Ocena wiedzy i świadomości osób po 50. roku życia w zakresie czynników ryzyka raka jelita grubego

Transkrypt

1 Family Medicine & Primary Care Review ; 7, : doi:./fmcr/ PRACE ORYGINALNE ORIGINAL PAPERS Ocena wiedzy i świadomości osób o. roku życia w zakresie czynników ryzyka raka jelita grubego Coyright by Wydawnictwo Continuo The assessment of knowledge and awareness of colorectal cancer risk factors among eole aged and older Agata Stefanowicz A, C F, Teresa Bernadetta Kulik A, D, E, Mariusz Środa B, C, Hanna Skórzyńska E, F, Anna Pacian E, F ISSN 7-, eissn - Katedra Zdrowia Publicznego Uniwersytetu Medycznego w Lublinie A rzygotowanie rojektu badania, B zbieranie danych, C analiza statystyczna, D interretacja danych, E rzygotowanie maszynoisu, F oracowanie iśmiennictwa, G ozyskanie funduszy Streszczenie Wstę. Rak jelita grubego należy w Polsce do najczęściej wystęujących nowotworów złośliwych obok raka łuc, iersi i gruczołu krokowego. Z roku na rok liczba zachorowań systematycznie się zwiększa. Ryzyko raka jelita grubego rośnie wraz z wiekiem, trzy czwarte zachorowań rzyada na oulację osób owyżej. roku życia, a szczyt zachorowań na 7.. rok życia u obu łci. Cel racy. Ocena wiedzy i świadomości osób o. roku życia w zakresie czynników ryzyka raka jelita grubego. Materiał i metody. Badaniem sondażowym z wykorzystaniem autorskiego kwestionariusza ankiety objęto osób o. roku życia ( kobiet,% i mężczyzn,%) mieszkańców województwa lubelskiego i świętokrzyskiego. Wyniki. Średni odsetek orawnych odowiedzi na ytania dotyczące wiedzy o czynnikach ryzyka raka jelita grubego wyniósł,%. Więcej orawnych odowiedzi udzielały kobiety niż mężczyźni (,7% vs.,%), osoby mieszkające w mieście niż na wsi (% vs.,%) i osiadające wyższe wykształcenie w orównaniu z osobami z niższym wykształceniem (,% vs.,%). Także jedynie nieco onad ołowa ankietowanych (,%; n = ) osiada wiedzę na temat możliwości wykonywania badań rzesiewowych w kierunku wczesnego wykrywania raka jelita grubego. Istotnie częściej są to osoby, które w rzeszłości miały już wykonywaną rofilaktyczną kolonoskoię. Wnioski. Stan wiedzy badanych na temat czynników ryzyka raka jelita grubego jest niezadowalający. Istotnie większy zasób wiedzy osiadają osoby najmłodsze sośród ankietowanych, kobiety, mieszkańcy miast, osoby z wyższym wykształceniem oraz te, które miały już wykonywane badanie kolonoskoowe w ramach rofilaktyki raka jelita grubego. Słowa kluczowe: czynniki ryzyka, rak jelita grubego, rofilaktyka, kolonoskoia. Summary Background. Colorectal cancer is one of the most common malignant tumors diagnosed in Poland. Year by year its incidence is increasing. The risk of colorectal cancer grows with age, three fourths of the cases are diagnosed in eole aged and older, while the highest incidence is observed among 7 -year-olds of both sexes. Objectives. The aim of the study was to assess the knowledge and awareness of colorectal cancer risk factors among eole aged and older. Material and methods. The study carried out by means of a survey questionnaire involved eole aged and older residents of the Lubelskie and Świętokrzyskie voivodshis. Results. The average ercentage of correct answers to the questions concerning colorectal cancer risk factors was.%. The higher ercentage of correct answers was observed among female than male resondents (.7% vs..%), residents of urban area than those from rural area (% vs..%) and eole with higher education than those with other level of education (.% vs..%). Similarly, only slightly more than a half of the resondents (%; n = ) roved to be aware of an oortunity to have screening tests aimed at early detection of colorectal cancer. In fact, these are more frequently individuals who have had reventive colonoscoy done. Conclusions. The level of knowledge of colorectal cancer risk factors among the subjects is unsatisfactory. It was considerably broader among the youngest resondents, female resondents, residents of urban areas and eole with higher education as well as those who have had reventive colonoscoy done. Key words: colorectal cancer, risk factors, colonoscoy, revention. Fam Med Prim Care Rev ; 7(): Wstę Rak jelita grubego należy w Polsce do najczęściej wystęujących nowotworów złośliwych obok raka łuc, iersi i gruczołu krokowego. Z roku na rok liczba zachorowań systematycznie rośnie. Ryzyko raka jelita grubego wzrasta wraz z wiekiem, trzy czwarte zachorowań rzyada na oulację osób owyżej. roku życia, a szczyt zachorowań na rzełom ósmej i dziewiątej dekady życia [ ]. Prognozy dotyczące zachorowań i zgonów nie są otymistyczne i wskazują na dalszą tendencję wzrostową. W ciągu najbliższych dwóch dekad rzewiduje się wzrost liczby zgonów z owodu nowotworów jelita grubego w oulacji mężczyzn rawie dwukrotnie, a w oulacji kobiet około / []. Aby odwrócić te niekorzystne tendencje, konieczne jest ołożenie większego nacisku na rofilaktykę, zarówno ierwotną, olegającą na zaobieganiu nowym zacho- This is an Oen Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike. International (CC BY-NC-SA.) License (htt://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/./).

