WPŁYW STATUSU SPOŁECZNEGO NA SPOSÓB ŻYWIENIA I STYL ŻYCIA MIESZKAŃCÓW WARSZAWY W ŚREDNIM WIEKU BADANIE POL-MONICA BIS

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 6, 75, 5, ANNA WAŚKIEWICZ, ELŻBIETA SYGNOWSKA WPŁYW STATUSU SPOŁECZNEGO NA SPOSÓB ŻYWIENIA I STYL ŻYCIA MIESZKAŃCÓW WARSZAWY W ŚREDNIM WIEKU BADANIE POL-MONICA BIS SOCIOECONOMIC STATUS AS A DETERMINANT OF DIETARY HABITS AND LIFE STYLE AMONG MIDDLE AGED WARSAW POPULATION POL-MONICA BIS PROJECT Zakład Eidemiologii, Prewencji ChUK i Promocji Zdrowia, Instytut Kardiologii, Warszawa Kierownik: rof. dr hab. med. Wojciech Drygas Streszczenie Cel. Ocena związku omiędzy oziomem wykształcenia a sosobem żywienia i wybranymi cechami zachowań zdrowotnych. Metodyka. W ramach rojektu Pol- MONICA bis w roku 1 rzebadano rerezentatywne róbki 658 mężczyzn i 671 kobiet, mieszkańców Warszawy. Wyniki. Poziom wykształcenia był ozytywnie związany ze sożyciem witaminy C i E, wania, magnezu, ryb, owoców i roduktów mlecznych u obu łci oraz witamin z gruy B, żelaza oraz warzyw w gruie kobiet. Wraz ze wzrostem edukacji malał odsetek alaczy i rósł rocent osób wzbogacających dietę sulementami, a u mężczyzn dodatkowo wzrastała ozazawodowa aktywność fizyczna. Wnioski. Wzrost oziomu wykształcenia wiąże się z bardziej rawidłowym żywieniem i korzystniejszymi zachowaniami zdrowotnymi. SŁOWA KLUCZOWE: oziom wykształcenia, status socjoekonomiczny, zachowania zdrowotne, sosób żywienia, wartość energetyczna i odżywcza diety. Summary Aim. To examine the effects of educational status on dietary habits and health behaviour. Methods. Within the frame of the Pol-MONICA bis Project two random samles of 658 male and 671 female Warsaw residents, aged 74, were surveyed in 1. Results. The educational status was ositively associated with an intake of vitamin C, E, calcium, magnesium, fish, fruits, dairy roducts in both genders, and vitamins B, iron and vegetables in women. In both genders the higher the educational level the smaller was the number of smokers and more frequent was vitamin and mineral sulements use and in men increased leisure time hysical activity. Conclusion. Higher educational level is associated with healthy diet and more beneficial health behaviour. KEY WORDS: educational level, socioeconomic status, health behaviour dietary habits, energy and nutrient intake. Wstę Żywienie ełni ważną rolę w rozwoju około chorób i wływa także na oziom mierników stanu zdrowia. Analizy sołecznych uwarunkowań wystęowania chorób cywilizacyjnych oraz ich czynników ryzyka, n. otyłości, zaburzeń gosodarki liidowej, nadciśnienia wskazują, że wady w żywieniu nie są w sołeczeństwie rozłożone równomiernie [1 5]. Na oziom i strukturę konsumcji żywności wływa wiele złożonych i wsółzależnych czynników. Do ważniejszych należą: ty i wielkość rodziny, gusty i rzyzwyczajenia, ceny, wiedza żywieniowa oraz moda, kształtowana głównie rzez reklamy. Kolejnymi różnicującymi sosób żywienia są czynniki socjoekonomiczne:, dochód i rodzaj racy, a także fakt zatrudnienia oraz stan cywilny [6 9]. Obecnie rynek żywności w Polsce charakteryzuje się wysoko nasyconą odażą, co teoretycznie ozwala na ełne zasokojenie otrzeb sołeczeństwa odnośnie konsumcji. Wybór sosobu żywienia zależy więc od referencji konsumentów w zakresie sożycia, ich wiedzy żywieniowej, a także możliwości finansowych, a więc czynników w znacznym stoniu związanych z oziomem wykształcenia. Dodatkowo stoień edukacji wywiera istotny wływ na zachowania i ostawy wobec zdrowia. Celem racy była ocena związku omiędzy oziomem wykształcenia a sosobem żywienia i wybranymi cechami zachowań zdrowotnych. Materiał i metodyka Przedstawiony materiał obejmuje wyniki badań skriningowych uzyskanych w ramach Programu Pol- MONICA bis w 1 roku. Przedmiotem badania były rerezentatywne róbki oulacji mieszkańców dwóch dzielnic Warszawy (Praga Południe i Praga Północ) w wieku 74 lat. Oeratem losowania był owszechny elektroniczny system ewidencji ludności (PESEL). Wylosowano o 1 osób z każdej łci, zbadano 679 mężczyzn i 691 kobiet. Ostatecznie do analizy zakwalifikowano dane odowiednio 658 i 671 osób, o odrzuceniu części z owodu niedostatecznej wiarygodności wywiadów żywieniowych.

