Diabelskie kamienie geologiczna ścieŝka edukacyjna w Iwięcinie.

Transkrypt

1 Diabelskie kamienie geologiczna ścieŝka edukacyjna w Iwięcinie. Pomysł utworzenia geologicznej ścieŝki edukacyjnej w Iwięcinie powstał pod wpływem starej, przedwojennej legendy, która mówi, iŝ tak duŝa ilość kamienia w Iwięcinie, to pozostałość po diable, który niósł je w dziurawym worku i zanim doszedł do Wierciszewa, wszystkie je pogubił. Szczególnie duŝo z nich pozostawił wokół kościoła a poniewaŝ nie mógł wejść na poświęconą ziemię, okrąŝył świątynie siedem razy, usypując w ten sposób duŝy kamienny krąg. 39 szczególnie interesujących okazów kamienia zostało opisanych w niniejszym przewodniku, który ma urozmaicić i wzbogacić ofertę turystyczną wioski oraz słuŝyć uczniom szkoły do poznania wspaniałej nauki jaką jest Geologia. Iwięcino 2008 Opracowanie: dr inŝ. Urszula śurek-pysz, Zdjęcia: Marek Pysz Skład: Andrzej Dębowski

2 2 Głazy narzutowe w Iwięcinie Iwięcino (gmina Sianów, powiat koszaliński, woj. zachodniopomorskie), Ryc.1. Ryc. 1- Lokalizacja Iwięcina na mapie satelitarnej - googlemaps.com. Głazy narzutowe zostały wykorzystane przy budowie zabytkowego kościoła pw. MB Królowej Polski, a takŝe otaczającego go muru. W 2007 roku wybudowano fragment muru przy bramie Dobrego Pasterza (wejście na miejscowy cmentarz), który wyraźnie stylizowany jest na mur kamienny przy XIV-wiecznym kościele. Głazy spotykamy w róŝnych miejscach - w pobliŝu szkoły, na cmentarzu, na polach, przy drodze. Stanowią one istotny element krajobrazu wsi, są świadectwem przeszłości i niepodwaŝalnym dowodem złoŝonej, geologicznej historii tego regionu. Znajdujemy się w centralnym miejscu jednostki geologicznej Synklina Sianowa w obrębie Niecki Pomorskiej, zbudowanej z utworów kredy górnej. Na powierzchni tego obszaru zalegają utwory czwartorzędowe: osady glacjalne (gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry fluwioglacjalne, mułki i piaski zastoiskowe) i osady holoceńskie (gytie, kreda jeziorna, torfy i namuły oraz piaski dolin rzecznych i zagłębień bezodpływowych)-ryc.1a, Borówka, 2002). Obecny krajobraz i ukształtowanie terenu w północnej Polsce jest efektem ostatniego zlodowacenia bałtyckiego oraz epoki polodowcowej (holocen), która trwa od 11,5 tysięcy lat aŝ do dzisiaj. W zimnych okresach plejstocenu występowały zlodowacenia, zaś w okresach cieplejszych lądolody topniały i wycofywały się na północ. Lądolód pozostawił po sobie bogactwo form postglacjanych takich jak: jeziora, rynny, oczka lodowcowe, wysoczyzny, moreny, kemy, ozy, sandry oraz głazy narzutowe. Przyniesione ze Skandynawii, głównie ze środkowej Szwecji, Wysp Alandzkich i z obszaru dna Bałtyku, ''narzutniaki'' zostały odsłonięte w wyniku rozmycia lądolodu przez wody roztopowe. Ich wielkość i ilość (niemoŝliwa zresztą do dokładnego określenia), świadczy o ogromnej róŝnorodności i dynamice procesów geologicznych w tym rejonie.

