Znajomość czynników ryzyka chorób sercowonaczyniowych

Transkrypt

1 race oryginalne Klaudia Kna 1 Agnieszka Sarnecka 1 Aleksandra Lenart-Migdalska 1 Anna Waśniowska 2 Natalia Podolec 3 Grzegorz Koeć 1 Piotr Podolec 1 1 Oddział Kliniczny Chorób Serca i Naczyń z Pododdziałem Intensywnego Nadzoru Kardiologicznego, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Krakowski Szital Secjalistyczny im. Jana Pawła II Kierownik: Prof. dr hab. med. Piotr Podolec Znajomość czynników ryzyka chorób sercowonaczyniowych oraz zachowań rozdrowotnych wśród młodzieży gimnazjalnej. Program zdrowotny w zakresie rewencji i wykrywania chorób układu krążenia w oulacji mieszkańców województwa małoolskiego (M-CAPRI) Knowledge of cardiovascular risk factors and rohealth behaviour among junior high school students. Małoolska CArdiovascular Preventive Intervention Study (M-CAPRI) 2 Oddział Szybkiej Diagnostyki, Krakowski Szital Secjalistyczny im. Jana Pawła II Kierownik: Dr n. med. Małgorzata Konieczyńska 3 Studenckie Koło Naukowe rzy Klinice Chorób Serca i Naczyń z Pododdziałem Intensywnego Nadzoru Kardiologicznego Krakowskiego Szitala Secjalistycznego im. Jana Pawła II, Instytut Kardiologii CM UJ Dodatkowe słowa kluczowe: choroby sercowo-naczyniowe czynniki ryzyka zachowania rozdrowotne wiedza styl życia Małoolska Additional key words: cardiovascular diseases risk factors ro-health behaviours knowledge lifestyle Maloolska Konflikt interesów: Autorzy nie deklarują konfliktu interesów Adres do koresondencji: Grzegorz Koeć Klinika Chorób Serca i Naczyń, Krakowski Szital Secjalistyczny im. Jana Pawła II ul. Prądnicka 80, Kraków tel. (12) fax (12) g.koec@szitalj2.krakow.l Wstę: Choroby sercowo-naczyniowe (ChSN) są główną rzyczyną zgonów we wsółczesnym świecie. Ich wystęowanie ściśle wiąże się ze stylem życia i związanymi z nim czynni kami ryzyka. Najskuteczniejszym sosobem ograniczenia eidemii ChSN jest zwalczanie czynników ryzyka już od najmłodszych lat. Efekt ten można uzyskać orzez wczesne wdrażanie skutecznych metod rewencyjnych ukierunkowanych na kształtowanie zdrowego stylu życia. Celem racy była ocena znajomości czynników ryzyka ChSN oraz wybranych zachowań rozdrowotnych u uczniów szkół gimnazjalnych w Małoolsce. Materiał i Metodyka: Badanie rze rowadzono wśród uczestników Programu zdrowotnego w zakresie rewencji i wykrywania chorób układu krążenia w oulacji mieszkańców wo jewództwa małoolskiego (M-CAPRI). Badanie kwestionariuszowe rzerowadzono łącznie u 1885 uczniów ierwszych i drugich klas gimnazjalnych w wieku 14,2 ± 0,7 (13-15) lat z losowo wybranych szkół w województwie małoolskim w latach W kwestionariuszu zawarto ytania obejmujące: dane demograficzne, wybrane zachowania rozdrowotne badanej oulacji, ocenę wiedzy na temat czynników ryzyka ChSN, a także dane na temat źródeł uzyskiwania informacji o rewencji ChSN. Wyniki: Wśród czynników ryzyka ChSN uczniowie wskazywali: alenie tytoniu (n=688; 36,5%), nadużywanie alkoholu (n=664; 35,2%), nierawidłowe odżywianie (n=643; 34,1%), nadwagę lub otyłość (n=510; 27,1%), Introduction: Cardiovascular disease (CVD) is the leading global cause of death in the contemorary world. Its revalence is strictly related to lifestyle risk factors. The most effective way to limit the CVD eidemic is to fight the risk factors from a young age. This effect can be achieved by early imlementation of reventive interventions aimed at ro-health behaviour romotion. The aim of the study was to assess the knowledge of CVD risk factors and ro-health behaviour in junior high school students in Maloolska. Materials and Methods: The study was conducted among articiants of Małoolska CArdiovascular Preventive Intervention Study (M-CAPRI). Standardized questionnaire was used in a total of 1885 uils aged 14.2 ± 0.7 (13-15) uils from randomly chosen first and second grades of junior high school students in Maloolska in years The questionnaire included questions regarding demograhic data, selected ro-health behaviours of the samle oulation, CVD risk factors knowledge and source of information about CVD revention. Results: Of all CVD risk factors junior high school students mentioned cigarette smoking (n=688; 36.5%), alcohol abuse (n=664; 35.2%), unhealthy diet (n=643; 34.1%), overweight or obesity (n=510; 27.1%), hysical inactivity (n=495; 26.3%), drug and/or designer drug use (n=330; 17.5%), hyercholesterolemia (n=172; 9.1%), arterial hyertension (n=148; 7.9%) and diabetes (n=81; 4.3%). Girls showed a better knowledge level than boys, as did students from rural areas Przegląd Lekarski 2017 / 74 / 8 379

2 niedostateczną aktywność fizyczną (n=495; 26,3%), stosowanie narkotyków i/lub doalaczy (n=330; 17,5%), hiercholesterolemię (n=172; 9,1%), nadciśnienie tętnicze (n=148; 7,9%) oraz cukrzycę (n=81; 4,3%). Wyższy oziom wiedzy wykazywały dziewczęta w orównaniu do chłoców, uczniowie rerezentujący środowisko wiejskie w orównaniu do uczniów ze środowiska miejskiego, a także młodzież z drugich klas gimnazjalnych w orównaniu do klas ierwszych. Za najczęstsze źródła informacji na temat rofilaktyki ChSN uczniowie uznali Internet (n=1336; 70,9%), rodzinę (n=1109; 58,8%) oraz telewizję (n=849; 45,0%). Znacząca część badanych nie sożywa warzyw (n=1205; 63,9%) i owoców (n=1183; 62,8%) każdego dnia, około ołowa rezygnuje z ierwszego śniadania (n=911; 48,3%), a 58,4% (n=1102) uczniów sożywa ryby rzadziej niż 1-2 razy w tygodniu. Większość (n=1732; 91,9%) ankietowanych deklaruje sożywanie roduktów tyu fast food, a około jedna czwarta zjada słodycze (n=533; 28.3%) oraz ije słodkie naoje gazowane (n=425; 22.5%) codziennie. Tylko 38,8% (n=731) uczniów deklarowała uczestnictwo w każdych zajęciach wychowania fizycznego (WF) w szkole (4 godziny tygodniowo), a