3 7,8 10,0 10,5 11,0 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 12,0 14,0 16,0 Rys. 193 Udział nieopłacalnego eksportu w eksportach ogółem w podziale na podstawowe klasyfikacje w I kw r. Udział nieopłacalnego eksportu w przychodach ze sprzedaży na rynki zagraniczne w podziale na podstawowe klasyfikacje przedstawia Rys Najmniejszym udziałem nieopłacalnego eksportu (poniżej 5%) charakteryzują się: podmioty zagraniczne, sekcja Transport (0%), Budownictwo, Handel i naprawy, firmy zatrudniające poniżej 50 pracowników i nie korzystające z kredytów. Z kolei udział nieopłacalnego eksportu przekraczający znacznie średni udział dla całej populacji odnotowano w przedsiębiorstwach Skarbu Państwa, w jednostkach zatrudniających od 250 do 499 i powyżej 1999 pracowników oraz w firmach nieimportujących. EKSPORT A WIELKOŚC PRZEDSIĘBIORSTWA 28 W IV kw r. największy udział eksporterów zanotowano w grupie dużych podmiotów (68,5% grupy to eksporterzy). W grupie przedsiębiorstw średnich było 55,4% eksporterów, a w grupie małych tylko 28,4%. Średni udział przychodów z eksportu w przychodach ogółem dla tak wydzielonych grup jest wprost proporcjonalny do wielkości zatrudnienia i wynosi: 30,9% w przedsiębiorstwach dużych, 20,2% w średnich i 8,4% w małych. W porównaniu do poprzedniego badania nastąpił spadek odsetka eksporterów i udziału przychodów z eksportu w przychodach ogółem w każdej z wydzielonych klas. Największy odsetek podmiotów oczekujących wzrostu wolumenu eksportu znajduje się w podmiotach dużych (ponad 30%); w przypadku pozostałych przedsiębiorstw wielkość ta spada do 25%. Jednakże w porównaniu do poprzedniego kwartału we wszystkich klasach zanotowano spadek procenta eksporterów przewidujących wzrost wielkości eksportu (patrz Rys. 194). 28 Patrz przypis nr 9 93

95 małe średnie duże -16,1-10,9-5,7-1,3 0,8 5,4 6,9 10,2 10,7-20,0-15,0-10,0-5,0 0,0 5,0 10,0 15,0 wzrośnie utrzyma się spadnie Rys. 194 Zmiana prognoz wolumenu eksportu wg wielkości przedsiębiorstwa (I kw r. minus IV kw r.). Największy odsetek podmiotów informujących o posiadaniu nieopłacalnego eksportu odnotowano wśród przedsiębiorstw dużych 21,5% grupy (8,4 pkt. proc. więcej niż w poprzednim kwartale). 17,1% firm średnich informowało o nieopłacalnym eksporcie (8% w poprzednim kwartale) i 3,5% spośród małych podmiotów (jest to jedyna grupa, w której odsetek podmiotów spadł w stosunku do poprzedniego kwartału spadek o 1 pkt. proc.). Średni udział nieopłacalnego eksportu był wprost proporcjonalny do odsetka badanych zgłaszających ten problem w danej klasie. Największy odnotowano w dużych podmiotach i wynosił on 8,4% (wzrost o 6 pkt. proc.); w średnich udział ten wyniósł 8% (wzrost o 6,7 pkt. proc). Z kolei małe firmy, jako jedyna grupa odnotowała spadek udziału nieopłacalnego eksportu o blisko 3 pkt. proc. do poziomu 1,4% (porównaj Rys. 195). CECHY ZBIOROWOŚCI EKSPORTERÓW Zbiorowość eksporterów cechuje wyższe wykorzystanie mocy produkcyjnych, niż w przypadku firm produkujących wyłącznie na rynek krajowy (średnio o 4,5 pkt. proc.). Odrębność tych dwóch grup jest także widoczna w zakresie udziału kosztów stałych w kosztach ogółem. Podmioty produkujące wyłącznie na rynek krajowy mają średnio o 8,6 pkt. proc. wyższe koszty stałe od firm eksportujących (41,2% wobec 32,6%). Cechą najbardziej różnicującą obie grupy jest udział importu zaopatrzeniowego w kosztach przedsiębiorstwa. Dla eksporterów udział ten wynosi 24% (wzrost o 0,6 pkt. proc. w stosunku do poprzedniego kwartału). W grupie tej importuje 80,2% podmiotów. Firmy nieeksportujące udział ten mają na poziomie 5,7% (wzrost o 0,9 pkt. proc.), a importuje tylko 20,6% grupy (spadek o 2,8 pkt. proc.) (patrz Rys. 196). 24,0 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 IV- I-01 II-01 III- IV- I-02 II-02 III- IV- I-03 II-03 III- IV- I-04 II-04 III- IV eksporterzy nieeksporterzy I-05 12,0 10,0 duze średnie małe Rys. 196 Udział importu zaopatrzeniowego w kosztach u eksporterów i nieeksporterów. 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 Rys. 195 Udział nieopłacalnego eksportu w klasie wielkości zatrudnienia. Analiza wybranych wskaźników i prognoz wykazała istnienie różnic między grupami eksporterów i firm produkujących wyłącznie na rynek krajowy. Odsetek eksporterów prognozujących wzrost zatrudnienia oraz wzrost popytu jest większy niż w grupie podmiotów produkujących wyłącznie na rynek krajowy. Podmioty sprzedające na rynkach zagranicznych informują także o większym niedopasowaniu zapasów do potrzeb przedsiębiorstwa, 94

