Dorota Kochman, Wanda Stefańska, Beata Haor, Maria Paczkowska (Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku)

Transkrypt

1 T. XXXIII Zeszyty Naukowe WSHE 2011 r. Dorota Kochman, Wanda Stefańska, Beata Haor, Maria Paczkowska (Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku) UCZEŃ SZKOŁY WSPÓŁCZESNEJ I SZKOŁY W PRZYSZŁOŚCI W KONTEKŚCIE ZDROWIA PSYCHICZNEGO Słowa kluczowe: uczeń; szkoła; zdrowie psychiczne; współczesność; przyszłość. THE PUPIL OF THE CONTEMPORARY SCHOOL AND OF THE FUTURE SCHOOL IN CONTEXT OF PSYCHICAL HEALTH Key words: student; school; psychical health; contemporaneity; future. Wstęp Szkoła jest miejscem o szczególnym znaczeniu dla prawidłowego rozwoju ucznia. Pomimo niewątpliwych pozytywnych zmian jakie zachodzą we współczesnej szkole, część uczniów nie lubi jej bądź też nie czuje się w niej w pełni bezpiecznie. Wizerunek szkoły należy do ważnych zagadnień badawczych i wiąże się ściśle ze zdrowiem jej uczniów. Szkoła podobnie jak rodzina, jest znaczącym środowiskiem o wieloletnim oddziaływaniu na wszechstronny rozwój dziecka. Jej podstawowym zadaniem jest stymulowanie intelektualnego oraz fizycznego rozwoju ucznia a także wspieranie rozwoju jego osobowości. Liczne badania dowodzą, że uczniowie często przeżywają stany dużego napiecia psychicznego i zdenerwowania, a także bezpośrednio doświadczają zachowań agresywnych ze strony innych osób, co może w konsekwencji zaburzać ich zdrowie. 35

2 Dorota Kochman, Wanda Stefańska, Beata Haor, Maria Paczkowska Omówienie badań Cel badań Wiodącym celem przeprowadzonych badań było poznanie opinii uczniów wybranych szkół na temat mocnych i słabych stron środowiska szkolnego w aspekcie ich zdrowia psychicznego. Opinie te pozwoliły na ustalenie diagnozy dotyczącej wizerunku szkoły. Materiał i metody badań Badania empiryczne przeprowadzono w okresie luty marzec 2009 r. w dziesięciu szkołach Włocławka. Objęto nimi 300 uczniów, w tym 150 osób stanowili gimnazjaliści i 150 uczniowie szkół podstawowych. W przeprowadzonych badaniach zastosowano metodę badawczą jaką jest sondaż diagnostyczny. Zastosowaną techniką badawczą była ankieta. W analizie statystycznej w celu zbadania związków między zmiennymi jakościowymi wykorzystano nieparametryczny test statystyczny chi-kwadrat (c 2 ). Wyniki badań i ich omówienie Większość badanych uczniów (68 proc.) lubi szkołę, do której uczęszcza (ryc. 1). Na pytanie Co najbardziej lubisz w swojej szkole? ankietowani podawali argumety, które dotyczyły: 1. Osoby nauczyciela. Badani akcentowali takie cechy, jak: brak agresji, umiejętność doradzania w trudnych sytuacjach oraz przyjazny stosunek do uczniów. 2. Relacji międzyludzkich i atmosfery szkolnej. Za istotnie ważne w tym zakresie uznano: przyjazne grono pedagogiczne i wygląd szkoły, patriotyczny duch szkoły, przyjazną i ciepłą atmosferę, spotkania z kolegami i znajomymi. 3. Organizacji zajęć dydaktycznych i dodatkowych: udział w konkursach, zajęcia dodatkowe, wyjścia do kina i teatru, wycieczki szkolne a także lekcje, podczas których panuje miła atmosfera i spokój. Zdecydowana większość badanych uczniów czuje się w swojej szkole bezpiecznie (87 proc.). Pozostali nie zawsze czują się bezpiecznie (7 proc.) 36