2 A. Stefanowicz i ws. Ocena wiedzy i świadomości osób o. roku życia w zakresie czynników ryzyka raka jelita grubego rowaniom rzez kontrolowanie rzyczyn i czynników ryzyka, jak i wtórną, mającą na celu jak najwcześniejsze wykrycie choroby i stanów rzednowotworowych. Działania rofilaktyczne w roktologii oierają się głównie na trzech elementach: wysokobłonnikowej diecie rzeciwzaarciowej, aktywności fizycznej i badaniach rzesiewowych, do których należy badanie na obecność krwi utajonej w kale i wykonywanie badań endoskoowych (sigmoidoskoii i/lub kolonoskoii) []. Cel racy Celem racy była ocena wiedzy i świadomości osób o. roku życia w zakresie czynników ryzyka raka jelita grubego. Podjęto też róbę oceny, w jakim stoniu wiedza ta koreluje z takimi zmiennymi, jak: wiek, łeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie i fakt wcześniejszego wykonania rofilaktycznej kolonoskoii. Materiał i metody Do badań wybrano oulację osób o. roku życia, uwzględniając fakt, że w tej gruie wiekowej wystęuje zdecydowana większość zachorowań na raka jelita grubego (%) oraz objęcie tej oulacji ogólnoolskim rogramem badań rzesiewowych. Badania rzerowadzono metodą sondażu diagnostycznego wykorzystując kwestionariusz ankiety własnego autorstwa. W obliczeniach statystycznych z użyciem orogramowania Statistica wykorzystano metody statystyki oisowej oraz test χ do określenia korelacji między oziomem wiedzy a badanymi cechami. Za wyniki statystycznie istotnie uznano wartości na oziomie istotności <,. Badania zostały rzerowadzone na terenie województwa lubelskiego oraz świętokrzyskiego. Gruę badawczą stanowiło losowo wybranych osób, które sełniły nastęujące kryteria: ukończony. rok życia i wyrażenie zgody na udział w ankiecie. W badanej gruie,% (n = ) resondentów było w rzedziale wieku lat, % (n = ) stanowiły osoby w wieku lat, zaś,% (n = ) w wieku owyżej lat. Ponad ołowę rzebadanych osób stanowiły kobiety,% (n = ), mężczyźni,% (n = ). Trzy czwarte ankietowanych 7,% (n = ) to osoby mieszkające w miastach. Pozostałe,% (n = ) zadeklarowało, że zamieszkuje tereny wiejskie. Zdecydowana większość osób,% (n = ) miała wykształcenie średnie. Wykształcenie odstawowe lub zawodowe miało % (n = ) resondentów. Posiadanie wyższego wykształcenia zadeklarowało jedynie,% (n = ) badanych. Zdecydowana większość ankietowanych (,%; n = ) nie miała w rzeszłości wykonywanego badania kolonoskoowego. Tylko,% (n = ) rzyznało, że brało już udział w takim badaniu. Wyniki Wyniki ankiety rzedstawiające odowiedzi na ytania o środowiskowe czynniki ryzyka zachorowania na nowotwory jelita grubego zebrano w tabeli. Przedstawiono w niej także korelacje między wiedzą badanych o danym czynniku ryzyka a analizowanymi cechami. Ponad ołowa badanych (,%; n = ) nie wie, czy dieta bogata w krwiste mięso czerwone i tłuszcze zwierzęce, a uboga w warzywa, owoce i błonnik, ma wływ na rozwój raka jelita grubego. % (n = ) uważa, że taki sosób odżywiania jest czynnikiem ryzyka, zaś,% (n = ) jest odmiennego zdania. Przerowadzona analiza statystyczna wykazała istotne zależności