96 ale w przypadku obu grup odsetek firm informujących o tym problemie się zmniejszył (w przypadku eksporterów spadek o 4 pkt. proc do poziomu 18,4%, a dla nieeksporterów spadek o 1,9 pkt. proc. do poziomu 15,8% porównaj Rys. 197). Większy odsetek przedsiębiorstw eksportujących niż podmiotów działających wyłącznie na rynku krajowym ocenia sytuację bieżącą bardziej pozytywnie. Również zapatrywania eksporterów na przyszłą sytuację są bardziej optymistyczne niż firm nie prowadzących tego rodzaju działalności. 30,0 28,0 17,0 16,0 15,0 14,0 13,0 12,0 11,0 10,0 II-00 IV-00 II-01 IV-01 średni udział importu II-02 IV-02 II-03 IV-03 II-04 IV-04 % korzystających z importu Rys. 198 Średni udział importu zaopatrzeniowego w badanej populacji (lewa oś) oraz odsetek respondentów korzystający z importu (prawa oś). 57,0 56,0 55,0 54,0 53,0 52,0 51,0 50,0 49,0 26,0 24,0 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 I-01 II-01 III-01 IV-01 I-02 II-02 III-02 IV-02 I-03 II-03 III-03 IV-03 I-04 II-04 III-04 IV-04 I-05 eksporterzy nieeksporterzy Rys. 197 Odsetek podmiotów mówiących o niedopasowanych zapasach w grupach eksporterów i nieeksporterów. Spadek udziału importu zaopatrzeniowego w kosztach ogółem odnotowało 18,1% respondentów w relacji do całej próby, z czego w 2,4% przypadków była to całkowita rezygnacja. Wzrost importu w stosunku do poprzedniego kwartału odnotowało 21,1% podmiotów. Z tej grupy 3,4% firm poinformowało o wzroście importu z poziomu zerowego. I ,1 23,9 18,1 36,8 IV ,2 17,5 19,7 38,6 III ,2 21,5 17,3 41,1 II ,5 23,6 16,7 41,2 IMPORT W IV kwartale 2004 roku z importu zaopatrzeniowego korzystało 55,2% respondentów, niemal tyle samo (o 0,3% pkt. proc. więcej firm), co w poprzednim kwartale. Mimo niewielkiego wzrostu odsetka respondentów korzystających z importu zaopatrzeniowego, średni udział tej wielkości wzrósł o 1,2 pkt. proc. i osiągnął 17%, co oznacza najwyższy poziom w całej historii badań ankietowych. Zjawisko zwiększania udziału importu zaopatrzeniowego w kosztach przedsiębiorstw obserwowane jest drugi kwartał z rzędu. I 2004 IV 2003 III 2003 II 2003 I ,7 17,0 19,9 17,1 17,1 23,9 20,7 20,7 21,1 21,0 17,6 18,3 17,0 20,5 20,5 0% 20% 40% 60% 80% 100% 40,7 40,7 41,1 41,8 41,8 wzrósł bez zmian spadł nie importuje Rys. 199 Zmiany udziału importu zaopatrzeniowego w kosztach przedsiębiorstwa w stosunku do poprzedniego kwartału. Zmiany udziału importu zaopatrzeniowego w kosztach, liczone jako różnica między IV kw r. a III kw r. zostały zaprezentowane na Rys W 6 z 27 grup klasyfikacyjnych odnotowano spadek udziału importu w sumie kosztów. Największy spadek zaobserwowano w podmiotach zatrudniających ponad 1999 pracowników (spadek o 5,4 pkt. proc.); w pozostałych grupach spadek importu nie przekraczał 1,2 pkt. proc. Z kolei naj- 95

97 większy wzrost importu został odnotowany w nie inwestujący 1,3 przedsiębiorstwach najmniejszych pod względem zatrudnienia (poniżej 50 pracowników) oraz należących do sekcji Handel i naprawy oraz Pozostałe wzrost o ponad 2,9 pkt. proc. Z drugiej strony powyższe zmiany, (zarów- inwestorzy niekorzystający z kredytu kredytobiorcy eksport(50-100) eksport (0-49) nieeksporterzy eksporterzy -1,1 1,8 0,8 1,3 1,5 0,9 0,5 no w całej populacji, jak i w poszczególnych grupach klasyfikacyjnych) należy interpretować bardzo ostrożnie, gdyż przedsiębiorstwa informują tylko o udziale importu w kosztach w przeliczeniu na PLN. Przy znacznej, jak obserwowana, aprecjacji złotego ponad 1999 pracow. -5, pracow pracow pracow. poniżej 50 pracow. pozostałe wytw. i zaopatr. w energię -0,3 0,0 1,2 1,4 2,9 4,6 wzrost wielkości importu wyrażonego w walutach obcych może się przekładać na spadek tej wielkości wyrażonej w złotych 29. transport przetwórstwo przemysłowe handel i naprawy górnictwo i kopalnictwo budownictwo -0,1 0,3 0,4 2,2 3,6 zagraniczna 1,4 prywatna krajowa 1,5 samorządowa -0,1 państwowych osób prawnych -0,8 Skarbu państwa 1,9 publiczny 1,0 prywatny 1,5 cała próba 1,2 Rys. 200 Zmiana wielkości importu w podziale na podstawowe klasyfikacje (różnica pomiędzy udziałem importu w kosztach w IV kw r., a III kw r.). 29 Dla przykładu: w IV kw r. odnotowano aprecjacja złotego wobec euro wyniosła 6,7%. Przy założeniu, że przedsiębiorstwo w dniu r. importowało towary za 100 euro, a w dniu r. za 105 euro to wartość importu w złotych na początku kwartału będzie wyższa niż na końcu kwartału. Zatem dla takiego podmiotu udział importu w kosztach w wyrażeniu złotowym spadnie, natomiast w ujęciu walutowym wzrośnie. 96 CECHY ZBIOROWOŚCI IMPORTERÓW Zbiorowości importerów i eksporterów w dużej mierze pokrywają się 84,9% importerów to eksporterzy. W związku z tym, cechy tych dwóch grup są bardzo zbliżone. Generalnie importerzy, podobnie jak eksporterzy, w stosunku do reszty populacji charakteryzują się: - większym wykorzystaniem mocy produkcyjnych; - niższymi kosztami stałymi; - większym udziałem przychodów z eksportu w przychodach ogółem, a przy tym niższym udziałem nieopłacalnego eksportu; - większym odsetkiem firm planujących wzrost produkcji;