3 Uczeń szkoły współczesnej i szkoły w przyszłości w kontekście zdrowia psychicznego bądź nigdy nie mają takiego poczucia (6 proc.), (ryc. 2). Uczniowie nie czujący się bezpiecznie wskazali na czynniki, które im najbardziej zagrażają. Są to: bójki, wymuszenia, kradzieże, wyzwiska, poniżanie i wyśmiewanie. Uczniowie klas podstawowych podali, że zagrożeniem dla nich są głównie koledzy z klas gimnazjalnych, którzy często przebywają na korytarzach podstawówki lub na terenie szatni oraz w sklepiku szkolnym. Badani będący w sytuacji zagrożenia mogą najbardziej liczyć na pomoc innych kolegów a w dalszej kolejności także na wychowawcę i pedagoga szkolnego. Niewielka grupa respondentów (3 proc.) twierdzi, że nie może liczyć na nikogo (ryc. 3). Zaledwie 31 proc. badanych uczniów uważa, że są sprawiedliwie oceniani przez nauczycieli. Pozostali są innego zdania. Dość podobny wynik uzyskano w odpowiedzi na pytanie Czy szkoła rozwija Twoje zainteresowania?. Twierdząco odpowiedziało 33 proc. badanych. Zajęcia dodatkowe w szkole dla 75 proc. respondentów mają wpływ na wspomaganie ich rozwoju. Badania pozwoliły także określić, czy istnieją zależności statystyczne pomiędzy omawianymi zagadnieniami a zmiennymi jakościowymi typem szkoły, płcią badanych, wykształceniem rodziców. Do badania zależności pomiędzy zmiennymi jakościowymi zastosowano test c 2. Potwierdzono istnienie następujących zależności: 1. Istnieje związek między typem szkoły a tym, czy ankietowani lubią swoją szkołę. Najczęściej wskazywanym typem szkoły, którą ankietowani lubią jest szkoła podstawowa (79,33 proc.). 2. Istnieje związek między typem szkoły a tym, czy ankietowani czują się bezpiecznie w szkole. c 2 = 7,772 > c 2 0,05 : 2 = 5,991 Najczęściej wskazywanym typem szkoły, gdzie ankietowani czują się bezpiecznie jest gimnazjum (92,67 proc.). 3. Istnieje związek między typem szkoły a tym, czy ankietowani czują się sprawiedliwie oceniani w szkole. c 2 = 10,616 > c 2 0,05 : 2 = 5,991 Najczęściej wskazywanym typem szkoły, gdzie ankietowani czują się sprawiedliwie oceniani była szkoła podstawowa (38,67 proc.). 4. Istnieje związek między typem szkoły a tym, czy szkoła rozwija zainteresowania ucznia. 37

4 Dorota Kochman, Wanda Stefańska, Beata Haor, Maria Paczkowska 38 c 2 = 22,508 > c 2 0,05 : 2 = 5,991 Najczęściej wskazywanym typem szkoły rozwijającej zainteresowania ucznia była szkoła podstawowa (44 proc.). 5. Istnieje związek między płcią ankietowanych a wskazywanymi osobami (koleżanki i koledzy), na pomoc których mogą liczyć w szkole. c 2 = 6,611 > c 2 0,05 : 1 = 3,841 Najczęściej to dziewczęta wskazywały, że mogą liczyć na pomoc koleżanek i kolegów w szkole (78,98 proc.). 6. Istnieje związek między płcią ankietowanych a wskazywanymi przejawami agresji (bójki) w szkole. c 2 = 8,728 > c 2 0,05 : 1 = 3,841 Najczęściej bójki jako przejawy agresji wskazywane były przez chłopców (79,72 proc.). 7. Istnieje związek między wykształceniem matki a tym, czy ankietowani lubią swoją szkołę. c 2 = 13,907 > c 2 0,05 : 3 = 7,815 Najbardziej lubią swoją szkołę uczniowie (78,08 proc.), których ojciec posiada wykształcenie zawodowe. 8. Istnieje związek między wykształceniem ojca a tym, czy ankietowani lubią swoją szkołę. c 2 = 9,010 > c 2 0,05 : 3 = 7,815 Najbardziej lubią swoją szkołę uczniowie (93,75 proc.), których ojciec posiada wykształcenie podstawowe. 9. Istnieje związek między wykształceniem matki a tym, czy ankietowani czują się bezpiecznie w szkole. c 2 = 13,708 > c 2 0,05 : 6 = 12,59 Największe poczucie bezpieczeństwa odczuwają ci uczniowie (89,04 proc.), których matki posiadają wykształcenie zawodowe lub podstawowe. Druga część ankiety dotyczyła określenia przez badanych uczniów cech szkoły w przyszłości. W świetle uzyskanych odpowiedzi, w takiej szkole