2 444 Anna Waśkiewicz, Elżbieta Sygnowska Dane o oziomie statusu socjoekonomicznego zebrano za omocą standardowego kwestionariusza. Dla celów niniejszej racy osoby uczestniczące w badaniu zostały ogruowane wg nastęujących kategorii wykształcenia; 1 odstawowe; obejmujące nieełne odstawowe lub brak wykształcenia, ełne odstawowe lub nieełne średnie i zasadnicze zawodowe; 2 średnie; obejmujące ełne średnie lub nieełne wyższe; 3 wyższe; ukończone studia wyższe. Indywidualny sosób żywienia oceniono metodą wywiadu odnośnie sożycia roduktów i otraw w czasie 24 godzin orzedzających badanie. Do oceny ilości sożytej żywności osłużono się Albumem fotografii roduktów i otraw, w którym zawarte są odstawowe artykuły o zróżnicowanych wielkościach orcji, najczęściej wystęujące w codziennym żywieniu. Obliczenia wartości energetycznej oraz składników diety dokonano rzy zastosowaniu bazy danych oracowanej na odstawie tabel wartości odżywczej roduktów sożywczych oublikowanych w 1998 roku [1]. W wynikach uwzględniono straty witamin owstające w czasie rocesów technologicznych i związane z rzygotowywaniem otraw, w nastęujących wysokościach 8 dla witaminy C, 1 dla witaminy A i E, 1 5 w rzyadku witaminy B 1 oraz od 1 dla B 2, w zależności od rodzaju roduktu i rocesu kulinarnego [11]. Przy obliczeniach zawartości w diecie witamin i składników mineralnych uwzględniono jedynie ich ilości obrane z żywnością, nie brano natomiast od uwagę sulementacji rearatami witaminowymi i mineralnymi. Przy analizach dotyczących konsumcji gru roduktów, takich jak: mięso i wędliny, rodukty zbożowe, mleczne, warzywa itd. rzynależność artykułów sożywczych do oszczególnych gru roduktów ustalono na odstawie ich ochodzenia oraz technologii wytwarzania. Od wszystkich acjentów metodą ankietową uzyskano informację odnośnie stylu życia i zachowań zdrowotnych, takich jak: alenie aierosów, aktywność fizyczna, wzbogacanie diety sulementami witamin i składników mineralnych, wykonywanie badań rofilaktycznych. Przedstawiona raca uzyskała zgodę Terenowej Komisji Bioetycznej rzy Instytucie Kardiologii. Metody statystyczne Zróżnicowanie średnich badanych czynników w gruach osób o odmiennym oziomie wykształcenia wyznaczono metodą kowariancji (roc. GLM rogram SAS) z adiustacją na wiek. Wyniki Wśród mężczyzn, niezależnie od stonia wykształcenia, wartość energetyczna diety kształtowała się na odobnym oziomie (około 2 kcal), wśród kobiet najmniej energii sożywały osoby z m odstawowym (145 kcal) w orównaniu do ozostałych gru (165 kcal). U obu łci wraz ze wzrostem oziomu edukacji malał odsetek energii dostarczanej rzez węglowodany, a rósł ochodzącej z białka (tab. 1.). Poziom wykształcenia był ozytywnie związany z zawartością w racji okarmowej witamin C i E oraz wania i magnezu u obu łci oraz dodatkowo witaminy B 1, B 2 oraz żelaza w gruie kobiet (tab. 1.). Wśród mieszkańców rawobrzeżnej Warszawy stoień edukacji różnicował także konsumcję niektórych artykułów sożywczych. W diecie osób z m uniwersyteckim znajdowało się więcej roduktów korzystnych dla zdrowia, tj. owoców, ryb oraz roduktów mlecznych w gruach obu łci oraz warzyw w gruie kobiet (tab. 2.). Jednocześnie oziom edukacji wywierał istotny wływ na zachowania zdrowotne (ryc. 1., ryc. 2.). U obu