dodatkową aktywność fizyczną w czasie wolnym codziennie odejmowała jedynie około jedna czwarta gimnazjalistów (n=495; 26.3%) - w obu sytuacjach wyższy oziom aktywności fizycznej deklarowali chłocy w orównaniu do dziewcząt (odowiednio 51,0% vs 26,0%, <0,001; 29,4% vs 23,0%, <0,001). Próby icia alkoholu ma za sobą 43,7% (n=824) gimnazjalistów. Do alenia aierosów rzynajmniej raz w ciągu życia rzyznał się co trzeci (n=570; 30,2%), a do stosowania narkotyków i/lub doalaczy co dziesiąty (n=203; 10,8%) ankietowany. Nie wykazano istotnych statystycznie różnic omiędzy stosowaniem wymienionych używek a łcią, miejscem zamieszkania i klasą. Wnioski: Poziom wiedzy uczniów szkół gimnazjalnych na temat czynników ryzyka ChSN jest niezadowalający. Styl życia młodzieży charakteryzuje nierawidłowe odżywianie, niski oziom aktywności fizycznej oraz częste stosowanie używek. Istnieje konieczność rowadzenia zalanowanych działań edukacyjnych, ukierunkowanych na romowanie zdrowego stylu życia wśród nastolatków. comared to students from urban areas and second grade uils comared to first grade uils. The most frequent source of information about CVD revention was Internet (n=1336; 70.9%), family (n=1109; 58.8%) and television (n=849; 45.0%). A significant number of students did not consume vegetables (n=1205; 63.9%) and fruit (n=1183; 62.8%) every day, half of them skied first breakfast (n=911; 48.3%) and 58.4% (n=1102) ate fish less frequently than 1-2 a week. Most uils (n=1732; 91.9%) admitted to eating fast food and about a quarter consumed candy (n=533; 28.3%) and drank sugary carbonated beverages (n=425; 22.5%) every day. Only 38.8% (n=731) of students admitted to attending hysical education (PE) classes in school (four hours a week) and about one fourth (n=495; 26.3%) engaged in additional free-time exercise in both cases boys were more active than girls (51.0% vs 26.0%, <0.001; 29.4% vs 23.0%, <0.001, resectively). 43,7% (n=824) of junior high school students declared to have consumed alcohol. One third (n=570; 30.2%) declared to having smoked cigarettes at least once in their lives and one in ten (n=203; 10.8%) to having tried drugs and/or designer drugs. There were no statistically significant differences between the aforementioned substance use and sex, lace of residence or school grade. Conclusions: The knowledge of CVD risk factors among junior high school students is disaointing. Teenage lifestyle is characterized by unhealthy diet, low hysical activity and frequent substance use. It is necessary to imlement educational interventions aimed at ro-health lifestyle romotion among teenagers. Wstę Choroby sercowo-naczyniowe (ChSN) są główną rzyczyną zgonów we wsółczesnym świecie. W Polsce każdego roku z rzyczyn kardiologicznych umiera około 175 tysięcy osób, co stanowi blisko 46% wszystkich zgonów [1]. Schorzenia sercowo-naczyniowe są najczęściej wynikiem rozwoju zmian miażdżycowych, które mają charakter rzewlekły i rozłożony w czasie. Udowodniono, że roces miażdżycowy ma swój oczątek już we wczesnej młodości i zależny jest od stylu życia oraz obecności i nasilenia dobrze udokumentowanych, klasycznych czynników ryzyka ChSN [2-4], do których należą: mała aktywność fizyczna, nierawidłowe odżywianie, alenie tytoniu, nadwaga i otyłość, dysliidemia, cukrzyca i nadciśnienie tętnicze [5-13]. Zachowania zdrowotne nabyte w tym okresie, rawdoodobnie będą kontynuowane i utrwalane w wieku dorosłym [14]. Najbardziej nieokojące są analizy dotyczące zwiększającej się liczby otyłych dzieci i nastolatków. Odsetek młodzieży z nadmiarem masy ciała jest w Polsce większy niż w większości krajów euroejskich. Dostęne olskie dane są mało orównywalne - różnią się w zależności od regionu, wieku i rzyjętych kryteriów rozoznania. Można jednak na ich odstawie z ewnym rawdoodobieństwem rzyjąć, że 7-21% olskich dzieci w wieku dojrzewania ma nadwagę lub jest otyłych [10]. Nastęstwem tego jest coraz większa liczba osób narażonych na nadciśnienie tętnicze, zaburzenia liidowe oraz cukrzycę tyu 2 [15-20]. Każda z tych chorób rzysiesza niezależnie rozwój zmian miażdżycowych, a ich wsółwystęowanie wielokrotnie zwiększa ryzyko sercowo- naczyniowe, w tym ryzyko wystąienia wczesnego zawału serca [21]. Najskuteczniejszym sosobem ograniczenia eidemii ChSN jest zwalczanie ich czynników ryzyka już od najmłodszych lat [22,23]. Efekt ten można uzyskać orzez wczesne wdrażanie skutecznych metod rewencyjnych ukierunkowanych na kształtowanie zdrowego stylu życia oraz orawę świadomości zagrożeń związanych z ChSN. Od 2012 roku na terenie województwa małoolskiego realizowany jest Program zdrowotny w zakresie rewencji i wykrywania chorób układu krążenia w oulacji mieszkańców województwa małoolskiego ( Małoolska CArdiovascular Preventive Intervention Study M-CAPRI ) [24], który swym zasięgiem od 2014 roku objął także uczniów małoolskich szkół gimnazjalnych. Podstawowym celem rogramu jest uowszechnianie zasad rofilaktyki ChSN oraz kształtowanie umiejętności rowadzenia zdrowego stylu życia. Celem racy jest ocena znajomości czynników ryzyka ChSN oraz wybranych zachowań rozdrowotnych wśród uczniów szkół gimnazjalnych. Materiał i Metodyka Badanie rze rowadzono w ramach Programu zdrowotnego w zakresie rewencji i wykrywania chorób układu krążenia w oulacji mieszkańców wo jewództwa małoolskiego (M-CAPRI). Poulację badania stanowili uczniowie ierwszych i drugich klas gimnazjalnych z losowo wybranych szkół w województwie małoolskim w latach Analizę rzerowadzono z uwzględnieniem miejsca zamieszkania (miasto vs wieś). Kwestionariusz wiedzy Narzędziem służącym do realizacji założonego celu był, oracowany o zebraniu i rzeglądzie fachowej literatury dotyczącej rewencji ChSN wśród dzieci 380 K. Kna i ws.