5 Uczeń szkoły współczesnej i szkoły w przyszłości w kontekście zdrowia psychicznego uczeń oceniany byłby za: pomysłowość i logiczne myślenie; zaangażowanie i kreatywność; indywidualne osiagnięcia a nie na tle klasy. W szkole w przyszłości uczeń miałby nieograniczony dostęp do: pracowni komputerowej i Internetu; sali gimnastycznej, basenu pływackiego oraz sprzętu sportowego; zajęć artystycznych (kółko teatralne, zajęcia muzyczne, taniec, filmy). Zajęcia dodatkowe, które według badanych najbardziej rozwinęłyby ich zainteresowania to przede wszystkim: sport (różnorodne jego dyscypliny); informatyka; zajęcia artystyczne (taniec, muzyka, fotografia); języki obce. Nauczyciel zaś według respondentów, powinien być przede wszystkim: wyrozumiały, opanowany, szczery i przyjacielski; otwarty i rzetelny; inteligentny, doświadczony i elokwentny; sympatyczny, z poczuciem humoru; wymagający, wyrozumiały, sprawiedliwy i bezstronny. W takiej szkole uczeń miałby prawo do: sprawiedliwej oceny oraz możliwości jej poprawienia; wyboru stroju i nauczycieli; wyboru przedmiotów, których chciałby się uczyć; bezpieczeństwa i prywatności; swojego zdania, wyrażania własnych opinii, wolności słowa; rozwijania swoich zainteresowań; opuszczania szkoły w każdym momencie; zwolnienia z lekcji bez zgody rodziców; rozmowy i dyskusji z pedagogiem na interesujący go temat bez wyciągania konsekwencji. Uczeń, według badanych, miałby w szkole także liczne obowiązki. Do najważniejszych należałoby: dbanie o mienie szkoły; przejawianie szacunku wobec kolegów i nauczycieli; pomaganie słabszym w nauce; przestrzeganie zasad kultury osobistej; dbanie o schludny wygląd i porządek w miejscu pracy; pełnienie dyżurów. Porównując powyższe wyniki badań z innymi, zrealizowanymi na terenie naszego kraju, ogólnie biorąc, należy je uznać za dość satysfakcjonujące. Niestety, istnieje wiele aspektów, które sprawiają, że uczniowie nie lubią swojej szkoły bądź nie czują się w niej bezpiecznie. Z wypowiedzi badanych wynika, że zdecydowana większość (68 proc.) lubi swoją szkołę oraz czuje się w niej bezpiecznie (87 proc.). Uzasadniony niepokój może budzić informacja, że pozostali (13 proc.) doświadczają w tym środowisku przemocy fizycznej bądź psychicznej. Przemoc ze strony rówieśników przejawia się głównie w formie bójek, wyzwisk a także wymuszeń. Przykrości doświadczane przez uczniów ze strony nauczycieli polegają głównie na niesprawiedliwym ocenianiu za wyniki w nauce. Zaledwie 31 proc. uznało, że jest oceniana w sposób obiektywny. Badania Brańki na temat przyczyn zachowań agresywnych wśród dzieci i młodzieży wskazują, że są nimi przede wszystkim: obrona na atak (52,3 proc.), chęć wyładowania się (42,3 proc.), nuda, chęć zabawy (36,1 proc.), nudne zajęcia (31,3 proc.), udowodnienie siły (23,9 proc.), a także chęć zwrócenia uwagi (22,3 proc.). W badanej populacji agresja słowna była bardziej 39

