Informacja. Nr 430. Terminowe giełdy rolne i obrót hurtowy owocami, warzywami i zbożami w krajach Unii Europejskiej

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Terminowe giełdy rolne i obrót hurtowy owocami, warzywami i zbożami w krajach Unii Europejskiej Grudzień 1996 Hanna Rasz Informacja Nr 430 Istotnym elementem tworzenia rynku rolnego ułatwiającym integrację polskiego rolnictwa i gospodarki żywnościowej z Unią Europejską jest budowa struktur usprawniających obrót produktami rolno-żywnościowymi. Ta sfera organizacji rynku rolnego uznana została za jedno z priorytetowych zadań polityki rozwoju rolnictwa i gospodarki żywnościowej. Przy realizacji powyższego zadania pomocne mogą być informacje o giełdach rolnych i rynkach hurtowych będących strukturami rynku rolnego i ich zmianach na przestrzeni ostatnich lat w krajach Unii Europejskiej. Przedstawiona informacja omawia największe giełdy rolne oraz handel hurtowy warzywami i zbożami w Europie na podstawie prac Zakładu Organizacji i Ekonomiki Ogrodnictwa SGGW, Fundacji na Rzecz Giełdy Zbożowo-Paszowej oraz Fundacji Programów Pomocy dla Rolnictwa.

2 BSE 1 Giełda Giełda to regularnie odbywające się w określonym czasie i miejscu podporządkowane określonym zasadom, spotkania osób pragnących zawrzeć transakcję kupna-sprzedaży oraz osób pośredniczących w zawieraniu transakcji, których przedmiot stanowią dobra zamienne, przy czym ceny w owych transakcjach ustalane są na podstawie istniejącego w danej chwili układu podaży i popytu, a następnie podawane do publicznej wiadomości. Sama giełda nie sprzedaje i nie kupuje towarów, nie ustala też na nie cen, ale zapewniając swoim członkom odpowiednio przygotowane i zorganizowane miejsce, umożliwia dokonanie transakcji. Członkami giełdy są zazwyczaj przedsiębiorstwa produkcyjne lub handlujące towarem będącym przedmiotem obrotu na danej giełdzie, ściślej mówiąc są to osoby fizyczne, które reprezentują te przedsiębiorstwa. 1 Ze względu na przedmiot obrotów giełdy dzielimy na: - towarowe, gdzie handluje się towarami masowymi, dla których można ustalić cech typowe, a więc je wystandaryzować nadając im w ten sposób walor zamienności, - pieniężne, na których pierwotnie handlowano kruszcami szlachetnymi, na przykład złotem, a dopiero później monetami, pieniądzem papierowym, a w końcu papierami wartościowymi, - usługowe (na przykład frachtowe), na których zawierane są kontrakty przewozowe, ubezpieczeniowe lub dotyczące premii ubezpieczeniowych. 2 Cele i funkcje giełdy towarowej Jednym z naczelnych celów giełdy towarowej jako instytucji jest usprawnienie obrotu towarowego zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej. Ponadto giełda: - zapewnia ujednolicone reguły i standardy prowadzenia handlu, - wprowadza mechanizmy gwarantujące rozliczenie kontraktów i płatności zobowiązań finansowych z nich wynikających, - wprowadza mechanizmy rozstrzygania sporów miedzy uczestnikami, - ogłasza notowania, - przyczynia się do powstawania standardów klasyfikacyjnych używanych w praktyce także poza giełdami, - zapewnia zorganizowane miejsce i ustalony czas zawierania transakcji. Giełdy towarowe, zwłaszcza te największe oddziałują na organizacje i warunki handlu prowadzonego poza giełdą. W przypadku wielu produktów standardy klasyfikacyjne ustalane na giełdzie, warunki kontraktów oraz zwyczaje handlowe ukształtowane na giełdzie są przyjmowane w handlu międzynarodowym łub w obrocie krajowym, a 1 Beata Karczewska: Terminowy handel podbija świat, Giełda terminową, Fundacja Na Rzecz Giełdy Zbożowo- Paszowej, Klasyfikacja giełd, "Zycie Gospodarcze" nr 9/1996.