łci wraz ze wzrostem edukacji malał odsetek alaczy, a u mężczyzn wzrastał rocent osób urawiających jakąkolwiek ozazawodową aktywność fizyczną (rzynajmniej minut 1 raz w tygodniu). Także rzyjmowanie sulementów witamin i składników mineralnych związane było z wyższym statusem sołeczno-ekonomicznym. Decyzję o stosowaniu tego tyu rearatów najczęściej odejmowały osoby z m wyższym, a najrzadziej z odstawowym. Kobiety z m uniwersyteckim w orównaniu do ozostałych gru częściej wykonywały też omiary ciśnienia tętniczego w celach rofilaktycznych. * <,5 ** <, * 58 odstawowe średnie wyższe ** odsetek alaczy aktywność fizyczna 1 63 * jakakolwiek aktywność fizyczna o charakterze ćwiczeń gimnastycznych trwająca rzynajmniej min 1 raz w tygodniu Ryc. 1. Zachowania zdrowotne mieszkańców Warszawy w gruach wykształcenia.

3 Wływ statusu sołecznego na sosób żywienia i styl życia mieszkańców Warszawy w średnim wieku Tab. 1. Średnia wartość energetyczna i odżywcza dziennej racji okarmowej w gruach wykształcenia odstawowe N = 289 średnie N = 282 wyższe N = 87 energia (kcal) ns białko ( energii) 14,5 14,5 15,7,5 węglowodany ( energii) 48,6 48,2 45,2,5 tłuszcze ( energii) 37, 37,3 39, ns witamina A (µg) ns witamina C (mg) ,1 witamina E (mg) 1,6 12,4 12,3,1 witamina B 1 (mg) 1,43 1,47 1,47 ns witamina B 2 (mg) 1,62 1,67 1,7 ns magnez (mg) ,1 wań (mg) ,5 żelazo (mg) 12,7 13,1 13,3 ns odstawowe N = 241 średnie N = 351 wyższe N = 79 energia (kcal) ,1 białko ( energii) 13,8 14,5 15,1,5 węglowodany ( energii) 51,2 49,3 47,9,5 tłuszcze ( energii) 34,9 36,1 37, ns witamina A (µg) ns witamina C (mg) ,1 witamina E (mg) 8,3 9,2 9,9,5 witamina B 1 (mg),83,93,94,5 witamina B 2 (mg) 1,1 1,3 1,4,5 magnez (mg) ,1 wań (mg) ,1 żelazo (mg) 8,2 9,1 9,8,5 Tab. 2. Średnie sożycie roduktów w gruach wykształcenia (g/dzień) odstawowe średnie wyższe rodukty zbożowe ns rodukty mleczne ,1 mięso i wędliny ns warzywa ns owoce ,1 ryby ,1 tłuszcze zwierzęce dodane ns tłuszcze roślinne dodane ns odstawowe średnie wyższe rodukty zbożowe ns rodukty mleczne ,1 mięso i wędliny ns warzywa ,1 owoce 19 2,1 ryby 8 42,1 tłuszcze zwierzęce dodane ns tłuszcze roślinne dodane ns

4 446 Anna Waśkiewicz, Elżbieta Sygnowska * <,5 ** <, odsetek osób stosujących sulementy witamin i minerałów odstawowe średnie wyższe ** ** 47 omiar ciśnienia tętniczego w ostatnim roku * Ryc. 2. Zachowania zdrowotne mieszkańców Warszawy w gruach wykształcenia. Dyskusja Wyniki rzerowadzonych analiz wskazują, że w oulacji rawobrzeżnej Warszawy, oziom wykształcenia wywierał wływ zarówno na sosób żywienia, jak i zachowania zdrowotne. W zasadzie zróżnicowaniu sołecznemu w niewielkim stoniu odlegała wartość energetyczna diety (z wyjątkiem kobiet o wykształceniu odstawowym, u których sożycie energii było niższe o około kcal w orównaniu do ozostałych gru). Wystęowały natomiast dystanse sołeczne w zawartości istotnych ze względów zdrowotnych składników odżywczych i gru roduktów będących ich nośnikami. Były to witaminy C i E, składniki mineralne, wań, magnez oraz gruy roduktów: owoce, rodukty mleczne i ryby u obu łci oraz witaminy z gruy B, żelazo i warzywa w gruie kobiet. W omawianej oulacji, osoby o wykształceniu uniwersyteckim sożywały większe ilości owoców i warzyw. Wyższa konsumcja