3 3 Ryc. 1a - Lokalizacja Iwięcina na mapie geologiczno-strukturalnej (bez utworów kenozoicznych(borówka i inni, 2002) Głazy narzutowe, czyli eratyki, z łac. errare (błądzić) - to przyniesione przez lodowiec fragmenty skał, nazywane czasem głazami błędnymi. Są one skałami późnopaleozoicznymi. Pochodzą z Masywu Gór Skandynawskich, który formował się w czasie fałdowań kaledońskich, około mln lat temu. Mogą to być skały magmowe (powstają w głębi Ziemi lub na jej powierzchni, jako produkt końcowy krzepnięcia magmy np. granity, porfiry, diabazy, bazalty, melafiry), skały osadowe (tworzą się na powierzchni Ziemi w wyniku konsolidacji luźnego materiału pochodzenia mineralnego lub organicznego np. piaskowce) oraz skały metamorficzne (powstają w wyniku przeobraŝenia juŝ istniejących skał magmowych i osadowych w warunkach podwyŝszonego ciśnienia i temperatury np. gnejsy, kwarcyty, amfibolity). Eratyki wyróŝniające się wielkością zostały opisane jako pomniki przyrody. Trygław, na wiejskim cmentarzu w Tychowie, w pobliŝu Białogardu - to największy głaz narzutowy na ziemiach polskich. Jego obwód wynosi 44m, wysokość 3,8m, najdłuŝsza oś 13,7m (Ryc. 2).

4 4 Ryc Głaz Trygław, Tychowo, Pomorze Środkowe Jest to głaz gnejsowy z granatami, który dotarł do nas z Uppsali. MoŜna to dość precyzyjnie określić na podstawie analizy minerałów wchodzących w skład głazu, sposobu ich ułoŝenia i innych cech mineralogiczno-petrograficznych. Głazy narzutowe są naturalnym, cennym surowcem powszechnie wykorzystywanym od tysięcy lat. Stonehenge ((Ryc. 3, rejon Salisbury, południowa Anglia) - to najsłynniejsza megalityczna budowla świata (z neolitu i brązu - ca 5 tys. lat temu). Bloki skalne prawdopodobnie przyniósł z dzisiejszej Walii lodowiec. Traktowane jako talizmany ułoŝono w kręgi, stanowiące ciągle dla archeologów zagadkę. Ryc Megalit Stonehenge, UK

5 5 W czasach prehistorycznych kamienie stanowiły podstawowy materiał do wyrobu narzędzi (siekiery, młoty), ozdób, drobnych przedmiotów codziennego uŝytku. JuŜ w epoce kamiennej jako materiał budowlany wykorzystywano głazy, w tym otoczaki o średnicy nawet ponad jednego metra. W okresie ostatnich dwóch tysiącleci kamienie stosowano powszechnie do wznoszenia budowli obronnych, sakralnych, mieszkalnych oraz dróg. Z duŝych głazów budowano teŝ nasypy grobowców megalitycznych i kurhanów np. dla przebywających na Pomorzu w I - III wieku n.e. Gotów takim miejscem kultowym są dziś odwiedzane Kamienne Kręgi w Grzybnicy, blisko Koszalina Ryc. 4. Do wznoszenia tych stosunkowo prostych budowli głazy narzutowe nadawały się znakomicie. Ryc Kamienne kręgi, Grzybnica, Pomorze Środkowe W okresie wczesnego średniowiecza mieszkańcy Pomorza importowali materiały budowlane ze Szwecji, głównie z wysp Olandii i Gotlandii oraz z obszarów połoŝonych na Półwyspie Skandynawskim Przykładem są zabudowania klasztorne Cystersów, na Pomorzu, np. w Kołbaczu i Oliwie. Tak więc, dokładne określenie dzisiaj, które z wykorzystywanych głazów w celach budowlanych - to eratyki, a które pochodzą ze szwedzkich kamieniołomów jest bardzo trudne. Faktem jest, Ŝe powszechnie uŝywano skandynawskich głazów jako materiału do budowy fundamentów, ścian, rzadziej wykorzystywano otoczaki jako materiał dekoracyjny, np. w zamku krzyŝackim w Malborku. Na Pomorzu fundamenty i dolne części murów często wzmacniano przy uŝyciu duŝych głazów. Czasem są to głazy ociosane do formy prostopadłościanów. W ścianach XIV-wiecznego kościoła w Iwięcinie uŝyto wielu rodzajów skał, głównie pochodzenia magmowego (granity i porfiry) i metamorficznego (gnejsy, granitognejsy i kwarcyty), o duŝym zróŝnicowaniu ze względu na barwę i strukturę i teksturę.