3 2 BSE ceny giełdowe są podstawą do ustalania cen w transakcjach zawieranych bez pośrednictwa giełdy i są często wyznacznikiem cen światowych. 3 Towarowe giełdy terminowe Przedmiotem transakcji na terminowych giełdach towarowych są kontrakty terminowe (futures), czyli formalne umowy na dostawę lub odbiór w określonym terminie pewnej ilości danego towaru, np. produktu rolnego. Umowy te jak i produkty rolne będące ich przedmiotem, podlegają ściśle określonym standardom, dzięki czemu dla potencjalnego odbiorcy zakupiony na giełdzie określony rodzaj kontraktu terminowego będzie zawsze oznaczał to samo, bez względu na to, skąd i od kogo dany towar będzie pochodził. Cechą charakteryzującą kontrakt terminowy jest cena ustalana na parkiecie giełdy prowadzącej rynek transakcji terminowych Obrót kontraktami terminowymi na giełdzie ma wiele zalet. Inwestor pragnący zawrzeć kontrakt nie musi szukać osoby, która zgodziłaby się być drugą stroną handlu. Inwestor poleca brokerowi 4 zawarcie kontraktu na sprzedaż lub zakup określonego towaru po określonej cenie, w określonym terminie, a ten przesyła to zlecenie na giełdę, gdzie przy odpowiedniej ilości uczestników (czyli osób zainteresowanych zawieraniem kontraktów) może on być zrealizowany. Transakcje terminowe to obecnie najczęściej stosowana forma handlu na dużych giełdach. W krajach Unii są trzy duże giełdy terminowe o zasięgu międzynarodowym, które obracają towarem rolnym: 1. Francuska Międzynarodowa Giełda Terminowa - Mar che a Termę International de France (MATIF) założona w 1984 r. Siedziba giełdy: Paryż. Francuska Międzynarodowa Giełda Terminowa jest jedną z najdynamiczniej rozwijających się giełd terminowych w świecie. Znajduje się w czołówce giełd, które przewodzą we wprowadzaniu nowych rozwiązań technicznych. W 1995 r. znalazła się na 7 pozycji na światowej liście. Na liście tej liczą się tylko te giełdy, które w ciągu roku przeprowadziły minimum milion transakcji handlowych. Giełd takich jest około Część rolna obrotu na tej giełdzie obejmuje trzy kontrakty: cukier biały, ziemniaki i rzepak. Najdłużej funkcjonującym kontraktem jest kontrakt cukrowy. Uczestnikami, stronami handlującymi są przetwórcy, handlowcy (w tym eksporterzy i importerzy) oraz spekulanci. Rynek cukru na MATIF jest najważniejszym rynkiem towarowym i ma reperkusje cenotwórcze w skali światowej. Pozostałe kontrakty mają znaczenie i zasięg nie przekraczający terenu Francji. 2. Londyńska Towarowa Giełda - London Commodity Exchange (LCE) założona w 3 Włodzimierz Januszkiewicz: Giełdy w gospodarce światowej, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Broker - osoba, która realizuje na giełdzie zlecenia na sprzedaż lub kupno towarów dla siebie lub innych firm, za co otrzymuje prowizję. 5 Anna Noga: Największe giełdy świata, "Giełda Terminowa", wydanie specjalne, lipiec 1996.