3 i młodzieży, kwestionariusz t. Zeszyt oceny wiedzy oraz zachowań rozdrowotnych dla uczniów szkół gimnazjalnych. Kwestionariusz wyełniany był rzez uczniów w szkole (najczęściej na lekcjach wychowawczych) w sosób dobrowolny i anonimowy z uwzględnieniem nastęujących zasad: brak ograniczenia czasu wyełniania kwestionariusza, możliwości korzystania z jakichkolwiek omocy odczas jego uzuełniania oraz możliwości owrotu do ytań wcześniejszych i zmiany odowiedzi. Kwestionariusz zawierał 37 ytań obejmujących: dane demograficzne (tj. wiek, łeć, klasa, miejsce zamieszkania), wybrane zachowania zdrowotne resondentów (odżywianie, aktywność fizyczna, stosowanie używek), ocenę wiedzy na temat czynników ryzyka ChSN, a także dane na temat źródeł uzyskiwania informacji o rewencji chorób układu krążenia. Ocena zachowań rozdrowotnych obejmowała 13 ytań zamkniętych dotyczących częstości sożywania owoców, warzyw surowych lub gotowanych (z wyjątkiem ziemniaków i fasoli), tłustych ryb morskich, słodyczy i słodkich naojów gazowanych tyu coca-cola, esi, srite (codziennie, 5-6 razy w tygodniu, 3-4 razy w tygodniu, 1-2 razy w tygodniu, 1-3 razy w miesiącu, wcale lub rzadziej niż raz na miesiąc), częstości dosalania otraw (nigdy, rzadko, czasami, zawsze), sożywania żywności tyu fast food (codziennie, częściej niż raz w tygodniu, raz w tygodniu lub rzadziej, nigdy), częstości uczęszczania na zajęcia wychowania fizycznego (WF) w szkole (zawsze [4 godziny tygodniowo], rawie zawsze [2-3 godziny tygodniowo], czasem [1 godzina tygodniowo], wcale [zwolnienie z WF]), wykonywania dodatkowej aktywności fizycznej w czasie wolnym (codziennie, 5-6 razy w tygodniu, 3-4 razy w tygodniu, 1-2 razy w tygodniu, rzadziej niż raz w tygodniu, wcale), a także stosowania używek - alkoholu, aierosów, narkotyków i doalaczy rzynajmniej raz w życiu (TAK, NIE). Do oceny znajomości czynników ryzyka ChSN zastosowano formę ytań otwartych, w których oroszono o wymienienie tych czynników ryzyka, które według uczniów mają znaczenie w owstawaniu chorób układu sercowo-naczyniowego ( Co może dorowadzić do chorób serca - zawału serca lub udaru mózgu? ). Odowiedzi na to ytanie były analizowane i odowiednio kwalifikowane jako dany czynnik ryzyka rzez kilku niezależnych badaczy, onieważ ten sam czynnik mógł być oisany rzez uczniów w różny sosób (rzykładowo, jako niedostateczną aktywność fizyczną zaliczano odowiedzi takie jak siedzący tryb życia, mało ruchu czy brak sortu ). Badanie uzyskało ozytywną oinię Komisji Bioetycznej rzy Okręgowej Izbie Lekarskiej w Krakowie (nr 116/KBL/ OIL/2012). Statystyka Analiza statystyczna została rzerowadzona z użyciem orogramowania Statistica, wersja 10.0, StatSoft. Zmienne kategoryczne zostały rzedstawione jako liczby i rocenty (n,%). Do orówna nia zmiennych kategorycznych użyto testów chi kwadrat. Do oceny znajomości oszczególnych czynników ryzyka ChSN został użyty model regresji logistycznej. Zmiennymi zależnymi była znajomość danego czynnika ryzyka (0: brak wiedzy, 1: osiadanie wiedzy). Zmiennymi niezależnymi były: łeć (0: chłoiec, 1: dziewczynka), miejsce zamieszkania (0: miasto, 1: wieś), numer klasy do której uczęszczał ankietowany (0: ierwsza gimnazjum, 1: druga gimnazjum), stosowanie używek rzez uczniów - osobno aierosów, alkoholu, narkotyków i doalaczy (0: nie, 1: tak), sożywanie każdego dnia warzyw (0: nie, 1: tak), owoców (0: nie, 1: tak) i śniadań (0: nie, 1: tak), odejmowanie aktywności fizycznej w ramach każdych zajęć WF w szkole (0: nie, 1: tak) oraz dodatkowej aktywności fizycznej oza zajęciami WF w szkole codziennie (0: nie, 1: tak). Za oziom istotności statystycznej rzyjęto wartość < 0,05. Wyniki Charakterystyka badanej gruy Analizę rzerowadzono w gruie 1885 uczniów (962 chłoców; 51%) uczęszczających do ierwszych (n=1114; 59%) i drugich (n=771; 41%) klas gimnazjalnych w wieku 14,2 ± 0,7 (13-15) lat. Mieszkańcy wsi i miast stanowili odowiednio 61% (n=1153) i 39% (n=730) ankietowanych. Zachowania rozdrowotne Zachowania rozdrowotne badanej oulacji analizowano w trzech głównych obszarach: zachowań związanych z odżywianiem (Tab. I), aktywnością fizyczną (Tab. II) oraz stosowaniem używek (Tab. III). Znacząca część badanych nie sożywa warzyw i owoców każdego dnia, a także rezygnuje z ierwszego śniadania - tylko około ołowa uczniów (51,7%) zjada codziennie śniadanie rzed wyjściem z domu do szkoły. Prawie 60% uczniów sożywa ryby rzadziej niż 1-2 razy w tygodniu, a jedna czwarta wszystkich resondentów sożywa je rzadziej niż raz w miesiącu lub wcale. Większość uczniów (onad 90%) deklaruje sożywanie roduktów tyu fast food, w tym 20,9% gimnazjalistów rzyznało, że żywność tą sożywa częściej niż raz w tygodniu. Słodycze oraz słodkie naoje gazowane sożywa codziennie odowiednio 28,3% oraz 22,5% uczniów. Dosalanie każdego osiłku deklaruje 17,5% ankietowanych, natomiast soli kuchennej nie stosuje jedynie 10,6% uczniów. Nie wykazano istotnej statystycznie zależności między łcią, miejscem zamieszkania oraz klasą a składowymi odżywiania (Tab. I). Wśród badanej oulacji tylko 39% uczniów zadeklarowała uczestnictwo we wszystkich zajęciach WF w szkole (4 godziny tygodniowo), a 10% resondentów nie ćwiczyło na zajęciach WF wcale. Dodatkową aktywność fizyczną w czasie wolnym (oza zajęciami WF w szkole) codziennie odejmowała jedynie jedna czwarta gimnazjalistów. Chłocy w orównaniu do dziewcząt istotnie częściej brali udział we wszystkich zajęciach WF w szkole, a także częściej urawiali sort w wolnym czasie. Nie wykazano istotnych statystycznie różnic omiędzy mieszkańcami wsi i miasta, a także uczniami ierwszych i drugich klas gimnazjalnych w odniesieniu do aktywności fizycznej (Tab. II). Naoje alkoholowe są najbardziej rozowszechnioną używką wśród młodzieży. Próby icia alkoholu ma za sobą 43,7% gimnazjalistów. Do alenia aierosów rzynajmniej raz w ciągu życia rzyznał się co trzeci, a do stosowania narkotyków i/lub doalaczy co dziesiąty ankietowany. Analiza statystyczna otrzymanych wyników nie wykazała istotnych różnic omiędzy stosowaniem wymienionych używek a łcią, miejscem zamieszkania i klasą (ierwsza vs druga klasa