6 6 Ryc Kościół pw. MB Królowej Polski w Iwięcinie (widok ogólny) Na południowej ścianie kościoła (Ryc. 5) widać fyllit złocisto-ŝółty (Ryc. 5.1), granitognejs szary (Ryc. 5.2), piaskowiec Ŝółto-brązowy kwarcytowy (Ryc. 5.3), porfir kwarcowy (Ryc. 5.4)., (Ryc. 5.5), granitognejs róŝowo-szary z wypukłymi ziarnami kwarcu (Ryc.5.6), granit szary z widoczną Ŝyłą krzemionki (Ryc.5.7), granit jasnoczerwony średnio krystaliczny (Ryc. 5,8), granit jasnoszary drobnokrystaliczny z biotytem (Ryc. 5.9), róŝowo-szary granitonejs grubokrystaliczny (R.5.10). Ryc Ściana południowa kościoła

7 7 Ryc Fyllit złocisto-ŝółty,o teksturze kierunkowej (gnejsowej), skała metamorficzna Ryc Granitognejs szary, skała metamorficzna

8 8 Ryc Piaskowiec kwarcytowy Ŝółto-brązowy, skała osadowa okruchowa zdiagenezowana Ryc Porfir kwarcowy, skała magmowa wylewna

9 9 Ryc Granit ze strefą grubokrystalicznych skaleni, skała magmowa głębinowa Ryc Granitognejs z wypukłymi ziarnami kwarcu, skała metamorficzna

10 10 Ryc Granit z Ŝyłą krzemionki, skała magmowa głębinowa Ryc Granit średniokrystaliczny, z szaro-fioletowym kwarcem i czerwonym skaleniem, skała magmowa głębinowa

11 11 Ryc Granit jasnoszary z czarnym biotytem, skała magmowa głębinowa Ryc Granitognejs szaro-róŝowy, skała metamorficzna

12 12 Ryc. 6 - Ściana tylna-wschodnia kościoła W ścianie tylnej-wschodniej ( Ryc.6) wmurowano duŝych rozmiarów głaz gnejsu ciemnoszarego (Ryc.6.1). Ryc Gnejs ze śladami wietrzenia chemicznego, skała metamorficzna

13 13 Ryc Ściana północna kościoła Na ścianie północnej (Ryc.7), widać melafir o teksturze migdałowcowej (Ryc.7.1) oraz amfibolit, z czarnymi słupkami amfiboli i piroksenów (Ryc.7.2). Ryc Melafir o teksturze migdałowcowej, skała magmowa wylewna

14 14 Ryc Amfibolit z czarnymi słupkami amfiboli i piroksenów, skała metamorficzna Na frontowej zachodniej ścianie kościoła (Ryc.8) zwraca uwagę głaz gnejsu szaroróŝowego z porwakiem ciemnoszarego amfibolitu (Ryc.8.1). Ryc Ściana frontowa-zachodnia kościoła

15 15 Ryc Gnejs z porwakiem ciemnoszarego amfibolitu, skała metamorficzna DuŜe głazy widoczne są w fundamencie wieŝy i przypór. Nietypowym jest natomiast wmurowanie w ściany pojedynczych, izolowanych od siebie głazów. MoŜe jest to miejscowa moda architektoniczna? Podobnie wbudowane głazy mają ściany pobliskich kościołów (np. w Suchej Koszalińskiej, Mielenku, Osiekach i wiele innych). W pobliŝu kościoła wykorzystano granit (Ryc.9.1) do budowy pomnika (Ryc.9), upamiętniającego posadzenie dębu Karol, w pierwszą rocznicę śmierci PapieŜa Polaka. Ryc Pomnik z granitu ku czci PapieŜa

16 16 Ryc Granit grubokrystaliczny z czerwonym skaleniem, skała magmowa głębinowa Głazy narzutowe spotykamy w wielu miejscach Iwięcina. W centralnej części wsi, przy drodze pod drzewem (Ryc. 10), widać oryginalny granitognejs z bardzo dobrze zaznaczającą się Ŝyłą pegmatytową (Ryc. 10.1). Ryc Głaz gnejsowy przy drzewie obok Remizy OSP