98 - większym odsetkiem podmiotów planujących wzrost zatrudnienia, a mniejszym planujących redukcję liczby pracowników; - większym odsetkiem jednostek informujących o nadmiernych zapasach, chociaż wielkość ta w porównaniu do poprzedniego kwartału spadła; - importerzy częściej też przewidują zmiany cen swoich wyrobów i usług na skutek zmian kursu złotego; - bardziej optymistyczną oceną swojej obecnej sytuacji i oczekiwaniem jej dalszego polepszenia. 97

99 I SSz zyybbkki ii mmoonni iit ttoor ri iinngg NNBBPP aa ddaannee GGUUSS wwaar rt ttooś śćć ppr rooggnnoos st ttyy ccz znnaa ddaannyycchh PROGNOZY POPYTU Związek dynamiki przychodów z prognozami popytu prezentuje Rys Zwróćmy uwagę, że krzywa dynamiki przychodów jest dość dobrze opisana przez krzywą wskaźnika popytu (wskaźnik korelacji Pearson a dla tej realcji wyniósł 0,89). Jednak ostatnie miesiące przyniosły sporą korektę i obie krzywe oddaliły się od siebie. Generalnie, wydaje się, że optymizm próby jest niewspółmierny w stosunku do rzeczywistej dynamiki przychodów. 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0-1,5-2,0-2,5-3,0 dyn. przychodów ` wsk.popytu IV-98 I-99 II-99 III- IV-99 I-00 II-00 III- IV-00 I-01 II-01 III- IV-01 I-02 II-02 III- IV-02 I-03 II-03 III- IV-03 I-04 II-04 III- IV-04 I-05 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0-1,5-2,0 wsk.produkcji - szybki monitoring dyn.produkcji - GUS IV-00 I-01 II-01 III- IV-01 I-02 II-02 III- IV-02 I-03 II-03 III- IV-03 I-04 II-04 III- IV-04 I-05 Rys. 202 Relacja między dynamiką produkcji sprzedanej przemysłu (pop.kw.=100, dane GUS) a wskaźnikiem prognoz produkcji w przemyśle (różnica sald, szybki monitoring) [obie zmienne zostały zestandaryzowane] Źródło: GUS oraz szybki monitoring PROGNOZY SYTUACJI 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 wskaźnik prognoz sytuacji dyn. przychodów - F-01-0,5 Rys. 201 Relacja między nominalną dynamiką przychodów ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów (pop.kw=100, dane GUS) a wskaźnikiem popytu (różnica sald, szybki monitoring) [obie zmienne zostały zestandaryzowane] Źródło: GUS F-01 oraz szybki monitoring -1,0-1,5-2,0 IV-00 II-01 IV-01 II-02 IV-02 II-03 IV-03 II-04 IV-04 PROGNOZY PRODUKCJI Wartość prognostyczną danych dotyczących produkcji przemysłu względem danych GUS prezentuje Rys Wskaźnik korelacji Pearson a wskazuje na silną dodatnią zależność między obiema zmiennymi (wartość wskaźnika 0,81). W ciągu ostatnich dwóch kwartałów optymizm prognoz produkcji (podobnie jak prognoz popytu) okazał się jednak wyraźnie większy niż rzeczywista dynamika wielkości produkcji sprzedanej przemysłu. Rys. 203 Relacja między nominalną dynamiką przychodów ogółem (pop.kw=100, dane GUS) a wskaźnikiem prognoz sytuacji ekonomicznej (różnica sald, szybki monitoring) [obie zmienne zostały zestandaryzowane] Źródło: GUS F-01 oraz szybki monitoring Analizie poddano również predykcyjność prognoz sytuacji. Okazało się, że wskaźnik oparty na saldzie prognoz sytuacji dość dobrze odzwierciedla dynamikę przychodów populacji przedsiębiorstw zobligowanych do składania sprawozdań F- 01. Wskaźnik korelacji Person a dla tej relacji wyniósł 0,78. 98