gimnazjum) - Tab. III. Znajomość czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych Sośród czynników ryzyka, które srzyjają rozwojowi miażdżycy uczniowie gimnazjum najczęściej wskazywali: alenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, nierawidłowe odżywianie, nadwagę i otyłość oraz małą aktywność fizyczną. Rzadziej wymieniano hiercholesterolemię, nadciśnienie tętnicze oraz cukrzycę. Szczegółową kolejność i częstość wskazań rzedstawiono w Tabeli IV. Wieloczyn nikowa regresja logistyczna wykazała, że dziewczęta częściej niż chłocy identyfikowały jako czynniki ryzyka ChSN nierawidłową dietę, małą aktywność fizyczną, alenie aierosów, nadużywanie alkoholu oraz nadciśnienie tętnicze. Uczniowie z drugich klas gimnazjalnych w orównaniu do klas ierwszych częściej wskazywali nierawidłową dietę, małą aktywność fizyczną, hiercholesterolemię, nadciśnienie tętnicze, nadwagę lub otyłość, rzadziej natomiast identyfikowali takie czynniki, jak alenie aierosów oraz nadużywanie alkoholu. Uczniowie mieszkający na wsi w orównaniu do uczniów mieszkających w miastach częściej jako czynniki ryzyka ChSN ostrzegali nierawidłową dietę, małą aktywność fizyczną, hiercholesterolemię oraz stosowanie używek - aierosów, alkoholu, narkotyków i doalaczy. Uczniowie alący aierosy rzadziej identyfikowali jako czynnik ryzyka alenie aierosów oraz nadużywanie alkoholu (Tab. V). Źródła wiedzy na temat rewencji chorób sercowo-naczyniowych Najwięcej informacji na temat rewencji ChSN ankietowani zdobywali z Internetu (70,9%), od rodziny (58,8%) oraz z telewizji (45,0%). Ponad ołowa uczniów deklarowała, że nie otrzymuje takich informacji od nauczycieli w szkołach. Lekarz jest źródłem informacji o rofilaktyce ChSN tylko dla 39,6% gimnazjalistów. istotnie częściej w orównaniu do chłoców jako źródło informacji na temat rewencji ChSN wskazywały Internet, rasę oraz rówieśników (koleżanka/ kolega). Chłocy oraz osoby mieszkające w mieście częściej deklarowali, że nikt nie udzielał im informacji o rewencji ChSN. Przegląd Lekarski 2017 / 74 / 8 381

4 Tabela I. Zwyczaje żywieniowe uczniów szkół gimnazjalnych z uwzględnieniem łci i miejsca zamieszkania. Eating habits among junior high school students according to gender and lace of residence. Częstość sożywania śniadań: Częstość sożywania warzyw: Częstość sożywania owoców: Częstość sożywania ryb: Częstość dosalania osiłków: - nigdy - rzadko - czasami - zawsze Częstość sożywania żywności tyu fast food*: - częściej niż raz w tygodniu - raz w tygodniu lub rzadziej - nigdy Częstość sożywania słodyczy**: Częstość sożywania słodkich naojów gazowanych***: Ogółem n= (51,7) 175 (9,3) 198 (10,5) 131 (6,9) 104 (5,5) 303 (16,1) 680 (36,1) 206 (10,9) 373 (19,8) 254 (13,5) 151 (8,0) 221 (11,7) 702 (37,2) 458 (24,3) 431 (22,9) 187 (9,9) 75 (4,0) 32 (1,7) 7 (0,4) 32 (1,7) 113 (6,0) 631 (33,5) 660 (35,0) 442 (23,4) 199 (10,6) 590 (31,3) 766 (40,6) 329 (17,5) 59 (3,1) 394 (20,9) 1279(67,9) 153 (8,1) 533 (28,3) 542 (28,8) 357 (18,9) 276 (14,6) 110 (5,8) 67 (3,6) 425 (22,5) 473 (25,1) 311 (16,5) 296 (15,7) 206 (10,9) 174 (9,2) 489 (53,0) 83 (9,0) 99 (10,7) 56 (6,1) 46 (5,0) 150 (16,3) 332 (36,0) 99 (10,7) 181 (19,6) 127 (13,8) 70 (7,6) 114 (12,4) 356 (38,6) 203 (22,0) 219 (23,7) 90 (9,8) 39 (4,2) 16 (1,7) 3 (0,3) 14 (1,5) 57 (6,2) 304 (32,9) 328 (35,5) 217 (23,5) 110 (11,9) 290 (31,4) 354 (38,4) 168 (18,2) 34 (3,7) 204 (22,1) 603 (65,3) 82 (8,9) 260 (28,2) 261 (28,3) 163 (17,7) 140 (15,2) 58 (6,3) 41 (4,4) 217 (23,5) 212 (23,0) 161 (17,4) 142 (15,4) 98 (10,6) 93 (10,1) Chłocy n= (50,4) 92 (9,6) 99 (10,3) 75 (7,8) 58 (6,0) 153 (15,9) 348 (36,2) 107 (11,1) 192 (20,0) 127 (13,2) 81 (8,4) 107 (11,1) 346 (36,0) 255 (26,5) 212 (22,0) 97 (10,1) 36 (3,7) 16 (1,7) 4 (0,4) 18 (1,9) 56 (5,8) 327 (34,0) 332 (34,5) 225 (23,4) 89 (9,3) 300 (31,2) 412 (42,8) 161 (16,7) 25 (2,6) 190 (19,8) 676 (70,3) 71 (7,4) 273 (28,4) 281 (29,2) 194 (20,2) 136 (14,1) 52 (5,4) 26 (2,7) 208 (21,6) 261 (27,1) 150 (15,6) 154 (16,0) 108 (11,2) 81 (8,4) * frytki, hamburgery, hot-dogi, izza; ** cukierki, wafle, batony, lody, ciastka; *** coca-cola, esi, srite 0,572 0,942 0,333 0,973 0,106 0,110 0,245 0,248 Wieś n= (50,8) 111 (9,6) 118 (10,2) 81 (7,0) 59 (5,1) 199 (17,2) 411 (35,6) 131 (11,4) 233 (20,2) 158 (13,7) 86 (7,5) 135 (11,7) 433 (37,6) 280 (24,3) 275 (23,9) 105 (9,1) 38 (3,3) 22 (1,9) 5 (0,4) 20 (1,7) 72 (6,2) 399 (34,6) 399 (34,6) 258 (22,4) 124 (10,8) 353 (30,6) 473 (40,9) 204 (17,6) 35 (3,0) 250 (21,7) 773 (67,0) 96 (8,3) 316 (27,4) 321 (27,8) 233 (20,2) 177 (15,3) 71 (6,2) 36 (3,1) 264 (22,9) 288 (25,0) 194 (16,8) 176 (15,3) 119 (10,3) 112 (9,7) Miasto n= (53,0) 64 (8,8) 80 (11,0) 50 (6,8) 45 (6,2) 104 (14,2) 269 (36,8) 75 (10,3) 140 (19,2) 96 (13,2) 65 (8,9) 86 (11,6) 269 (36,7) 178 (24,2) 156 (21,4) 82 (11,2) 37 (5,1) 10 (1,4) 2 (0,3) 12 (1,6) 41 (5,6) 232 (31,6) 261 (35,6) 184 (25,2) 75 (10,3) 237 (32,5) 293 (40,1) 125 (17,1) 24 (3,3) 144 (19,7) 506 (69,2) 57 (7,8) 217 (29,6) 221 (30,3) 124 (17,0) 99 (13,6) 39 (5,3) 31 (4,2) 161 (21,9) 185 (25,3) 117 (16,0) 119 (16,3) 87 (11,9) 62 (8,5) 0,509 0,821 0,179 0,643 0,921 0,710 0,213 0,783 Tabela II. Aktywność fizyczna uczniów szkół gimnazjalnych z uwzględnieniem łci i miejsca zamieszkania. Physical activity among junior high school students according to gender and lace of residence. Aktywność fizyczna w ramach zajęć WF w szkole: - zawsze - rawie zawsze - czasem - wcale Dodatkowa aktywność fizyczna oza zajęciami WF w szkole: - rzadziej niż raz w tygodniu - wcale WF- wychowanie fizyczne Ogółem n= (38,8) 711 (37,7) 265 (14,1) 178 (9,4) 495 (26,3) 281 (14,9) 432 (22,9) 347 (18,4) 269 (14,3) 61 (3,2) 240 (26,0) 441 (47,8) 151 (16,4) 91 (9,9) 212 (23,0) 135 (14,6) 203 (22,0) 208 (22,5) 137 (14,8) 28 (3,0) Chłocy n= (51,0) 270 (28,1) 114 (11,9) 87 (9,0) 283 (29,4) 146 (15,2) 229 (23,8) 139 (14,4) 132 (13,7) 33 (3,4) <0,001 <0,001 Wieś n= (39,2) 455 (39,5) 142 (12,2) 105 (9,1) 291 (25,2) 163 (14,1) 276 (23,9) 227 (19,7) 162 (14,1) 35 (3,0) Miasto n= (38,2) 256 (35,1) 123 (16,7) 73 (10,0) 204 (27,9) 118 (16,0) 156 (21,4) 120 (16,4) 107 (14,7) 26 (3,6) 0,057 0, K. Kna i ws.