17 17 Ryc Granitognejs z Ŝyłą pegmatytową, skała metamorficzna Ciekawe rozwiązanie znaleźli mieszkańcy Iwięcina umieszczając dwa duŝe głazy gnejsowe (Ryc. 11, Ryc i Ryc. 11.2) na skrzyŝowaniu ulic, przy ostrym zakręcie Mają one zabezpieczyć ogrodzenie posiadłości przed ewentualnym zderzeniem z samochodem. Ryc Głazy gnejsowe przy skrzyŝowaniu dróg

18 18 Ryc Gnejs oczkowy, skała metamorficzna Ryc Gnejs oczkowy zwietrzały, skała metamorficzna

19 19 Ryc Pomnik Osadników Bóg Honor i Ojczyzna Wiele interesujących głazów, reprezentujących róŝne rodzaje skał uŝyto do budowy pomnika Bóg, Honor, Ojczyzna, znajdującego się w centralnej części wsi (Ryc.12). Są to głównie kwarcyty i granity (Ryc.12.1, Ryc. 12.2, Ryc. 12.3), natomiast tablica wykonana jest ze skały osadowej rodzimej - z piaskowca (Ryc i Ryc. 12.5), a dwa głazy przy pomniku to granit i gnejs.

20 20 Ryc Kwarcyt, skała metamorficzna Ryc Granit zwietrzały, skała magmowa głębinowa

21 21 Ryc Granit, skała magmowa głębinowa Ryc Piaskowiec Ŝółty warstwowany, skała osadowa okruchowa zdiagenezowana (rodzimy -ze złóŝ polskich)

22 22 Ryc Piaskowiec Ŝółty, skała osadowa okruchowa zdiagenezowana (rodzimy -ze złóŝ polskich) Ryc Głaz granitowy

23 23 Ryc Głaz gnejsowy Przy bramie miejscowego cmentarza (Ryc.13) znajduje się okazały głaz róŝowego porfiru kwarcowego (Ryc.13.1). Ryc Głaz porfirowy przy bramie Dobrego Pasterza

24 24 Ryc Porfir kwarcowy, skała magmowa wylewna Typowe dla tego obszaru zróŝnicowanie petrograficzne głazów narzutowych moŝemy obserwować jeszcze w innych miejscach Iwięcina np. w sąsiedztwie Tablicy Cysterskiej (Ryc. 14) znajdują się dwa duŝe głazy porfiru kwarcowego i granitognejsu, a przy Galerii Pod Kogutem moŝna zobaczyć głaz rzadko spotykanej ciemnoszarej skały magmowej głębinowej -piroksenitu(1ryc.15.1) i piaskowca kwarcytowego (kwarcytu) Ryc. 14. Głazy przy Tablicy Cysterskiej

25 25 Ryc Porfir kwarcowy skała magmowa wylewna Ryc Granitognejs, skała metamorficzna

26 26 Ryc.15-.Głazy przy Galerii Pod Kogutem Ryc Piroksenit, skała magmowa głębinowa

27 27 Ryc Kwarcyt, skała metamorficzna Podwórzec Czasu u Beaty (Ryc.16) to miejsce, gdzie znajduje się głaz gnejsu o ciekawym złupkowaceniu (Ryc.16.1).Wiele głazów, wykazujących zróŝnicowanie moŝna obserwować przy drewnianym świątku (Ryc.17). Są tam gnejsy, granity, porfiry i sjenit (Ryc ). Ryc Podwórzec Czasu u Beaty z głazem

28 28 Ryc Gnejs jasnoszary, złupkowacony, skała metamorficzna Ryc.17.-Głazy przy drewnianym świątku

29 29 Ryc Gnejs oczkowy, skała metamorficzna Ryc Gnejs, skała metamorficzna

30 30 Ryc Granit grubokrystaliczny, skała magmowa głębinowa Ryc Porfir, skała magmowa wylewna

31 31 Ryc Gnejs, skała metamorficzna Ryc Granit z biotytem, skała magmowa głębinowa

32 32 Ryc Granit drobnokrystaliczny, skała magmowa głębinowa Ryc Sjenit, skała magmowa głębinowa Jako element krajobrazu, towarzysząc mieszkańcom w ich codziennym Ŝyciu głazy narzutowe stały się źródłem podań i legend. Jedna z nich głosi, Ŝe są to diabelskie kamienie rzucane przez samego szatana. Inna opowieść głosi, Ŝe duŝa głazów na tym terenie to