100 I BBaar ri iieer ryy rooz r zwwooj jjuu wwyybbr raannee ppr roobbl lleemmyy Tab. 22 Bariery rozwoju xiv częstotliwość pojawiania kursy walutowe, wzrost się problemów w cen zgłoszonych w: tym wahania inflacja niski popyt duża konkurencja ściąganie należności, zatory płatnicze zmiany podatków zmiany przepisów brak płynności wysoka cena kredytu bankowego wysokie podatki trudności w uzyskaniu kredytu I kw r. 17,4 5,3 22,2 8,5 16,7 9,2 13,0 3,7 II kw r. 17,9 4,2 25,3 13,2 20,1 6,7 9,1 4,9 III kw r. 16,4 4,0 22,6 10,7 16,8 8,0 7,8 5,5 IV kw r. 13,9 2,7 19,9 8,5 17,6 7,5 7,0 7,2 I kw r. 14,3 2,0 19,7 6,4 17,1 7,5 5,1 9,0 II kw r. 15,5 5,3 20,4 8,2 17,4 2,0 9,5 3,9 7,4 9,2 III kw r. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. IV kw r. 13,5 3,6 15,6 8,3 14,5 10,9 6,3 4,9 7,6 8,0 I kw r. 14,4 5,8 12,8 8,4 13,3 11,2 5,3 3,7 5,8 6,3 II kw r. 13,8 8,3 11,4 8,1 9,8 17,2 4,8 3,3 4,2 5,2 III kw r. 9,8 11,6 9,1 7,1 9,6 9,9 4,2 3,6 3,6 4,6 IV kw r. 14,6 13,4 11,8 9,3 11,4 5,1 4,8 6,4 4,0 4,4 I kw r. 24,2 13,1 10,8 9,6 8,5 7,5 5,4 4,8 4,6 3,8 Opracowali: K. Budnik A. Hałka Z. Jankiewicz A. Kocięcki D. Kołodziejczyk K. Puchalska kierująca tematem A. Sawicka Akceptował: Dyr. P. Boguszewski 99

101 III I... AA N EE KKSS 11 - UU W AA GGI I MM EE TT OODD OOLL OOGGI I CC ZZNN EE 1. Prezentowane opracowanie jest sporządzone głównie w oparciu o prognozy stanu koniunktury i jakościowe indykatory sytuacji przedsiębiorstw. Przedstawia ono przewidywania ankietowanych przez NBP przedsiębiorstw oraz ekonometryczne prognozy niektórych szeregów czasowych na okres styczeń-marzec 2005 r. 2. W opracowaniu wykorzystano następujące źródła danych: szybki monitoring NBP, Biuletyn Statystyczny GUS, Badania Koniunktury GUS, materiały IRG SGH. 3. W monitoringu NBP wzięło udział 627 podmiotów wybranych z terenu całego kraju. Przeważyły pytania o charakterze prognostycznym, które dotyczyły: popytu, produkcji, sytuacji ekonomicznej firmy, eksportu, zatrudnienia, inwestycji, stóp procentowych, wielkości kredytu dewizowego, ruchów cen oraz kursu dolara i euro. Ponadto pytano również o bieżącą sytuację przedsiębiorstwa, terminowość obsługi zadłużenia, trudności z utrzymaniem płynności oraz opłacalność eksportu. 4. W opracowaniu posługujemy się następującymi przekrojami klasyfikacyjnymi: wg rodzajów działalności PKD (podział na sekcje PKD został nieznacznie zmodyfikowany: sekcja Transport, gospodarka magazynowa i łączność została rozdzielona na dwie grupy: pierwsza z nich zawiera dział Poczta i telekomunikacja, druga pod nazwą Transport obejmuje wszystkie pozostałe działy sekcji), wg sektorów własności: sektor publiczny, sektor prywatny oraz pięciu form własności wg klas wielkości zatrudnienia: od 1 do 49 zatrudnionych, od 50 do 249, od 250 do 499, od 500 do 1999 oraz 2000 i więcej osób. 5. Ilekroć w opracowaniu jest mowa o dynamice wzrostu, rozumiemy przez to wzrost danej wielkości w stosunku do poprzedniego kwartału lub analogicznego okresu ub.r. W przypadku realnej dynamiki, nominalny wzrost jest deflowany wskaźnikiem cen produkcji sprzedanej przemysłu. 6. W tekście pojawiają się wskaźniki klimatu koniunktury. wskaźniki klimatu koniunktury wyliczono jako różnicę między procentem odpowiedzi korzystnych i niekorzystnych dla sytuacji przedsiębiorstw. Wskaźniki przyjmują wartości z przedziału od +100 do 100. Ujemne wyniki należy interpretować jako pogorszenie się stanu koniunktury, natomiast dodatnie jako jego poprawę, wskaźnik obsługi zadłużenia kredytowego obliczono wyłącznie dla przedsiębiorstw korzystających z kredytu bankowego, wskaźnik prognozy eksportu obliczono wyłącznie dla firm-eksporterów, wskaźnik prognozy wzrostu cen obliczono jako saldo odpowiedzi pozytywnych (tzn. przypadków, w których prognoza cen produktów oferowanych przez przedsiębiorstwo jest wyższa niż prognoza cen czynników wytwórczych) i negatywnych (odwrotna sytuacja). 7. Ilekroć pod tabelą bądź rysunkiem nie pojawia się informacja odnośnie źródła danych, należy rozumieć, że źródłem informacji jest wtedy szybki monitoring NBP. 100