5 Tabela III. Stosowanie używek rzez uczniów szkół gimnazjalnych z uwzględnieniem łci i miejsca zamieszkania. Substance use among junior high school students according to gender and lace of residence. Stosowanie używek [kiedykolwiek]: - alkohol - aierosy - narkotyki/doalacze Ogółem n= (43,7) 570 (30,2) 203 (10,8) 393 (42,6) 276 (29,9) 95 (10,3) Chłocy n= (44,8) 294 (30,6) 108 (11,2) 0,354 0,794 0,562 Wieś n= (43,7) 355 (30,7) 126 (10,9) Miasto n= (43,8) 215 (29,5) 77 (10,5) 0,996 0,600 0,855 Tabela IV. Znajomość czynników ryzyka ChSN u uczniów szkół gimnazjalnych z uwzględnieniem łci i miejsca zamieszkania. Knowledge of CVD risk factors in junior high school students according to gender and lace of residence. Ogółem n=1885 Chłocy n=962 Wieś n=1154 Nierawidłowe odżywanie 643 (34,1) 385 (41,7) 258 (26,8) <0, (36,0) 228 (31,2) 0,038 Niedostateczna aktywność fizyczna 495 (26,3) 302 (32,7) 193 (20,1) <0, (28,1) 171 (23,4) 0,028 Miasto n=731 Nadwaga lub otyłość 510 (27,1) 266 (28,8) 244 (25,4) 0, (28,7) 179 (24,5) 0,053 Nadciśnienie tętnicze 148 (7,9) 91 (9,9) 57 (5,9) 0, (8,6) 49 (6,7) 0,166 Cukrzyca 81 (4,3) 45 (4,9) 36 (3,7) 0, (3,7) 38 (5,2) 0,155 Hiercholesterolemia 172 (9,1) 84 (9,1) 88 (9,1) 1, (10,2) 54 (7,4) 0,046 Palenie aierosów 688 (36,5) 360 (39,0) 328 (34,1) 0, (38,3) 246 (33,7) 0,047 Nadużywanie alkoholu 664 (35,2) 355 (38,5) 309 (32,1) 0, (38,5) 220 (30,1) <0,001 Stosowanie narkotyków/doalaczy 330 (17,5) 172 (18,6) 158 (16,4) 0, (19,9) 100 (13,7) 0,001 Tabela V. Determinanty znajomości oszczególnych czynników ryzyka ChSN rzez uczniów szkół gimnazjalnych - regresja logistyczna. Determinants of CVD risk factors knowledge in junior high school students - logistic regression. Czynnik ryzyka Nierawidłowa dieta Mała aktywność fizyczna Palenie aierosów Nadużywanie alkoholu Hiercholesterolemia Cukrzyca Nadciśnienie tętnicze Stosowanie narkotyków/doalaczy Nadwaga lub otyłość Determinanty znajomości czynników ryzyka ChSN Palenie aierosów Palenie aierosów OR -95% PU + 95% PU OR - iloraz szans; PU - rzedział ufności *Determinanty uwzględnione w modelu regresji logistycznej: łeć, klasa, miejsce zamieszkania, alenie aierosów, sożywanie alkoholu, stosowanie narkotyków/ doalaczy, odejmowanie aktywności fizycznej w ramach wszystkich zajęć WF w szkole, odejmowanie dodatkowej aktywności fizycznej w czasie wolnym (codziennie), sożywanie warzyw (codziennie), sożywanie owoców (codziennie), sożywanie śniadania codziennie rzed wyjściem z domu do szkoły. 1,99 1,38 1,23 2,03 1,56 1,27 1,30 0,79 1,23 0,72 1,38 0,77 1,46 0,80 1,04 1,45 1,42 1,39 1,51 0,69 1,69 2,02 1,28 1,19 0,89 1,57 1,20 1,41 1,23 1,63 1,14 1,01 1,63 1,26 1,02 1,07 0,65 1,01 0,58 1,13 0,64 1,20 0,64 0,75 1,06 1,01 0,87 0,97 0,44 1,18 1,43 0,89 0,93 0,70 1,22 0,97 1,14 0,99 2,44 1,68 1,51 2,53 1,92 1,58 1,58 0,96 1,50 0,90 1,68 0,94 1,78 1,00 1,45 1,99 1,99 2,22 2,37 1,09 2,42 2,84 1,84 1,52 1,14 2,03 1,48 1,73 1,52 0,001 0,040 0,030 0,009 0,019 0,037 0,005 0,001 0,011 0,049 0,798 0,021 0,041 0,173 0,071 0,110 0,004 0,176 0,175 0,358 0,001 0,094 0,001 0,059 Przegląd Lekarski 2017 / 74 / 8 383

6 Tabela VI. Źródła wiedzy na temat rewencji ChSN u uczniów szkół gimnazjalnych z uwzględnieniem łci i miejsca zamieszkania. Sources of information about CVD revention among junior high school students according to gender and lace of residence. Ogółem n=1885 Chłocy n=962 Wieś n=1154 Miasto n=731 Rodzina 1109 (58,8) 542 (58,7) 567 (58,9) 0, (61,0) 406 (55,6) 0,024 Nauczyciel 833 (44,2) 406 (44,0) 427 (44,4) 0, (48,2) 276 (37,8) <0,001 Lekarz 747 (39,6) 377 (40,8) 370 (38,5) 0, (40,3) 281 (38,5) 0,456 Kolega/koleżanka 278 (14,7) 159 (17,2) 119 (12,4) 0, (15,7) 97 (13,3) 0,171 Telewizja 849 (45,0) 430 (46,6) 419 (43,6) 0, (47,3) 303 (41,5) 0,016 Prasa 325 (17,2) 199 (21,6) 126 (13,1) <0, (18,2) 115 (15,8) 0,189 Internet 1336 (70,9) 724 (78,4) 612 (63,6) <0, (72,3) 502 (68,6) 0,095 Radio 218 (11,6) 83 (9,0) 135 (14,0) 0, (12,7) 71 (9,7) 0,054 Inne źródła 311 (16,5) 139 (15,1) 172 (17,9) 0, (16,3) 123 (16,8) 0,806 Nikt nie udziela mi takich informacji 124 (6,6) 31 (3,4) 93 (9,7) <0, (5,5) 61 (8,2) 0,024 Dla uczniów mieszkających na wsi istotnie częstszym źródłem informacji była rodzina, nauczyciel i telewizja (Tab. VI). Dyskusja Z rzerowadzonej analizy wynika, że młodzież małoolskich szkół gimnazjalnych wykazuje niezadowalający oziom wiedzy o czynnikach ryzyka ChSN. Sośród czynników srzyjających rozwojowi miażdżycy ankietowani najczęściej wskazywali czynniki związane bez ośrednio ze stylem życia, takie jak alenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, nierawidłowe odżywianie (deklarowała je około jedna trzecia uczniów), a także nadwagę i otyłość oraz małą aktywność fizyczną (które wskazywało mniej niż 30% ankietowanych). Bardzo wysoki odsetek (onad 90%) gimnazjalistów nie znał tak ważnych czynników ryzyka, jak hiercholesterolemia, nadciśnienie tętnicze czy cukrzyca. Wyższy oziom wiedzy wykazywały dziewczęta, uczniowie