33 33 niezwykła zdolność Matki Ziemi do ''rodzenia kamieni''. Faktycznie to wietrzenie i działalność człowieka ujawniają wciąŝ nowe skały kamienie, wydobywane często podczas prac rolnych, np. orki. MoŜe to oczywiście nasuwać mitologiczne skojarzenia. Dzisiaj głazy stanowią materiał często wykorzystywany w budownictwie wiejskim, jako element architektury ogrodowej i do utwardzania dróg (Ryc. 18). Ryc Brukowana nawierzchnia drogi, Iwięcino Powszechnie wykorzystuje się teŝ skały wydobywane w kopalniach kruszywa naturalnego. Wytwarza się z nich materiały drogowe, elementy budowlane i dekoracyjne. Natomiast, pozostawiony w spokoju eratyk (kamień-skała) porastają często organizmy Ŝywe. W zaleŝności od rodzaju skały, jej składu chemicznego i mineralnego, lokalnych warunków mikroklimatycznych takie narzutniaki stopniowo są opanowywane przez glony, porosty i mszaki. Tak więc, przyroda Ŝywa harmonijnie koegzystuje z nieoŝywioną. Doskonałym tego przykładem jest mur kamienny, otaczający zabytkowy kościół (Ryc.19 i 20). Ryc. 19.-Mur kamienny otaczający kościół

34 34 Ryc. 20.-Mur kamienny otaczający kościół Opracowanie: dr inŝ. Urszula śurek-pysz, Zdjęcia: Marek Pysz Skład: Andrzej Dębowski Literatura: 1. Borówka R. i inni : Przyroda Pomorza Zachodniego. Oficyna In Plus, Szczecin Czubla P. i inni : Eratyki przewodnie w glinach morenowych Polski. Przegląd Geologiczny, vol. 54, nr 3, Warszawa Król D., Woźniak P.P. : Kamienie szwedzkie w kulturze i sztuce Pomorza. Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, Gdańsk Mapa satelitarna- 5. Mapka poglądowa Iwięcina wygenerowano z EWMAPA v.5.0, Andrzej Dębowski 6. Zdjęcie Iwięcina z lotu ptaka Foto: Styl Beata Chojęta Ryciny: Ryc. 1- Lokalizacja Iwięcina na mapie satelitarnej (googlemaps.com), geologicznostrukturalnej (bez utworów kenozoicznych). Ryc. 1a - Lokalizacja Iwięcina na mapie geologiczno-strukturalnej (bez utworów kenozoicznych (Borówka i inni, 2002) Ryc Głaz Trygław, Tychowo, Pomorze Środkowe Ryc Megalit Stonehenge, UK Ryc Kamienne kręgi, Grzybnica, Pomorze Środkowe