102 III II... AA N EE KKSS 22 KK ONN O SS TT RR UU KKCC J J AA ZZI I NN TT EE GGRR OOWW AA NN EE GGOO WW SS KKAA ŹŹNN I KK AA KK OONN I UU NN KKTT UU RR YY Dążąc do skonstruowania wskaźnika koniunktury kierowaliśmy się trzema głównymi przesłankami: Wskaźnik powinien być dostępny z częstotliwością miesięczną Powinien być przejrzysty (łatwo interpretowalny) Powinien konsumować możliwie wszystkie informacje dotyczące szeroko rozumianej koniunktury gospodarczej, a co za tym idzie, powinien uwzględniać także zmienne kwartalne (część z nich ma bowiem znaczenie fundamentalne jak np. PKB) Model, który posłużył do uzyskania wskaźnika koniunktury (spełniający powyższe trzy warunki) można zapisać przy pomocy poniższego schematu: X t = ΛF t + ε t gdzie X t to wektor zmiennych o wymiarze N 1, zakwalifikowanych przez nas jako potencjalne indykatory sytuacji gospodarczej, obserwowanych w czasie t : ( X 1t, X 2t,..., X Nt ), Λ - macierz nieznanych parametrów o wymiarze N r, w której i-ty wiersz (λ i1, λ i2,..., λ ir ) λ i, tj.: macierz Λ można zapisać jako: (λ 1 λ 2... λ N ) Λ. F t jest wektorem r 1 stanowiącym r wspólnych czynników: (F 1t, F 2t,..., F rt ) F t, zaś ε t jest składnikiem losowym (N 1). Łatwo dostrzec, że taka konstrukcja podsumowuje najważniejsze cechy N zmiennych przy pomocy r wspólnych czynników, tzn.: redukuje zachowanie N zmiennych do zaledwie r głównych charakterystyk (r wspólnych czynników), gdzie N > r. Oczywiście różne zmienne mogą mieć mniejszy lub większy związek z głównymi tendencjami (wspólnymi czynnikami). Stopień korelacji poszczególnych zmiennych z głównymi charakterystykami obserwowanymi w zbiorze danych mierzą składowe współczynniki macierzy Λ. Gdyby macierz kowariancji składnika losowego - E(ε t ε t ), była diagonalna, mielibyśmy do czynienia z typowym modelem czynnikowym. Jednak założenie to eliminuje możliwość korelacji między zmiennymi ekonomicznymi (oprócz tej ujętej w ramach wspólnych czynników). Okazuje się jednak, że jeśli ograniczymy się do pewnej klasy zależności (związków) między elementami wektora ε t, to analiza czynnikowa jest poprawna, nawet, gdy macierz kowariancji nie jest diagonalna. Mamy wtedy do czynienia z tzw. przybliżoną analizą czynnikową. Oznacza to, że dopuszczalna jest autokorelacja poszczególnych składowych ε t tj.: E(ε it ε it-k ) 0 i współzależność między zmiennymi ekonomicznymi X t : E(ε it ε st ) 0. Kluczowym założeniem natomiast jest brak zależności między wspólnym czynnikiem (F t ), a składnikiem losowym (ε t ). Zauważmy, że brak szczegółowej parametryzacji procesów F t oraz ε t jest, przy operowaniu na dużych zbiorach danych, jedynie zaletą. Znaczącą zaletą zastosowanej metodologii jest możliwość uwzględnienia różnego typu nieregularności występujących w dostępnych szeregach czasowych. Oznacza to, że do obliczania wskaźnika koniunktury posłużyły nam zarówno dane o różnej częstotliwości pojawiania (miesięczne i kwartalne), jak również szeregi niedostępne od początku panelu. W szczególności np. mimo, że wskaźnik jest liczony od początku 1997 r. z częstotliwością miesięczną, to do jego odtwarzania posłużyły nam np. dane ankietowe z monitoringu NBP dostępne z częstotliwością kwartalną, a wśród nich stopień wykorzystania mocy produkcyjnych (dostępny od końca 1999 r.). Ważne jest, że zaproponowana struktura modelowa w sposób koherentny i formalny może przetwarzać w zasadzie wszystkie dostępne informacje nt. ogólnego stanu koniunktury i na ich podstawie stawiać diagnozę sytuacji gospodarczej. Opisana wyżej metodologia (analiza czynnikowa), jest właściwie szerokim uogólnieniem aparatu średniej arytmetycznej (lub ważonej) zastosowanej do zbioru wszystkich zmiennych. Zapewnia jednak zarówno zróżnicowany dobór wag, odzwierciedlający rzeczywisty wkład poszczególnych zmiennych w nieobserwowalny klimat koniunktury, jak również pozwala na jednoczesne posługiwanie się szeregami o różnej częstotliwości obserwacji. W odróżnieniu od standardowych modeli ekonometrycznych liczba zmiennych nie jest przeszkodą w estymacji. Wręcz przeciwnie: im większy zasób dostępnych szeregów tym bardziej wiarygodny przebieg wskaźnika koniunktury. Na obecnym, eksperymentalnym etapie do konstrukcji wskaźnika użyliśmy 55 szeregów czasowych (zob. spis w aneksie). Proces konstrukcji przebiegał w kilku fazach: I etap: - Wybór zmiennych potencjalnie przydatnych do tworzenia wskaźnika koniunktury (zob. spis w aneksie) - Odsezonowanie (większości) zmiennych przy pomocy metod analizy spektralnej, umożliwiającej odfiltrowanie szeregów czasowych z cykli o zadanej częstotliwości. W tym kontekście należy wspomnieć, że w literaturze uważa się najczęściej, że cykl koniunkturalny trwa od 2 do 8 lat. W związku z tym, posługując się filtrem spektralnym pozbawiliśmy zmienne cykliczności nieprzekraczającej 2 lat (pozbawiając tym samym szeregi czasowe zwykłej sezonowości cykli rocznych). 101