rerezentujący środowisko wiejskie oraz młodzież z drugich klas gimnazjalnych. W naszym badaniu wyjątkowo dużo resondentów (71%), w orównaniu z wcześniejszymi danymi literaturowymi [25,26], za źródło informacji na temat rofilaktyki ChSN uznało Internet. Wydaje się, że na tę różnicę w wynikach mógł mieć wływ szybko ostęujący dostę młodzieży do Internetu, zwłaszcza w środowisku miejskim. Zgodnie z deklaracjami uczestników, do innych źródeł informacji należała rodzina, a nastęnie telewizja, która na tle innych badań [26,27] systematycznie traci swoją oularność jako źródło informacji o chorobach układu krążenia i ich rofilaktyce, rawdoodobnie ustęując wzrastającemu znaczeniu ortali internetowych. Mniej niż ołowa ankietowanych wskazała jako źródło wiedzy nauczyciela, a tylko 40% korzystało z orad i zaleceń lekarza, co wyada nieco leiej, niż w badaniach srzed kilku lat [28,29]. Wybór większości źródeł informacji zależał istotnie od łci, miejsca zamieszkania i klasy. częściej korzystały z Internetu, czasoism, a także rad swoich rówieśników. Ich wyższy oziom wiedzy na temat czynników ryzyka ChSN być może wynika z faktu, iż bardziej rzywiązują one uwagę do swojego wyglądu, a w szczególności do własnej masy ciała. Dla uczniów mieszkających na wsi istotnie częstszym źródłem wiedzy była rodzina, nauczyciele i telewizja, być może ze względu na silniejsze więzi rodzinne w małych sołecznościach wiejskich, a także mniejszy dostę do Internetu [30]. W związku z częstym korzystaniem rzez młodzież z Internetu w oszukiwaniu informacji na temat rofilaktyki ChSN, owinno się zwiększyć rzetelność informacji zawartych w sieci, a także stworzyć możliwość wskazywania rzez rofesjonalistów stron internetowych godnych zaufania. Z drugiej strony, owstaje ilna otrzeba zwiększenia tego rzekazu orzez owszechną i rzetelną edukację w szkołach oraz gabinetach lekarzy odstawowej oieki zdrowotnej [31,32]. Poziom wiedzy osiadany rzez gimnazjalistów o wystęujących w sołeczeństwie zagrożeniach zdrowotnych jest zgodny z ich zachowaniami zdrowotnymi. Dokonana analiza referencji żywieniowych młodzieży uwidoczniła bardzo wiele nierawidłowości w tym zakresie. Sożycie warzyw, owoców i ryb jest znacznie oniżej rekomendowanej normy [8,33]. Młode okolenie bardzo często rezygnuje także z najważniejszego osiłku w ciągu dnia, jakim jest ierwsze śniadanie. Nawyki te w ołączeniu ze zbyt częstym sożywaniem rostych węglowodanów, soli kuchennej oraz tłuszczów zwierzęcych (zwłaszcza nasyconych) w ostaci słodyczy, słodkich naojów gazowanych i żywności tyu fast food stwarzają z jednej strony ryzyko wystąienia niedoborów żywieniowych, z drugiej srzyjają rozwojowi nadwagi i otyłości [34,35]. Prawidłowe żywienie ma szczególne znaczenie u dzieci i młodzieży ze względu na bardzo intensywne rocesy wzrastania i dojrzewania zachodzące w tym okresie życia. Regularne jedzenie osiłków, zwłaszcza ierwszego śniadania, sożywanie zalecanych ilości warzyw, owoców i ryb, oraz ograniczanie sożycia roduktów zawierających dużo cukrów i tłuszczów zwierzęcych warunkują rawidłowe funkcjonowanie i ogólną srawność fizyczną i sychiczną dzieci i młodzieży. Udowodniono, że ouszczanie ierwszego śniadania może rowadzić do gorszego funkcjonowania na lekcjach oraz w czasie zajęć sortowych [36,37], a wraz z częstością sożywania żywności tyu fast food wzrasta ryzyko nadwagi i otyłości oraz ozostałych składowych zesołu metabolicznego [38]. Ważne jest zatem uświadomienie młodym ludziom zagrożeń wynikających z nierawidłowego odżywiania, a także odjęcie odowiednich działań, mających na celu orawę ich sosobu żywienia. W Polsce sytuacja dotycząca aktywności fizycznej od wieloma względami również jest niezadowalająca. Odsetek młodzieży, która rzeznacza na aktywność fizyczną codziennie co najmniej 60 minut jest bardzo mały i wyraźnie zmniejsza się z wiekiem, zwłaszcza u dziewcząt [39,40]. Z rzerowadzonej analizy wynika, że oziom aktywności fizycznej odejmowanej rzez uczniów zarówno w ramach zajęć wychowania fizycznego w szkole, jak i w czasie wolnym jest zbyt niski w stosunku do otrzeb badanej oulacji, zwłaszcza u dziewcząt. Zalecany oziom aktywności fizycznej [7,40,41] deklarowała zaledwie jedna czwarta gimnazjalistów, a rawie 10% resondentów w ogóle nie uczestniczyło w zajęciach wychowania fizycznego, co może wynikać ze zbyt częstego i nieuzasadnionego zwalniania uczniów z realizacji zajęć wychowania fizycznego [40,42]. U dzieci i młodzieży w wieku szkolnym niezbędne są systematyczne, zorganizowane zajęcia o różnorodnych formach ruchu, odowiedniej częstotliwości, czasie trwania i intensywności wysiłku. Umożliwia to osiągnięcie wysokiego oziomu wydolności fizycznej, która zmniejsza m.in. ryzyko rozwoju chorób układu krążenia w wieku dorosłym [7,41]. Szkoła jest instytucją wywierającą znaczący wływ na ostawy dzieci i młodzieży wobec aktywności fizycznej, a lekcje wychowania fizycznego owinny odgrywać decydującą rolę w kształtowaniu ostaw rozdrowotnych [43]. 384 K. Kna i ws.