4 BSE r. połączyła główne, samodzielne, stowarzyszenia handlu terminowego w ramach towarów pochodzenia rolnego dla utworzenia wspólnej giełdy. W styczniu 1991 r. giełda połączyła się z Bałtycką Giełdą Terminową - Baltic Futures Exchange. W ciągu lat działalności, giełda ta dostosowała się do ciągle zmieniającej się natury międzynarodowego handlu giełdowego. Obecnie jest uznana w Europie jako główne centrum terminowego handlu takimi towarami jak kakao i kawa robusta. Pozostałe towary to: biały i surowy cukier, pszenica, jęczmień, ziemniaki, nasiona roślin oleistych i oleje (przede wszystkim sojowy, a także olej kokosowy, rzepakowy, słonecznikowy, lniany, arachidowy), śruta sojowa, mączka rybna, bekon, przyprawy, włókna jutowe i sizalowe. Jednak znaczenie obrotu tymi towarami nie wykracza poza Wyspy Brytyjskie Terminowa Giełda Owoców Cytrusowych w Walencji - Futuros de Citros y Mercaderias de Valencia założona w 1995 r. Terminowa Giełda Owoców Cytrusowych w Walencji to trzecia najmłodsza rolna, terminowa giełda towarowa. Obrót na niej rozpoczął się w dniu r. Przedmiotem handlu są owoce cytrusowe i ich pochodne. Obecnie większość obrotu jest skoncentrowana na pomarańczach. Znaczenie tej giełdy, ze względu na jej młody wiek nie jest duże i nie wykracza za granice Hiszpanii. Rynek hurtowy Rynek hurtowy to nie tylko miejsce zawierania transakcji, lecz także miejsce koncentracji i redystrybucji pokaźnych ilości towarów rolno spożywczych. Transport i przemieszczanie produktów odgrywają tu ogromne znaczenie z różnych powodów. Najistotniejszą rolę odgrywa fakt, że handel dotyczy produktów na ogół łatwo psujących się, nietrwałych (warzywa, owoce świeże, mięso, ryby, mleko i przetwory mleczarskie, kwiaty i rośliny ozdobne) a więc decydujący jest czas i sposób potrzebny do przetransportowania towaru z miejsca produkcji na rynek hurtowy, oraz z rynku na miejsce ostatecznej sprzedaży. Nowoczesny rynek hurtowy składa się z następujących części: - strefa handlowa składająca się z różnych działów towarowych (warzywnoowocowy, roślin ozdobnych i kwiatów, ryb i produktów rybnych, produktów mleczarskich i innych produktów przetworzonych itp.). Przestrzeń taka jest całkowicie ogrodzona i posiada centralne wejście, zaopatrzone w środki niezbędnej kontroli (osób, środków transportu i produktów) przy wchodzeniu i wychodzeniu; - centrum dyrekcyjne przewidziane na biura rynku, biura podmiotów działających na rynku i stowarzyszeń, biura instytucji publicznych i ich reprezentacji, banki, poczta, gastronomia, sklepy, a także pomieszczenie giełdy produktów rolno-spożywczych, sala 6 Witold Pieniążek, Bartosz Urbaniak: Konkurencyjność polskiej giełdy na tle innych giełd europejskich, Fundacja Na Rzecz Giełdy Zbożowo-Paszowej, maszynopis, 1996 r. 7 Włodzimierz Januszkiewicz: Giełdy w gospodarce światowej, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1991.

5 4 BSE zebrań itp.; - trzecia strefa lub tzw. przyległa, przeznaczona na lokalizacje działalności uzupełniającej, magazyny przechowywania, stanowiska wielkiej dystrybucji, centra przygotowywania produktów wg. norm UE itp. Normatywy Unii Europejskiej przewidują dla szeregu produktów owocowowarzywnych specjalne certyfikaty określające rodzaj, odmianę, pochodzenie, kaliber - ze wskazaniem w jakim ośrodku wykonano sortowanie, pakowanie i etykietowanie. Tego rodzaju ośrodki mogą znaleźć swoją lokalizację wewnątrz struktur rynków rolnospożywczych. 8 Obrót hurtowy zbożami w Europie W miarę rozwoju handlu i systemów telekomunikacyjnych giełdy zbożowe i nasienne, na których spotykali się sprzedawcy i nabywcy by dobić targu, stały się zbędne. 