6 Dorota Kochman, Wanda Stefańska, Beata Haor, Maria Paczkowska nasilona niż agresja fizyczna. Większość badanych uczniów, podobnie jak w szkołach włocławskich, czuje się bezpiecznie [1]. Bezpieczna i przyjazna szkoła słusznie znalazła swoje miejsce w programie rządowym na lata , gdyż problemy wynikające z zapewnienia bezpieczeństwa uczniom dotyczą większości szkół w naszym kraju. W wyniku podjętych działań, w roku 2007 przyjęty został Rządowy program poprawy stanu bezpieczeństwa w szkołach i placówkach Zero tolerancji dla przemocy w szkole. Równocześnie podjęto decyzję zmieniającą kierunek oddziaływań wprowadzając program Bezpieczna i przyjazna szkoła. W programie tym położony został nacisk na budowanie szkoły wspierającej uczniów i jednocześnie wymagającej. Jego główną istotą jest kreowanie klimatu współpracy, porozumienia, wzajemnego szacunku i dialogu. Analizując cele rządowego programu łatwo zauważyć, że wiele z tych założeń jest podobnych do tych, które sformułowali w ankiecie badani uczniowie szkół podstawowych i gimnazjalnych we Włocławku określając kryteria szkoły w przyszłości. Wyniki badań przeprowadzonych w 2008 r. przez grupy wydawnicze Media Regionalne oraz Fundację Grupy TP w ramach programu Szkoła bez przemocy umożliwiły identyfikację aktualnego stanu bezpieczeństwa w szkole. Na dość wysokim poziomie utrzymuje się rówieśnicza przemoc psychiczna w gimnazjach (55 proc.). Odnotowano również wzrost, w ciągu jednego roku, przemocy ze strony nauczycieli z 30 proc. do 36 proc. W świetle tej diagnozy wzrósł bowiem odsetek uczniów skarżących się na agresję ze strony nauczycieli, którzy używają obraźliwych słów a także straszą podopiecznych [2]. Z wielu dotychczasowych badań wynika, że u podstawy agresywnych zachowań leżą często poważne problemy społeczne. Bezrobocie i bieda zwiększają falę przemocy. Doświadczenia wyniesione ze środowiska, w którym dziecko wzrasta staje się poniekąd inspiracją do przemocy przejawianej w późniejszym okresie życia. Potwierdzeniem tej tezy mogą być wyniki badań przeprowadzone w latach dziewięćdziesiątych wśród młodzieży na Białorusi. Trudna sytuacja społeczna i gospodarcza w tej republice znalazła swoje odbicie w dużej przestępczości wśród nieletnich. Uznano, że głównymi przyczynami przemocy wśród młodocianych są: upadek duchowy całego społeczeństwa (50 proc.), nieprawidłowe wychowanie w rodzinie (20 proc.), nierówność materialna (17,3 proc.), kryzys kulturalny (17,3 proc.) oraz niski poziom kultury prawnej (10,8 proc.) [3]. Szkoła w przyszłości to szkoła otwarta, w której nauczyciel optymalizuje uczenie się dzieci dzięki temu, że odkrywają one własne metody poznawania i doświadczania świata. We wzajemnych relacjach panuje szacunek i partnerstwo. Każdy bowiem wie, że uczenie się jest wartością samą w sobie i należy zadbać o jego właściwą jakość. 40