7 Kolejnym alarmującym roblemem jest rozowszechnienie stosowania używek wśród młodzieży gimnazjalnej. Z rzerowadzonej analizy wynika, że onad 43% ankietowanych miało za sobą eta inicjacji alkoholowej. Do alenia aierosów rzynajmniej raz w ciągu życia rzyznało się aż 30% ankietowanych. Znaczne jest również rozowszechnienie używania nielegalnych substancji sychoaktywnych - onad 10% resondentów deklarowała stosowanie narkotyków i/lub doalaczy. Zaobserwowano także, że odsetki dziewcząt sożywających alkohol, alących aierosy oraz stosujących narkotyki i doalacze są niemal takie same jak analogiczne odsetki chłoców. Na odstawie dostęnych danych literaturowych odobnie obserwowano zmniejszanie się różnic między chłocami i dziewczętami w rozowszechnieniu icia alkoholu oraz alenia aierosów w ostatnim czasie [40,44]. Należy zatem odkreślić nieokojącą tendencję do zwiększania się liczby ijących alkohol dziewcząt, a także zwrócić szczególną uwagę na wysoki oziom dostęności naojów alkoholowych [44]. Większość gimnazjalistów stosująca używki nie ma świadomości ich negatywnego wływu na rozwój ChSN. Wystęowanie danego czynnika u młodzieży w ostaci nadużywania alkoholu oraz stosowania narkotyków i doalaczy nie wiązało się z jego częstszym wskazaniem jako czynnika ryzyka ChSN. Młodzież aląca aierosy rzadziej natomiast identyfikowała jako czynnik ryzyka alenie aierosów oraz nadużywanie alkoholu. Wyniki te można orzeć utrzymującym się wśród nastolatków rzekonaniem, że alkohol nie rowadzi w tym wieku do uzależnienia, a umieralność z owodu chorób odtytoniowych dotyczy osób dorosłych. Warto jednak odkreślić, że oczątki nałogu alenia aierosów zazwyczaj sięgają okresu adolescencji, wiek sięgnięcia o ierwszego aierosa stale obniża się, a nadmierne sożywanie alkoholu może sowodować szereg szkód nie tylko zdrowotnych, ale również sołecznych [40,44-46]. Wnioski Poziom wiedzy uczniów szkół gimnazjalnych na temat czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego jest niezadowalający. Dotyczy to zwłaszcza chłoców, młodzieży rerezentującej środowisko miejskie oraz uczniów z ierwszych klas gimnazjalnych. Styl życia młodzieży gimnazjalnej wykazuje także wiele nierawidłowości. Młodzi ludzie często odejmują zachowania ryzykowne w ostaci stosowania używek, nie stosują się do zasad zdrowego żywienia a także są mało aktywni fizycznie. Duży odsetek gimnazjalistów rezygnuje z zajęć wychowania fizycznego, co uniemożliwia osiągnięcie zalecanego oziomu aktywności fizycznej. Nieokojące jest małe uczestnictwo w lekcjach wychowania fizycznego oraz zwiększająca się liczba stosujących używki dziewcząt. Istnieje konieczność zwrócenia uwagi na roblem niezdrowego stylu życia oraz niedostatecznej wiedzy zdrowotnej młodzieży. Warto wziąć od uwagę zbyt mało aktywne ostawy lekarzy i nauczycieli wobec romocji zdrowia i rofilaktyki ChSN. Konieczne jest rowadzenie zalanowanych działań uświadamiających ryzyko i szkody wynikające z takiego zachowania, a rzede wszystkim ukierunkowanych na romowanie zdrowego stylu życia wśród nastolatków. Piśmiennictwo 1. Cierniak-Piotrowska M, Marciniak G, Stańczyk J: Statystyka zgonów i umieralności z owodu chorób układu krążenia. Strzelecki Z, Szymborski J. (red). Zachorowalność i umieralność na choroby układu krążenia a sytuacja demograficzna Polski. Rządowa Rada Ludnościowa. Warszawa McMahan CA, Gidding SS, Malcom GT, Tracy RE, Strong JP. et al: Pathobiological determinants of atherosclerosis in youth risk scores are associated with early and advanced atherosclerosis. Pediatrics. 2006; 118: Zieske AW, Malcom GT, Strong JP: Natural history and risk factors of atherosclerosis in children and youth: the PDAY study. Pediatr Pathol Mol Med. 2002; 2: Misra A: Risk factors for atherosclerosis in young individuals. J Cardiovasc Risk. 2000; 7: Skrzyek A, Szeliga M, Stalmach-Przygoda A, Kowalska B, Jabłoński K. i ws: Analiza stylu życia oraz czynników ryzyka miażdżycy wystęujących u studentów wybranych uczelni w Krakowie. Przegl Lek. 2016; 5; Yusuf S, Hawken S, Ounuu S, Dans T, Avezum A. et al: Effect of otentially modifiable risk factors associated with myocardial infarction in 52 countries (the INTERHEART study): case-control study. Lancet 2004; 364: Piotrowicz R, Podolec P, Koeć G, Drygas W, Mamcarz A. et al: Polish Forum for Prevention Guidelines on hysical activity. Kardiol Pol. 2009; 67: Kłosiewicz-Latoszek L, Szostak WB, Podolec P, Koeć G, Pająk A. et al: Polish forum for revention guidelines on diet. Kardiol Pol. 2008; 66: Jankowski P, Kawecka-Jaszcz K, Koeć G, Podolec J, Pająk A. et al: Polish Forum for Prevention Guidelines on Smoking: udate Kardiol Pol. 2017; 75: Zahorska-Markiewicz B, Podolec P, Koeć G, Drygas W, Godycki-Cwirko M. et al: Polish Forum for Prevention Guidelines on overweight and obesity. Kardiol Pol. 2008; 66: Cybulska B, Szostak WB, Filiiak KJ, Koeć G, Drygas W. et al: Polish Forum for Prevention Guidelines on Dysliidaemia: udate Kardiol Pol. 2017; 75: Czarnecka D, Jankowski P, Koeć G, Pająk A, Podolec J. et al: Polish Forum for Prevention Guidelines on Hyertension: udate Kardiol Pol. 2017; 75: Kozek E, Podolec P, Koeć G, Pająk A, Tykarski A. et al: Polish Forum for Prevention Guidelines on Diabetes. Kardiol Pol. 2008; 66: Grzybowski A, Trafalska E, Paradowska-Stankiewicz I: Nutritional habits of youth. Probl Hig. 2000; 69: Torrance B, McGuire KA, Lewanczuk R, McGavock J: Overweight, hysical activity and high blood ressure in children: a review of the literature. Vasc Health Risk Manag. 2007; 3: Graf C, Rost SV, Koch B, Heinen S, Falkowski G. et al: Data from the StEP TWO rogramme showing the effect on blood ressure and different arameters for obesity in overweight and obese rimary school children. Cardiol Young. 