103 - Zbadanie szeregów czasowych pod względem stacjonarności. Wszystkie zmienne zostały pozbawione ewentualnych trendów (deterministycznych bądź stochastycznych) i poddane standaryzacji (przez odjęcie średniej i podzielenie przez odchylenie standardowe) II etap: - Estymacja wskaźnika koniunktury. W początkowej fazie do estymacji posłużyły nam wyłącznie szeregi pełne (1997: :11). W wyniku estymacji, uzyskaliśmy kilka wspólnych czynników. Następnie zakładając liniowy związek między tymi czynnikami i szeregami niepełnymi (o częstotliwości kwartalnej lub z brakującymi obserwacjami), odtworzyliśmy wagi (macierz Λ) i w konsekwencji otrzymaliśmy pewne przybliżenie brakujących obserwacji. Uzyskaliśmy w ten sposób pełny panel obserwacji. Estymując ponownie czynniki a następnie wagi (macierz Λ), uzyskaliśmy kolejne przybliżenie brakujących obserwacji oraz - co najważniejsze wspólnych czynników. Proces ten był powtarzany iteracyjnie. Należy podkreślić, że wzięto pod uwagę charakter zasobowy lub strumieniowy poszczególnych zmiennych kwartalnych przy odtwarzaniu brakujących obserwacji, co szczególnie przy operowaniu na dynamikach nie jest rzeczą trywialną. W wyniku estymacji modelu otrzymujemy przebieg r wspólnych tendencji, które wyjaśniają w sposób możliwie największy zachowanie wszystkich zmiennych. Idealną sytuacją byłoby założenie o istnieniu jednej wspólnej tendencji, która wyjaśniałaby w sposób znaczący dynamikę wszystkich szeregów czasowych, naturalnie interpretowanej jako poziom koniunktury. Co prawda użyte przez nas zmienne ekonomiczne stanowią w miarę jednorodny zbiór danych (z punktu widzenia przydatności do informowania o rzeczywistych procesach gospodarczych), jednak z kilku powodów nie należy ograniczyć się do założenia jednej wspólnej tendencji zawartej w zbiorze. Wśród nich można wymienić fakt, że część zmiennych może mieć charakter wyprzedzający, część antycykliczny, a pozostała może stanowić jednoczesne indykatory koniunktury. W takiej sytuacji można się spodziewać, że każdy z, powiedzmy 3-ch wspólnych czynników będzie miał inną interpretację związaną z własnościami poszczególnych 3-ch grup zmiennych. Ponadto należy wspomnieć, że dość znaczny wkład w zbiorze zmiennych stanowią dane pochodzące z badań ankietowych, które ze względu na dużą dozę subiektywizmu (lub prawdopodobne własności wyprzedzające względem zmiennych makroekonomicznych) mogą mieć odmienny charakter od zmiennych makroekonomicznych. W konsekwencji przyjęliśmy następującą strategię. Założyliśmy istnienie kilku wspólnych tendencji w dostępnym zbiorze zmiennych. Na drodze eksperymentu wybraliśmy jeden czynnik, który jest najsilniej skorelowany ze zmiennymi powszechnie uznanymi za dobrze opisujące klimat gospodarczy. W szczególności wskaźnik (wybrany przez nas czynnik) wykazuje ścisły związek z następującymi zmiennymi: DANE ILOŚCIOWE: Inwestycje krótkoterminowe Inwestycje w przedsiębiorstwach Produkcja sprzedana przemysłu Eksport (w PLN i dolarach) Import (w PLN i dolarach) Zapasy w przedsiębiorstwach Przychody w przedsiębiorstwach Pozwolenia budowlane Zatrudnienie w przedsiębiorstwach DANE JAKOŚCIOWE: Nowe zamówienia (strumień popytu krajowego i zagr.) GUS Produkcja sprzedana (diagnoza) GUS Prognoza sytuacji gosp. przedsiębiorstwa GUS Prognoza nowych zamówień GUS Prognoza produkcji sprzedanej przedsiębiorstwa GUS Prognoza aktywności gosp. w zakresie dział. budowlano-montażowej GUS Poziom zapasów w dział. handlowo-usługowej GUS Prognoza sytuacji ekonomicznej jednostek handlowo-usługowych GUS Przewidywana ilość sprzedawanych towarów jednostek handlowo-usługowych GUS Wskaźnik produkcji Monitoring NBP ANEKS: Spis zmiennych służących do uzyskania wskaźnika koniunktury 102