7 Uczeń szkoły współczesnej i szkoły w przyszłości w kontekście zdrowia psychicznego Wnioski Działania mające na celu poprawę wizerunku szkoły w opinii uczniów, stanowią długotrwały i niezwykle złożony proces, w który zaangażowani winni być oprócz nauczycieli także rodzice i w pewnym sensie całe społeczeństwo. Dla nauczycieli zaś nie powinno być nic ważniejszego, niż tworzenie takiego modelu szkoły, do której chętnie przychodzą zarówno uczniowie jak i nauczyciele. Reasumując, należy dążyć do zapewnienia poczucia bezpieczeństwa i wzrostu poziomu akceptacji szkoły przez wszystkich uczniów. Nie 32% Nie 6% 7% Nie zawsze Tak 68% Tak 87% Rycina 1. Czy lubisz swoją szkołę? Żródło: opracowanie własne. Rycina 2. Czy w szkole czujesz się bezpiecznie? Żródło: opracowanie własne. 3% na nikogo nie mogę liczyć 17% inny pracownik szkoły 29% woźna 44% pielęgniarka 73% koleżanki i koledzy 55% nauczyciele 70% wychowawca 66% pedagog 43% dyrektor Rycina 3. Osoby, na których pomoc ankietowany może liczyć w szkole Źródło: opracowanie własne. 41

8 Dorota Kochman, Wanda Stefańska, Beata Haor, Maria Paczkowska Streszczenie Problemy współczesnej szkoły należą do ważnych zagadnień badawczych i wiążą się ściśle ze zdrowiem jej uczniów. Szkoła, podobnie jak rodzina, jest znaczącym środowiskiem o wieloletnim oddziaływaniu na wszechstronny rozwój dziecka, w tym także na zdrowie psychiczne. Wiodącym celem przeprowadzonych badań było poznanie opinii uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych na temat mocnych i słabych stron środowiska szkolnego w aspekcie ich zdrowia psychicznego. Badania empiryczne przeprowadzono w lutym marcu 2009 r. w dziesięciu losowo wybranych szkołach miasta Włocławka w pięciu gimnazjach oraz w pięciu szkołach podstawowych. Objęto nimi 300 uczniów, w tym 150 osób stanowili gimnazjaliści i 150 uczniowie szkół podstawowych. W przeprowadzonych badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego. Techniką badawczą była ankieta. Zdecydowana większość uczniów lubi swoją szkołę (68 proc.) oraz czuje się w niej bezpiecznie (87 proc.). W szkole marzeń nauczyciela cechuje przede wszystkim: życzliwość, tolerancja, otwartość, szczerość, rzetelność, bezstronność, poczucie humoru oraz inteligencja. Należy dążyć do zapewnienia poczucia bezpieczeństwa i wzrostu poziomu akceptacji szkoły przez wszystkich uczniów. Summary The problems of the contemporary school constitutes a critical research issue strictly associated with students health. School, like the family, is a meaningful social centre heavily influencing the overall development of children, including that in the realm of their mental health, for a number of years. The leading aim of this research was to discover the opinion of primary and lower-secondary school students about the strengths and weaknesses of the school environment in relation to their mental health. Empirical research was conducted within February March 2009, in 5 random schools in Włocławek five lower-secondary and five primary schools. The research concerned a group of 300 students, including 150 lower- -secondary and 150 primary school ones. The research employed the diagnostic poll method. An overwhelming majority of students (68%) like their school and feel safe there (87%). The dream school teacher should be: benign, tolerant, open, sincere, diligent, unbiased, intelligent and should have a sense of humour. It should be the primary concern to provide the feeling of safety for all students, and to work towards increasing their general level of school acceptance. Literatura Brańka Z.: Agresja wśród dzieci i młodzieży w opinii uczniów, nauczycieli i rodziców, [w:] Przemoc dzieci i młodzieży, J. Papież, A. Płuskis (red.), Wydawnictwo Marszałek, Toruń 2001, Szkolna wyniki badań z 2008 roku [dostęp: 19 kwietnia 2009]. Jackiewicz S.: Problem przemocy wśród dzieci i młodzieży na Białorusi, [w:] Przemoc dzieci i młodzieży, J. Papież, A. Płuskis (red.), Wydawnictwo Marszałek, Toruń 2001,