2005; 15: Mamcarz A, Podolec P, Koeć G, Czarnecka D, Rynkiewicz A. et al: Polish forum for revention guidelines on metabolic syndrome. Kardiol Pol. 2010; 68: Weiss R, Dziura J, Burgert TS, Tamborlane WV, Taksali SE. et al: Obesity and the metabolic syndrome in children and adolescents. N Engl J Med. 2004; 350: Dabelea D, Bell RA, D Agostino RB, Imeratore G, Johansen JM. et al: Incidence of diabetes in youth in the United States. JAMA. 2007; 297: Lughetti L, Bruzzi P, Predieri B: Evaluation and management of hyerliidemia in children and adolescents. Curr Oin Pediatr. 2010; 22: Magnussen CG, Koskinen J, Chen W, Thomson R, Schmidt MD. et al: Pediatric metabolic syndrome redicts adulthood metabolic syndrome, subclinical atherosclerosis, and tye 2 diabetes mellitus but is no better than body mass index alone: The Bogalusa Heart Study and the cardiovascular risk in young Finns study. Circulation 2010; 122: Bandosz P, O Flaherty M, Drygas W, Rutkowski M, Koziarek J. et al: Decline in mortality from coronary heart disease in Poland after socioeconomic trans formation: modelling study. BMJ 2012; 344: d Caewell S, O Flaherty M: Raid mortality falls after risk-factor changes in oulations. Lancet 2011; 378: Podolec P, Sarnecka A, Waśniowska A, Koeć G: Program zdrowotny w zakresie rewencji i wykrywa nia chorób układu krążenia w oulacji mieszkańców województwa małoolskiego na lata M-CAPRI. Koeć G, Jankowski P, Pająk A, Drygas W. (red.). Eidemiologia i rewencja chorób układu krążenia. Medycyna Praktyczna. Kraków Czarniecka-Skubina E, Namysław I: Wybrane element zachowań żywieniowych uczniów szkół średnich, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość. 2008; 61: Kolarzyk E, Janik A, Kwiatkowski J, Potocki A: Stosowanie diet odchudzających rzez krakowską młodzież ze szkół onadodstawowych z uwzględnieniem wieku i łci. Probl Hig Eidemiol. 2010; 91: Saracen A: Zachowania zdrowotne młodzieży szkół onadgimnazjalnych. Hygeia Public Health. 2010; 45: Maksymowicz-Jaroszuk J, Karczewski J: Ocena zachowań i zwyczajów żywieniowych gimnazjalistów z terenu Białegostoku. Hygeia Public Health 2010; 45: Wojtaś M, Kołłajtis-Dołowy A: Zachowania żywieniowe wybranej gruy uczniów ostatnich klas szkół onadgimnazjalnych w Warszawie. Probl Hig Eidemiol. 2011; 92: GUS: Sołeczeństwo informacyjne w Polsce w 2015 roku. Zakład Wydawnictw Statystycznych. Warszawa Sarnecka A, Koeć G, Waśniowska A, Waligóra M, Kna K. i ws: Rozowszechnienie i znajomość modyfikowalnych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych u acjentów odstawowej oieki zdrowotnej. Program zdrowotny w zakresie rewencji i wykrywania chorób układu krążenia w oulacji mieszkańców województwa małoolskiego (M-CAPRI). Przegl Lek. 2016; 73: Waśniowska A, Koeć G, Szafraniec K, Misiowiec W, Waligóra M. et al: Assesment of knowledge on cardiovascular disease risk factors by ostal survey in residencts of Małoolska Voivodeshi. Małool ska CArdiovascular Preventive Interven- Przegląd Lekarski 2017 / 74 / 8 385

8 tion Study (M-CAPRI). Ann Agric Environ Med. 2017; 24: Pieoli MF, Hoes AH, Agewall S, Albus C, Brotons C. et al: 2016 Euroean Guidelines on cardiovascular disease revention in clinical ractice The Sixth Joint Task Force of the Euroean Society of Cardiology and Other Societies on Cardiovascular Disease Prevention in Clinical Practice. Eur Heart J. 2016; 37: Wanat G, Grochowska-Niedworok E, Kardas M, Całyniuk B: Nierawidłowe nawyki żywieniowe i związane z nimi zagrożenie dla zdrowia wśród młodzieży gimnazjalnej. Hygeia Public Health. 2011; 46: Cieślik E, Siembida A, Kuś A, Folcik A, Koeć A: Wływ edukacji na świadomość żywieniową młodzieży szkół onadgimnazjalnych w asekcie rofilaktyki chorób dietozależnych. Probl Hig Eidemiol. 2014; 95: Hoyland A, Dye L, Lawton CL: A systematic review of the effect of breakfast on the cognitive erformance of children and adolescents. Nutr Res Rev. 2009; 22: Ramersaud GC, Pereira MA, Girard BL, Adams J, Metzl JD: Breakfast Habits, Nutritional Status, Body Weight, and Academic Performance in Children and Adolescents. J Am Diet Assoc. 2005; 105: Schroder H, Fito M, Covas MI: Association of fast food consumtion with energy intake, diet quality, body mass index and the risk of obesity in a reresentative Mediterranean oulation. Br J Nutr. 2007; 98: Kirby J, Levin KA, Inchley J: Associations between the school environment and adolescent girls hysical activity. Health Educ Res. 2012; 27: Mazur J, Małkowska-Szkutnik A (red): Wyniki badań HBSC Raort techniczny. Instytut Matki i Dziecka. Warszawa Stańczyk J, Kierzkowska B, Podolec P, Koeć G, Cybulska B. et al: Polish Forum for Prevention Guidelines on cardiovascular diseases revention in children and adolescents. Kardiol Pol. 2010; 68: Woynarowska B, Mazur J, Oblacińska A: Particiation of students in hysical education lessons in schools in Poland. Hygeia Public Health. 2015; 50: Onefre M, Marques AR, Moreira AR, Holzweg M, Reond RM. et al: Physical education and sort in Euroe: From individual reality to collective desirability (art 2). Intern J Physical Educ. 2012; 2: Sierosławski J: Używanie alkoholu i narkotyków rzez młodzież szkolną. Raort z ogólnoolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2015 r. Euroejski rogram badań ankietowych w szkołach ESPAD. IPiN. Warszawa Mazur J, Dzielska A, Kowalewska A, Fijałkowska A: Aktualne trendy alenia tytoniu rzez młodzież 15-letnią w Polsce na tle 30 krajów. Przegl Lek. 2016; 10: Margasińska J, Dworak D, Goc S, Ahnert B, Wiechuła D: Wiedza na temat doalaczy oraz oularność ich stosowania wśród licealistów z województwa śląskiego. Przegl Lek. 2016; 10: K. Kna i ws.