między wiedzą na temat diety, a wiekiem, łcią, wykształceniem i faktem wykonania w rzeszłości rofilaktycznego badania kolonoskoowego. Wszystkie ankietowane osoby w wieku lat stwierdziły, że istnieje związek między dietą a rozwojem raka jelita grubego. W ozostałych dwóch gruach wiekowych ankietowani wskazywali raczej, że nie wiedzą, czy taki związek istnieje. Wśród mężczyzn onad dwie trzecie (,%; n = ) stanowiły osoby, które rzyznały się do niewiedzy w tym zakresie, odczas gdy onad ołowa kobiet (,%; n = ) zna rolę diety z rozwoju choroby. Na zależność między dietą a rozwojem raka jelita grubego wskazywały również jednogłośnie osoby z wykształceniem wyższym oraz te, które miały wcześniej wykonaną kolonoskoię. Nie stwierdzono natomiast istotnej statystycznie korelacji z miejscem zamieszkania ( >,). Wiedzę na temat niekorzystnego wływu braku aktywności fizycznej i siedzącego trybu życia na wystęowanie raka jelita grubego osiada niesełna ołowa (,%; n = ) ankietowanych. Stwierdzono wysoce istotną statystycznie korelację między znajomością tego czynnika ryzyka a wiekiem ankietowanych osób, ich łcią, wykształceniem oraz wykonaniem kolonoskoii (w każdym rzyadku <,). Zdecydowana większość osób z najmłodszej gruy wiekowej (,%; n = ) oraz z wykształceniem wyższym (,%; n = ) stwierdziła, że brak aktywności fizycznej ma wływ na rozwój raka jelita grubego. Oinię tę odziela także istotnie większa grua kobiet niż mężczyzn (,% vs.,%) oraz rawie wszystkie osoby (,7%; n = ), które rzeszły rofilaktyczne badanie kolonoskoowe. Nie stwierdzono natomiast istnienia związku między badanym czynnikiem a miejscem zamieszkania. Większość ankietowanych (%; n = ) nie wie, czy alenie aierosów ma wływ na rozwój raka jelita grubego. Wiedzę taką deklaruje % (n = 7), zaś % (n = ) zdecydowanie twierdzi, że czynnik ten nie ma znaczenia. Wykazano wysoce istotną statystycznie korelację otwierdzoną testem χ między wiedzą na temat wływu alenia na rozwój raka jelita grubego a wiekiem. Im starsza grua wiekowa, tym wiedza na ten temat była mniejsza. Na alenie tytoniu jako czynnik ryzyka istotnie częściej wskazywały także kobiety niż mężczyźni (7,% vs.,7%), mieszkańcy miast niż wsi (,% vs.,%) oraz osoby z wyższym wykształceniem. Podobnie osoby o kolonoskoii rawie trzykrotnie częściej uważały, że alenie ma wływ na rozwój choroby w orównaniu z osobami, które takiego badania nie miały (,% vs.,%). Zbadano także wiedzę ankietowanych na temat innych czynników ryzyka, głównie nie odlegających modyfikacji, takich jak: wiek czy redysozycje rodzinne, a także srawdzono, w jakim stoniu koreluje ona z badanymi cechami. Wyniki zamieszczono w tabeli. Większość badanych ma świadomość, że wiek owyżej. roku życia oraz wystąienie raka jelita grubego w najbliższej rodzinie w istotny sosób zwiększa możliwość zachorowania. Odowiedziało tak odowiednio,% (n = ) oraz 7,% (n = 7). Na wiek jako czynnik ryzyka znamiennie częściej wskazywały osoby z gruy wiekowej lat, kobiety, mieszkańcy miast oraz jednogłośnie osoby z wyższym wykształceniem. Na obciążony wywiad rodzinny jako czynnik ryzyka statystycznie częściej wskazywały osoby z gruy wiekowej lat oraz kobiety. W rzyadku ozostałych zmiennych nie stwierdzono zależności statystycznych. Mniejsza jest natomiast wiedza badanych na temat chorób jelit zwiększających ryzyko zachorowania lub będących stanami rzednowotworowymi (oliy gruczołowe i rzewlekłe zaalne choroby jelit) wymienia je mniej niż ołowa osób (,%; n = ). Family Medicine & Primary Care Review ; 7,