9 Obecnie umowy są zwyczajowo uzgadniane telefonicznie, a następnie potwierdzane na piśmie. Strony umowy wykazują wiele zaufania zarówno podczas podejmowania ustnych ustaleń, jak i podpisując umowy pisemne zobowiązujące do ich przestrzegania. Spora część tak zawartych transakcji to kontrakty forward, ale nie zawierane na giełdzie. Kontrakty forward to porozumienie pomiędzy dwoma stronami (forma umowy), w którym jedna ze stron zobowiązuje się zakupić aktywa określone w kontrakcie, po określonej cenie, w określonym momencie przyszłości, a druga zobowiązuje się je sprzedać. Cena określana jest w momencie zawierania kontraktu jako cena dostawy. Cena dostawy w określonym kontrakcie nie może się zmieniać podczas trwania kontraktu. W Europie jest bardzo skromna reprezentacja giełd "futures". Handel zbożem jest głównie hurtowy. Sprzedaż detaliczna ma niewielkie znaczenie. Rolnicy we Francji i Niemczech sprzedają 90-95% zbóż spółdzielniom rolniczym i prywatnym kupcom. W Wielkiej Brytanii i Niemczech, chociaż podmiotów handlujących jest wiele to jest tylko pięć dużych spółdzielni i pięciu znaczących kupców, którzy odgrywają decydującą rolę. W krajach, które są głównymi producentami zboża w Unii (Francja, Niemcy, Wielka Brytania) szczebel hurtowy jest zdominowany przez łącznie kilkanaście podmiotów. Handel odbywa się na podstawie umów handlowych, których pryncypia są uznawane międzynarodowo; powszechna jest też akceptacja standardów, nie tylko jakości towarów ale także dostawy, czasu zawarcia kontraktu, zasad płatności W. Ciechomski, J. Kaliński, Marco Sibani: Rolno-spożywcze rynki hurtowe jako narzędzia realizacji polityki gospodarczej stymulującej rozwój krajowego rolnictwa. Programy dla rolnictwa, FAPA, nr 13/1996 r. 9 Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych. Raport finalny, FAPA, Warszawa 1995 r. 10 Witold Pieniążek. Bartosz Urbaniak: Konkurencyjność polskiej giełdy na tle innych giełd europejskich. Fundacja Na Rzecz Giełdy Zbożowo-Paszowej, maszynopis, 1996 r.

6 BSE 5 Organizacja dystrybucji owoców i warzyw w krajach Unii Europejskiej Organizacja dystrybucji owoców i warzyw w Holandii W Holandii podstawowe znaczenie w dystrybucji owoców i warzyw odgrywa system aukcyjny. Udział aukcji w hurtowej sprzedaży owoców i warzyw jest bardzo duży i kształtuje się na poziomie 90%. Aukcja jest formą zorganizowanej sprzedaży publicznej określonego towaru, przechodzącego na własność nabywcy, który w toku kolejnych propozycji cenowych zaoferował najwyższa cenę. 11 Udział producentów w aukcji jest dobrowolny lecz członkowie są zobligowani do sprzedaży całej produkcji za ich pośrednictwem. Rozwój technik sprzedaży hurtowej, komunikacji i transportu sprawiły, że od dwudziestu lat hurtowa sprzedaż owoców i warzyw w Holandii ulega coraz większej koncentracji. Znajduje to odzwierciedlenie w zmniejszającej się liczbie aukcji oraz wzroście obrotów na istniejących aukcjach. W przeciągu tego okresu liczba aukcji zmniejszyła się o ok. 80%. Obecnie w Holandii znajduje się 20 aukcji owoców i warzyw, a prognozy mówią o dalszej ich redukcji w drodze fuzji lub likwida- Organizacja dystrybucji owoców i warzyw w Niemczech Głównymi kanałami dystrybucji hurtowej owoców i warzyw w Niemczech są niezależnie działający hurtownicy oraz rynki hurtowe. Poziom zorganizowania producentów jest mały, a znaczenie spółdzielczych form w procesie dystrybucji produktów niewielkie. Funkcje kompletowania partii produktów dla odbiorców, w tym stawiających wysokie wymagania sieci supermarketów przejęli hurtownicy. Istotne znaczenie w handlu hurtowym owocami i warzywami w Niemczech odgrywa 9 ponadregionalnych i około 40 regionalnych rynków hurtowych. Największe znajdują się w Berlinie, Frankfurcie, Hamburgu, Stuttgarcie, Karlsruhe, Kolonii, Dusseldorfie, Monachium i Hanowerze. Jednak od kilku lat ich rola w handlu hurtowym zmniejsza się, natomiast wzrasta znaczenie bezpośredniego zaopatrywania odbiorców przez dużych dystrybutorów. Obecnie udział wszystkich rynków hurtowych w obrotach hurtowych owocami i warzywami w Niemczech wynosi ok 20%. Organizacja dystrybucji owoców i warzyw we Francji We Francji można wyróżnić 3 podstawowe kanały hurtowej dystrybucji owoców i warzyw. Są to spółdzielnie producentów, aukcje oraz rynki hurtowe. Udział poszczególnych form organizacyjnych jest uzależniony od regionu i produktu. Ogółem w spółdzielniach zajmujących się dystrybucją produktów jest zrzeszonych około 50% francuskich producentów. W północnych regionach kraju znaczenie spółdzielczych form jest znacznie większe; np. w Bretanii przez spółdzielnie sprzedaje się prawie 100% wyprodukowanych tam pomidorów. Z kolei w regionach południowych współpraca wśród producentów jest mała, a znaczenie spółdzielczych form niewielkie. 11 Leksykon Finansowo-Bankowy, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1991 r.