104 I. Sfera realna: 1) sprzedaż detaliczna towarów 2) sprzedaż hurtowa przedsiębiorstw handlowych 3) PKB 4) spożycie indywidualne 5) inwestycje w przedsiębiorstwach 6) inwestycje krótkoterminowe 7) produkcja sprzedana przemysłu 8) eksport w pln 9) eksport w usd 10) import w pln 11) import w usd 12) zapasy w przedsiębiorstwach 13) dostawy energii elektrycznej 14) przychody w przedsiębiorstwach 15) wynik finansowy netto 16) kredyty złotowe dla osób prywatnych 17) pozwolenia budowlane II. Dane jakościowe dot. koniunktury konsumenckiej i producentów: KONIUNKTURA KONSUMENCKA GUS: 18) zmiany sytuacji finansowej gospodarstwa domowego w ostatnich 12 miesiącach 19) zmiany sytuacji finansowej gospodarstwa domowego w ciągu najbliższych 12 miesięcy 20) obecne dokonywanie ważnych zakupów BADANIA KONIUNKTURY GUS: PRZEMYSŁ 21) ogólna sytuacja przedsiębiorstwa 22) nowe zamówienia (strumień popytu krajowego i zagr.) 23) zmiany produkcji sprzedanej przedsiębiorstw 24) stan zapasów 25) prognoza sytuacji gosp. przedsiębiorstwa 26) prognoza nowych zamówień 27) prognoza produkcji sprzedanej przedsiębiorstwa 28) prognoza zatrudnienia BADANIA KONIUNKTURY GUS: BUDOWNICTWO 29) aktywność gosp. w zakresie dział. budowlano-montażowej 30) przewidywana aktywność gosp. w zakresie dział. budow.-montażowej BADANIA KONIUNKTURY GUS: HANDEL 31) ogólna sytuacja ekonomiczna jednostki (do pop. mies.) 32) ilość sprzedawanych towarów (do pop. mies.) 33) poziom zapasów 34) prognoza ogólnej sytuacji ekonomicznej jednostki 35) przewidywana ilość sprzedawanych towarów MONITORING NBP: 36) nowe inwestycje 37) rozpoczęte inwestycje 38) produkcja 39) popyt ogółem 40) wykorzystanie mocy produkcyjnych III. Uwarunkowania makroekonomiczne: 103

105 41) wynik budżetu 42) podaż pieniądza M0 43) podaż pieniądza M1 44) podaż pieniądza M2 45) stopa procentowa (wibor 3-mies) 46) CPI 47) PPI 48) Terms of trade w okresie 49) rachunek bieżący bilansu płatniczego: wpływy z exportu 50) rachunek bieżący bilansu płatniczego: wypłaty za import 51) kurs Euro 52) kurs dolara IV. Rynek pracy: 53) stopa bezrobocia 54) przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw 55) przeciętne wynagrodzenie w sek. przeds. 104

106 IVV. I.. AA N EE KKSS 33 WY NN I KKI I RR EE GGRR EE SS J I - MM OODD EE LL SS TT OOPP YY PP RR OOCC EE NN TT OO WW EE J Regresja Ia: Wysokość oprocentowania kredytów (minimalna) vs. ocena sytuacji bieżącej Random-effects GLS regression Number of obs = 2792 Number of groups = 569 R-sq: within = Obs per group: min = 1 between = avg = 4.9 overall = max = 9 Random effects u_i ~ Gaussian Wald chi2(5) = corr(u_i, X) = 0 (assumed) Prob > chi2 = min Coef. Std. Err. z P>z [95% Conf. Interval] ob_ ob_ ob_ ob_ zatr _cons sigma_u sigma_e rho (fraction of variance due to u_i) gdzie: min różnica między minimalną stopą oprocentowania kredytu zgłaszana przez przedsiębiorstwo a stopa WIBOR3M ob_1 zmienna zerojedynkowa przyjmująca wartość 1 gdy przedsiębiorstwo określa swoją sytuację bieżącą jako bardzo dobra (pomijając typowe dla okresu wahania sezonowe), a 0 w pozostałych przypadkach ob._2 zmienna zerojedynkowa przyjmująca wartość 1 gdy przedsiębiorstwo określa swoją sytuację bieżącą jako bardzo dobrą lub dobrą (pomijając typowe dla okresu wahania sezonowe), a 0 w pozostałych przypadkach ob._3 zmienna zerojedynkowa przyjmująca wartość 1 gdy przedsiębiorstwo określa swoją sytuację bieżącą jako bardzo złą (pomijając typowe dla okresu wahania sezonowe), a 0 w pozostałych przypadkach ob._4 zmienna zerojedynkowa przyjmująca wartość 1 gdy przedsiębiorstwo określa swoją sytuację bieżącą jako złą lub bardzo złą (pomijając typowe dla okresu wahania sezonowe), a 0 w pozostałych przypadkach zatr wysokość zatrudnienia w firmie Regresja Ib: Wysokość oprocentowania kredytów (maksymalna) vs. ocena sytuacji bieżącej Random-effects GLS regression Number of obs = 2792 Number of groups = 569 R-sq: within = Obs per group: min = 1 between = avg = 4.9 overall = max = 9 Random effects u_i ~ Gaussian Wald chi2(5) = corr(u_i, X) = 0 (assumed) Prob > chi2 =