tych roduktów odzwierciedliła się odwyższoną zawartością w diecie witaminy C i E w orównaniu do ozostałych gru. Dane z roku 1 ochodzące z budżetów rodzinnych również wskazały, że gosodarstwa domowe osób z m uniwersyteckim charakteryzowały się wyższą niż rzeciętna konsumcją soków oraz warzyw i owoców [12]. Analogicznie w Finlandii [13], Szkocji [14], USA [15] i ZSRR [16] oziom wykształcenia był ozytywnie związany ze sożyciem tych artykułów. Również w USA w badaniach ARIC [17] i NFCS [18] oraz we Włoszech [19] rzeciętne racje okarmowe osób o wyższym oziomie wykształcenia cechowała wyższa zawartość witamin, głównie witaminy C (w wartościach bezwzględnych lub rzeliczana na gęstość diety). Należy odkreślić, że omimo różnic wystęujących omiędzy gruami wykształcenia, zawartość witamin C i E w dietach mieszkańców Warszawy była zadowalająca []. Natomiast niekorzystnie rezentowały się wyniki odnośnie oziomu sożycia witamin z gruy B. Niezależnie od stonia edukacji ich konsumcja znajdowała się oniżej zalecanego oziomu. Największe niedobory notowano u kobiet z m odstawowym stoień realizacji norm wynosił jedynie 5 w rzyadku witaminy B 1 oraz 68 w rzyadku witaminy B 2 []. W omawianej oulacji w diecie osób o wyższym oziomie wykształcenia zanotowano istotnie wyższą średnią zawartość wania i magnezu, a u kobiet również żelaza. Jest to zgodne z wynikami innych badań. W rojekcie The PIT County Study [21] u obu łci stwierdzono ozytywny związek omiędzy zawartością wania a oziomem statusu socjoekonomicznego. Również w Moskwie i St. Petersburgu w ramach Liid Research Clinics Study [16] zanotowano, że osoby z wyższym m sożywały istotnie więcej mleka, jogurtów i serów. Zawartości wania w diecie wrawdzie nie analizowano, ale można wysnuć wniosek, że jego sożycie było wyższe właśnie w tej gruie osób. Także meta-analiza dotycząca badań rzerowadzonych w krajach euroejskich wskazała, że sożycie serów będących nośnikiem wania wzrastało wraz z oziomem wykształcenia [22]. Uzyskane w niniejszym badaniu dane wskazują, że we wszystkich gruach wykształcenia, a w największym stoniu u osób z m odstawowym, wystąiła niedoborowa zawartość wania, magnezu i żelaza, ierwiastków, które ełnią w organizmie szereg odowiedzialnych funkcji. Nieokojąco niska była zawartość wania i żelaza w dietach kobiet z m odstawowym, zaewniająca tylko w około 5 7 realizację zaleceń. Niskie sożycie żelaza może być brane od uwagę jako czynnik żywieniowy srzyjający rozwojowi niedokrwistości, a niskie sożycie wania może wływać na coraz częstsze ojawianie się osteoorozy. Uważa się, że różnice w konsumcji owoców i warzyw oraz roduktów mlecznych mogą wynikać z faktu, że osoby o wyższym oziomie statusu socjoekonomicznego mają mniejsze roblemy finansowe związane z nabyciem tych artykułów, natomiast u osób o niskim oziomie wykształcenia wybór roduktów zależy często od ceny. Badania konsumenckie wykazały również, że osoby o wyższym oziomie edukacji leiej rozumieją treść informacji odawanej na roduktach sożywczych i dokonują ich właściwej oceny. Charakteryzuje je także bardziej krytyczny stosunek do informacji rzekazywanych rzez środki masowego rzekazu, z których część należy traktować z dużą ostrożnością, onieważ są agresywnymi reklamami różnych firm.