7 6 BSE Ogółem w sektorze ogrodniczym w całej Francji działa około spółdzielni producenckich. W północnej części Francji funkcjonuje też aukcyjny system dystrybucji (9 aukcji warzyw) stworzony na wzór systemu holenderskiego. Produkty są przygotowywane do sprzedaży u producentów lub w stacjach pakowania według ogólnie przyjętych standardów jakościowych i mogą być sprzedawane na aukcji bez konieczności fizycznego dostarczenia towaru. Przedmiotem obrotu aukcyjnego są głównie kalafiory i cykoria, w mniejszych ilościach inne warzywa. Istotną rolę w dystrybucji produktów ogrodniczych we Francji odgrywają też rynki hurtowe. Ogółem funkcjonuje ich około 50, w tym 18 o zasięgu ponadregionalnym. Największy rynek hurtowy (Rungis) znajdujący się pod Paryżem zajmuje obszar 290 ha. Oprócz sektora owoców i warzyw znajduje się tam sektor produktów mięsnych, mleczarskich, rybnych oraz roślin ozdobnych. Ogółem na rynku ulokowało się około 900 hurtowników (300 w sektorze owoców i warzyw) i 600 producentów. Ocenia się, że w sektorze owoców i warzyw 13 największych rynków hurtowych, w których umiejscowiło się ponad 850 hurtowników dokonuje około 20% wszystkich obrotów hurtowych (tabela 1). Tabela 1. Liczba hurtowników na rynkach hurtowych we Francji Rynek hurtowy Liczba hurtowników Anger 30 Avignon 34 Bordeaux 38 Grenoble 21 Lille 73 Lyon 52 Marsylia 79 Nantes 69 Nicea 61 Rouen 26 Rungis 295 Stassbourgh 17 Toulouse 59 Ogółem 864 Źródło: Plan Rozwoju Struktur Handlu Hurtowego Produktów Rolniczych, FAPA 1995 r. Organizacja dystrybucji owoców i warzyw w Wielkiej Brytanii W Wielkiej Brytanii podstawą dystrybucji hurtowej owoców i warzyw są rynki hurtowe oraz niezależnie działający hurtownicy. Działalnością handlową na rynkach hurtowych zajmuje się około 657 wyspecjalizowanych hurtowników (tabela 2). W Wielkiej Brytanii, podobnie jak w wielu innych krajach, handel hurtowy jest silnie skoncentrowany. Udział 9 największych rynków hurtowych w obrotach wszystkich rynków kształtuje się na poziomie 70% (ponad min GBP rocznie).