35 35 Ryc Kościół pw.mb Królowej Polski w Iwięcinie (widok ogólny) Ryc Ściana południowa kościoła Ryc Fyllit złocisto-ŝółty,o teksturze kierunkowej (gnejsowej), skała metamorficzna Ryc Granitognejs szary, skała metamorficzna Ryc Piaskowiec kwarcytowy Ŝółto-brązowy, skała osadowa okruchowa zdiagenezowana Ryc Porfir kwarcowy, skała magmowa wylewna Ryc Granit ze strefą grubokrystalicznych skaleni, skała magmowa głębinowa Ryc Granitognejs z wypukłymi ziarnami kwarcu, skała metamorficzna Ryc Granit z Ŝyłą krzemionki, skała magmowa głębinowa Ryc Granit średniokrystaliczny, z szaro-fioletowym kwarcem i czerwonym skaleniem, skała magmowa głębinowa Ryc Granit jasnoszary z czarnym biotytem, skała magmowa głębinowa Ryc Granitognejs szaro-róŝowy, skała metamorficzna Ryc. 6 - Ściana tylna-wschodnia kościoła Ryc Gnejs ze śladami wietrzenia chemicznego, skała metamorficzna Ryc Ściana północna kościoła Ryc Melafir o teksturze migdałowcowej, skała magmowa wylewna Ryc Amfibolit z czarnymi słupkami amfiboli i piroksenów, skała metamorficzna Ryc Ściana frontowa-zachodnia kościoła Ryc Gnejs z porwakiem ciemnoszarego amfibolitu, skała metamorficzna Ryc Pomnik z granitu ku czci PapieŜa Ryc Granit grubokrystaliczny z czerwonym skaleniem, skała magmowa głębinowa Ryc Głaz gnejsowy przy drzewie obok Remizy OSP Ryc Granitognejs z Ŝyłą pegmatytową, skała metamorficzna Ryc Głazy gnejsowe przy skrzyŝowaniu dróg Ryc Gnejs oczkowy, skała metamorficzna Ryc Gnejs oczkowy zwietrzały, skała metamorficzna Ryc Pomnik Osadników Bóg Honor i Ojczyzna Ryc Kwarcyt, skała metamorficzna Ryc Granit zwietrzały, skała magmowa głębinowa Ryc Granit, skała magmowa głębinowa Ryc Piaskowiec Ŝółty warstwowany, skała osadowa okruchowa zdiagenezowana (rodzimy -ze złóŝ polskich) Ryc Piaskowiec Ŝółty, skała osadowa okruchowa zdiagenezowana (rodzimy -ze złóŝ polskich) Ryc Głaz granitowy Ryc Głaz gnejsowy Ryc Głaz porfirowy przy bramie Dobrego Pasterza Ryc Porfir kwarcowy, skała magmowa wylewna Ryc. 14. Głazy przy Tablicy Cysterskiej Ryc Porfir kwarcowy skała magmowa wylewna Ryc Granitognejs, skała metamorficzna Ryc.15-.Głazy przy Galerii Pod Kogutem Ryc Piroksenit, skała magmowa głębinowa Ryc Kwarcyt, skała metamorficzna Ryc Podwórzec Czasu u Beaty z głazem Ryc Gnejs jasnoszary, złupkowacony, skała metamorficzna Ryc.17.-Głazy przy Drewnianym świątku Ryc Gnejs oczkowy, skała metamorficzna

36 36 Ryc Gnejs, skała metamorficzna Ryc Granit grubokrystaliczny, skała magmowa głębinowa Ryc Porfir, skała magmowa wylewna Ryc Gnejs, skała metamorficzna Ryc Granit z biotytem, skała magmowa głębinowa Ryc Granit drobnokrystaliczny, skała magmowa głębinowa Ryc Sjenit, skała magmowa głębinowa Ryc Brukowana nawierzchnia drogi, Iwięcino Ryc. 19 i 20.-Mur kamienny otaczający kościół Mapka poglądowa Iwięcina EWMAPA v.5.0

37 37 Zdjęcia Iwięcina z lotu ptaka Foto: Styl Beata Chojęta

38 38

39 39 Legenda Diabelskie wzgórza Między Iwięcinem a Wierciszewem rozciąga się pasmo niskich pagórków zwanych diabelskimi wzgórzami. Jedno małe wzniesienie pod Rzepkowem zostało nazwane Blocksbergiem. Ten pagórek szczególnie obfituje w głazy narzutowe. Pewien chłop z Iwięcina wydzierŝawił kiedyś na szereg lat kawałek gruntu długości 50 prętów i szerokości 20, pod warunkiem, Ŝe dzierŝawca usunie wielkie kamienie. Znajdowało się tam 36 szybów wydobywających kamienie, którymi później zostało wybrukowane Jamno. Na Blocksbergu kamienie leŝały ułoŝone w stos, tak Ŝe ukształtowały regularny korytarz, w którym bawili się chłopcy z Iwięcina. Prawdopodobnie chodziło tu o stare cmentarzysko, na którym znajdowały się takŝe narzędzia z epoki kamienia. Kamienie przyniósł tu diabeł. W wielkim worku niósł je na plecach do Wierciszewa. Ale worek miał dziurę i wysypały się z niego. Gdy przybył do Wierciszewa, worek był juŝ pusty. Źródło:Wojciecha Łysiaka "Diabelskie sprawki" Wydawnictwo Eco 1998