107 max Coef. Std. Err. z P>z [95% Conf. Interval] ob_ ob_ ob_ ob_ zatr _cons sigma_u sigma_e rho (fraction of variance due to u_i) gdzie: max różnica między maksymalną stopą oprocentowania kredytu zgłaszana przez przedsiębiorstwo a stopa WIBOR3M ob_1 zmienna zerojedynkowa przyjmująca wartość 1 gdy przedsiębiorstwo określa swoją sytuację bieżącą jako bardzo dobra (pomijając typowe dla okresu wahania sezonowe), a 0 w pozostałych przypadkach ob._2 zmienna zerojedynkowa przyjmująca wartość 1 gdy przedsiębiorstwo określa swoją sytuację bieżącą jako bardzo dobrą lub dobrą (pomijając typowe dla okresu wahania sezonowe), a 0 w pozostałych przypadkach ob._3 zmienna zerojedynkowa przyjmująca wartość 1 gdy przedsiębiorstwo określa swoją sytuację bieżącą jako bardzo złą (pomijając typowe dla okresu wahania sezonowe), a 0 w pozostałych przypadkach ob._4 zmienna zerojedynkowa przyjmująca wartość 1 gdy przedsiębiorstwo określa swoją sytuację bieżącą jako złą lub bardzo złą (pomijając typowe dla okresu wahania sezonowe), a 0 w pozostałych przypadkach zatr wysokość zatrudnienia w firmie Regresja IIa: Wysokość oprocentowania kredytów (minimalna) vs. problemy z obsługą kredytów Random-effects GLS regression Number of obs = 2777 Number of groups = 562 R-sq: within = Obs per group: min = 1 between = avg = 4.9 overall = max = 9 Random effects u_i ~ Gaussian Wald chi2(3) = corr(u_i, X) = 0 (assumed) Prob > chi2 = min Coef. Std. Err. z P>z [95% Conf. Interval] ok ok zatr _cons sigma_u sigma_e rho (fraction of variance due to u_i) gdzie: 106

108 min różnica między minimalną stopą oprocentowania kredytu zgłaszana przez przedsiębiorstwo a stopa WIBOR3M ok2 przedsiębiorstwo ma problemy z obsługa kredytów ok3 przedsiębiorstwo ma problemy z obsługa kredytów, albo spodziewa się takich problemów zatr wysokość zatrudnienia w firmie Regresja IIb: Wysokość oprocentowania kredytów (maksymalna) vs. problemy z obsługą kredytów Random-effects GLS regression Number of obs = 2777 Number of groups = 562 R-sq: within = Obs per group: min = 1 between = avg = 4.9 overall = max = 9 Random effects u_i ~ Gaussian Wald chi2(3) = corr(u_i, X) = 0 (assumed) Prob > chi2 = max Coef. Std. Err. z P>z [95% Conf. Interval] ok ok zatr _cons sigma_u sigma_e rho (fraction of variance due to u_i) gdzie: max różnica między maksymalną stopą oprocentowania kredytu zgłaszana przez przedsiębiorstwo a stopa WIBOR3M ok2 przedsiębiorstwo ma problemy z obsługa kredytów ok3 przedsiębiorstwo ma problemy z obsługa kredytów, albo spodziewa się takich problemów zatr wysokość zatrudnienia w firmie Regresja IIIa: Wysokość oprocentowania kredytów (minimalna) vs. problemy z płynnością Random-effects GLS regression Number of obs = 2471 Number of groups = 557 R-sq: within = Obs per group: min = 1 between = avg = 4.4 overall = max = 8 Random effects u_i ~ Gaussian Wald chi2(3) = corr(u_i, X) = 0 (assumed) Prob > chi2 = min Coef. Std. Err. z P>z [95% Conf. Interval] 107

109 plyn_ plyn_ zatr _cons sigma_u sigma_e rho (fraction of variance due to u_i) gdzie: min różnica między minimalną stopą oprocentowania kredytu zgłaszana przez przedsiębiorstwo a stopa WIBOR3M plyn1 przedsiębiorstwo miało (w poprzednim kwartale) częste problemy z płynnością plyn2 przedsiębiorstwo miało (w poprzednim kwartale) częste lub sporadyczne problemy z płynnością zatr wysokość zatrudnienia w firmie Regresja IIIb: Wysokość oprocentowania kredytów (maksymalna) vs. problemy z płynnością Random-effects GLS regression Number of obs = 2471 Number of groups = 557 R-sq: within = Obs per group: min = 1 between = avg = 4.4 overall = max = 8 Random effects u_i ~ Gaussian Wald chi2(3) = corr(u_i, X) = 0 (assumed) Prob > chi2 = max Coef. Std. Err. z P>z [95% Conf. Interval] plyn_ plyn_ zatr _cons sigma_u sigma_e rho (fraction of variance due to u_i) gdzie: max różnica między maksymalną stopą oprocentowania kredytu zgłaszaną przez przedsiębiorstwo a stopa WIBOR3M plyn1 przedsiębiorstwo miało (w poprzednim kwartale) częste problemy z płynnością plyn2 przedsiębiorstwo miało (w poprzednim kwartale) częste lub sporadyczne problemy z płynnością zatr wysokość zatrudnienia w firmie 108

110 VV... AA N EE KKSS 44 - FF O RR MM UU LL AA RR ZZ BB AA DD AA NN I AA AA NN KKI I EE TT OO WW EE GG OO 109

111 110

112 111

113 i Por. Uwagi metodologiczne ii Wskaźniki w formie sald obliczono jako różnice między odpowiedziami korzystnymi (poprawa sytuacji, wzrost popytu, wzrost produkcji, wzrost eksportu, nowe inwestycje, wzrost zatrudnienia) i niekorzystnymi (pogorszenie sytuacji, spadek popytu, spadek produkcji, spadek eksportu, brak inwestycji, spadek zatrudnienia) iii Są to wskaźniki wyliczone wg metody tzw. testu koniunkturalnego. Metoda wyliczenia wskaźników została podana w Uwagach metodologicznych, w punkcie 5 iv Chodzi zarówno o produkcję przemysłową, jak i budowlano-montażową, a w przypadku pozostałych firm o skalę działalności. 112