5 Wływ statusu sołecznego na sosób żywienia i styl życia mieszkańców Warszawy w średnim wieku Poziom wykształcenia różnicował także styl życia mieszkańców Warszawy. Mężczyźni z omawianej oulacji wraz ze wzrostem oziomu edukacji częściej urawiali jakąkolwiek ozazawodową aktywność fizyczną. Notowany w badaniu sadek częstości alenia tytoniu wraz ze wzrostem wykształcenia stanowi tylko otwierdzenie obserwowanych od lat ostaw wobec alenia, osoby leiej wykształcone częściej ozostają niealącymi [23]. Wśród badanych decyzję o stosowaniu sulementacji diety witaminami i minerałami częściej odejmowały osoby z wyższym m. Jest to zgodne z wynikami innych rac dotyczących mężczyzn i kobiet w średnim wieku zarówno w Polsce, jak i innych krajach. W oulacji Łodzi witaminy stosowane były najczęściej rzez osoby ze średnim i wyższym m [24]. W USA większe rozowszechnienie sulementacji stwierdzono u osób z co najmniej 12-letnim okresem edukacji [25]. Także we Francji i Północnej Irlandii wzbogacający dietę charakteryzowali się wyższym oziomem wykształcenia w orównaniu do ozostałych gru [26]. Częstsze stosowanie sulementacji diety rearatami witamin i składników mineralnych rzez osoby o wyższym wykształceniu może dodatkowo ogłębiać istniejące już różnice w zawartości witamin oraz związków mineralnych w diecie omiędzy gruami osób o różnym oziomie edukacji. Kobiety z m uniwersyteckim owszechniej decydowały się też na wykonywanie badań rofilaktycznych w kierunku chorób układu krążenia, tj. na omiar ciśnienia tętniczego. Natomiast w badaniach rzerowadzonych wśród czynnych zawodowo mieszkańców Wrocławia stwierdzono, że nie różnicuje wrawdzie częstotliwości oddawania się badaniom rofilaktycznym, ale wyraźnie wływa na częstość wizyt u lekarzy rywatnych. Ponadto o wyższej edukacji częściej zgłaszają się na badania cytologiczne i mammograficzne [27]. Potwierdza to fakt, że osoby należące do inteligencji częściej korzystają z usług służby zdrowia. Otrzymane wyniki dowiodły, że w oulacji mieszkańców rawobrzeżnej Warszawy wzrost oziomu wykształcenia wiązał się bardziej z racjonalnym żywieniem i korzystniejszymi zachowaniami zdrowotnymi. Nieokojącym wydaje się fakt, że niezależnie od oziomu wykształcenia w analizowanych dietach notowano zbyt niską zawartość witamin z gruy B oraz wania, magnezu i żelaza. Największe niedobory dotyczyły kobiet z m odstawowym. Uzyskane informacje dotyczące kształtowania się sosobu żywienia i zachowań zdrowotnych w zależności od czynników sołeczno-ekonomicznych mogą być rzydatne dla osób odowiedzialnych za olitykę żywnościową i zdrowotną oraz roducentów artykułów sożywczych. Osoby zajmujące się ochroną zdrowia mogą wykorzystać tę wiedzę do romowania tendencji ozytywnych i eliminowania nawyków mających ujemny wływ na stan zdrowia sołeczeństwa Piśmiennictwo 1. Panagiotakos D., Pitsavos C., Chrysohoou C. i ws.: The association between educational status and risk factors related to cardiovascular disease in healthy individuals: The AT- TICA Study. Ann. Eidemiol., 4, 14, Mayer O., Simin J., Heidrich J. et al.: Educational level and risk rofile of cardiac atients in the EUROASPIRE II substudy. J. Eidemiol. Community Health, 4, 58, Strand B., Tverdal A.: Can cardiovascular risk factors and lifestyle exlain the educational inequalities in mortality from ischaemic heart disease and from other heart disease? 