8 BSE 7 Przedmiotem handlu są zarówno produkty z rodzimej produkcji, jak i produkty importowane. Około 1/3 firm działających na rynkach hurtowych zajmuje się dystrybucją produktów importowanych, podczas gdy przedmiotem działalności 2/3 hurtowników są głównie produkty krajowe. Rozmieszczenie rynków hurtowych w Wielkiej Brytanii jest nierównomierne. W niektórych częściach kraju zagęszczenie jest zbyt duże i występuje negatywne zjawisko nadmiernej konkurencji. Rozmieszczenie rynków w południowo-zachodniej i północnowschodniej części kraju, Belfaście i Szkocji jest racjonalne podczas gdy w hrabstwie Lancashire, Yorkshire, Midlands i na południowym-wschodzie zagęszczenie jest zbyt duże. Ogólnie znaczenie rynków hurtowych w handlu hurtowym owocami i warzywami w Wielkiej Brytanii maleje. Według prognoz opracowanych przez University of Strathclyde w Glasgow obroty rynków hurtowych do 2005 roku zmniejszą się o 25%. 12 Tabela 2. Charakterystyka rynków hurtowych w Wielkiej Brytanii Rynek hurtowy Liczba Szacunkowe obroty w 1993 hurtowników r.(mln GBP) Birmingham Bradford Bristol Cardiff Coventry Derby Doncaster Edinburgh Gateshead Glasgow Huddersfield Hull Leeds Leicester Liverpool Manchester New Covent Garden Nottingham Preston Sheffield Southampton New Spitafields Swansea Western International Wigan Pozostałe bd 186 Ogółem 2350 Źródło: Fresh Produce Journal, 18 listopad, 1994 r. 12 Jacek Niewiadomski: Organizacja dystrybucji owoców i warzyw w Europie, Zeszyty naukowe SGGW, seria "Ekonomika", w druku.

9 8 BSE Organizacja dystrybucji owoców i warzyw w krajach Unii Europejskiej. Podsumowanie Obecnie można wyróżnić w Europie trzy rodzaje zorganizowanych form dystrybucji hurtowej owoców i warzyw, Są to: - spółdzielnie producentów, - aukcje, - rynki hurtowe. Funkcjonujące formy hurtowej dystrybucji owoców i warzyw ulegają istotnym przemianom strukturalnym. Szczególnie duży wpływ na formę organizacji sprzedaży hurtowej wywiera rozwój dużych sklepów detalicznych (głównie supermarketów), które w istotny sposób wpływają na koncentrację sprzedaży detalicznej. Na podstawie wyników analizy sposobów dystrybucji świeżych owoców i warzyw w Niemczech, Francji, Holandii i Wielkiej Brytanii przeprowadzonej przez Zakład Organizacji i Ekonomiki Ogrodnictwa SGGW wyciągnięto następujące wnioski: - W rejonach o rozwiniętej produkcji ogrodniczej oraz dużej koncentracji produkcji zrzeszenia producentów często podejmują się organizacji dystrybucji produktów. Hurtowa dystrybucja owoców i warzyw jest zdominowana przez producentów m.in. w Holandii i północnej części Francji, - Aukcyjny system sprzedaży hurtowej funkcjonujący w Holandii jest mało elastyczny i nie jest w stanie przygotować atrakcyjnej oferty handlowej dla wszystkich potencjalnych nabywców. Dotyczy to głównie konkurujących ze sobą międzynarodowych sieci supermarketów, które potrzebują produktów przygotowanych według specyficznych norm jakościowych, w określonych opakowaniach i oznakowanych w odpowiedni sposób, - W rejonach o słabo rozwiniętej produkcji ogrodniczej oraz dużym jej rozproszeniu zrzeszanie się producentów w spółdzielnie produkcyjne jest utrudnione, a funkcje handlu hurtowego są przejmowane przez hurtowników. Hurtowa dystrybucja owoców i warzyw jest zdominowana przez hurtowników m.in. w Niemczech i Wielkiej Brytanii, - Udział rynków hurtowych w obrotach hurtowych świeżymi owocami i warzywami wykazuje tendencję spadkową i obecnie kształtuje się na poziomie %. Spadek znaczenia rynków wiąże się przede wszystkim z intensywnym rozwojem sieci supermarketów. Są one zaopatrywane głównie przez zrzeszenia producentów lub hurtowników z pominięciem rynków hurtowych, - Handel hurtowy owocami i warzywami ulega koncentracji w Holandii, Wielkiej Brytanii, Francji i Niemczech, - Istniejące rynki hurtowe w Niemczech, Wielkiej Brytanii i Francji pełnią funkcję zaopatrzenia mniejszych sklepów detalicznych oraz placówek żywienia zbiorowego Jacek Niewiadomski: Organizacja dystrybucji owoców i warzyw w Europie, Zeszyły naukowe SGGW, seria "Ekonomika", w druku.