26 year follow u of 5 Norwegian men and women. J. Eidemiol. Community Health, 4, 58, Szklarska A., Jankowska E.: Indeendent effects of social osition and arity on body mass index among Polish adult women. J. Biosc. Sci., 3, 35, Kalan G., Keil J.: Socioeconomic factors and cardiovascular disease: a review of the literature. Circulation, 1993, 88, Haulshof K., Brussaard J., Kruizinga A. et al.: Socioeconomic status, dietary intake and 1y trends: the Dutch National Food Consumtion Survey. Eur. J. Clin. Nutr., 3, 57, Groth M., Fagt S., Brondsted L.: Social determinants of dietary habits in Denmark. Eur. J. Clin. Nutr., 1, 55, Lindstrom M., Hanson B., Wirfalt E. et al.: Socioeconomic differences in the consumtion of vegetables, fruit and fruit juices. Eur. J. Public Health, 1, 11, Thiele S., Mensnik G., Beitz R.: Determinants of diet quality. Public Health Nutr., 4, 71, Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B. i ws.: Tabele wartości odżywczej roduktów sożywczych. IŻŻ, Warszawa Nadolna I., Kunachowicz H., Iwanow K.: Potrawy skład i wartość odżywcza. IŻŻ, Warszawa Gutkowska K.: Zróżnicowanie oziomu i struktury sożycia żywności w różnych tyach gosodarstw domowych. Żyw. Człow., 3,, Roos E., Prattala R., Lahelma E. et al.: Modern and healthy? Socioeconomic differences in the quality of diet. Eur. J. Clin. Nutr., 1996, 5, Uitenbroek D., Kerekovska A, Festchieva N.: Health lifestyle behaviour and socio-demograhic characteristics. A study of Varna, Glasgow and Edinburgh. Soc. Sci. Med., 1996, 43, Subar A., Heimendinger J., Patterson B. et al.: Fruit and vegetable intake in the United States: the baseline survey of the Five a Day for Better Health Program. Am. J. Health Promot., 1995, 9, Dennis B., Zhukovsky G., Shestov G. et al.: The association of education with coronary heart disease mortality in the USSR. Liid Research Clinics Study. Int. J. Eidemiol., 1993, 22, Shimakawa T., Sorlie P., Carenter M. et al.: Dietary intake attern and socio-demograhic factors in the atherosclerosis risk in communities study. Prev. Med., 1994, 23, Windham C., Wyse B., Hanson R.: Nutrient density of diets in the USDA Nationwide Food Consumtion Survey, : I Imact of socioeconomic status on dietary density. J. Am. Diet. Assoc., 1983, 82, D'Avanzo B., La Vecchia C., Braga C. et al.: Nutrient intake according to education, smoking, and alcohol in Italian women. Nutr. Cancer, 1997, 28,

6 448 Anna Waśkiewicz, Elżbieta Sygnowska. Ziemlański Ś., Bułhak-Jachymczyk B., Budzyńska-Toolowska J. i ws.: Normy żywienia dla ludności w Polsce. Nowa Med., 1995, 5, Gerber A., James S., Ammerman A. et al.: Socioeconomic status and electrolyte intake in black adults: the Pitt County Study. Am. J. Public Health, 1991, 81, Sanchez-Villegas A, Martinez J., Prattala R. et al.: A systematic review of socioeconomic differences in food habits in Euroe: consumtion of cheese and milk. Eur. J. Clin. Nutr., 3, 57, Przeciwko eidemii. Działania rządów a ekonomika ograniczenia konsumcji tytoniu. Publikacja Banku Światowego. Medycyna Praktyczna, Kraków Przeciwko eidemii. Działania rządów a ekonomika ograniczenia konsumcji tytoniu. Publikacja Banku Światowego. Medycyna Praktyczna, Kraków Stelmach W., Kaczmarczyk-Chałas K., Mianowany M. i ws.: Wływ wykształcenia i wysokości dochodów na konsumcje leków w rerezentatywnej róbie mieszkańców Łodzi w wieku lat. Prz. Lek., 4, 61, Lyle B., Marens- Perlman J., Klein B. et al.: Sulement users differ from nonusers in demograhic, lifestyle, dietary and health characteristics. J. Nutr., 1998, 128, Marques-Vidal P., Arveiler D., Evans A. et al.: Characteristics of male vitamin sulement users aged 5-59 years in France and northern Ireland: the rime study. Int. J. Vitam Nutr. Res.,, 7, Jankowska E., Kwiatkowska-Szleszkowska K., Łouszańska M.: Wykształcenie a zachowania zdrowotne Polaków. Pol. Med. Rodz.,, 2 3,