3 A. Stefanowicz i ws. Ocena wiedzy i świadomości osób o. roku życia w zakresie czynników ryzyka raka jelita grubego Tabela. Wiedza na temat czynników ryzyka raka jelita grubego związanych ze stylem życia w zależności od badanych zmiennych Czynnik ryzyka Tak Nie Nie wiem Razem χ n % n % n % N % Dieta bogata w tłuszcze, mięso czerwone, uboga w warzywa, owoce i błonnik,,, lat lat > lat Brak aktywności fizycznej i siedzący tryb życia lat lat > lat, 7,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, 7 7, 7,,, 7,,,, 7,,,,, 77,,, 7, 7,,,,,,,,,7, 7 7, 7,,,7,,,,,,,, 7,,,7,,,,,,,,, Palenie tytoniu 7,,, lat lat > lat, 7,,,7 7,,,,, 7,7,,,,,,,,,,7,,,, 7 7 7, 7,7 7,,,, 7,, 7, 7, 7,, χ =, <,*** χ =, <,** χ =, >, χ =, <,*** χ =, <,*** χ =, <,*** χ = 7, <,*** χ =,7 >, χ =, <,*** χ =,7 <,*** χ =,7 <,*** χ =, <,** χ =, <,** χ =, <,*** χ =, <,*** Family Medicine & Primary Care Review ; 7, Legenda: * różnice istotne statystycznie, gdy <,; ** różnice bardziej istotne statystycznie, gdy <,; *** różnice wysoce istotne statystycznie, gdy <,. Tabela. Wiedza na temat innych czynników ryzyka raka jelita grubego w zależności od badanych zmiennych Czynnik ryzyka Tak Nie Nie wiem Razem χ n % n % n % n % Wiek owyżej r.ż., 7,, lat lat > lat 7 7,,,, 7, 7,, 7,,,,,, 7,,,7,7,,,, χ =, <,*** χ =, <,** χ = 7, <,***

4 A. Stefanowicz i ws. Ocena wiedzy i świadomości osób o. roku życia w zakresie czynników ryzyka raka jelita grubego Tabela. Wiedza na temat innych czynników ryzyka raka jelita grubego w zależności od badanych zmiennych Czynnik ryzyka Tak Nie Nie wiem Razem χ n % n % n % n % Choroby rzewlekłe jelit (oliy, colitis ulcerosa, ch. Leśniowskiego-Crohna) lat lat > lat 77 77,,,, 7,,,,, 7,,,,,,,,,7,,,,,,,,,,7 7,,,,,, 7,,,,,,7 7,,,,,,,,,, 7,, Obciążony wywiad rodzinny 7 7,,, lat lat > lat,7,,,,7 7,,7,,7 7,7 7, 7,,,,,,,,, 7,,,,7 7, 7, 7,7,,,,,,7 7,,, χ =,7 <,** χ =, <,* χ =, <,*** χ =, <,** χ = 7, <,* χ =,7 <,*** χ =,7 <,*** χ =, <,*** χ =,7 <,* χ =, >, χ =, <,* χ =, >, Legenda: * różnice istotne statystycznie, gdy <,; ** różnice bardziej istotne statystycznie, gdy <,; *** różnice wysoce istotne statystycznie, gdy <,. Dyskusja Po rzerowadzeniu analizy wyników badań własnych stwierdzono, że średni odsetek orawnych odowiedzi wyniósł,%. W ytaniach dotyczących takich czynników, jak: dieta, aktywność fizyczna i używki, odsetek ten wyniósł,%. Znajomość ozaśrodowiskowych niemodyfikowalnych czynników ryzyka (wiek, redysozycje rodzinne) jest w badanej oulacji większa i wyniosła,%. Nieokojącym zjawiskiem jest niski oziom wiedzy o czynnikach ryzyka zależnych od stylu życia, a więc możliwych do eliminacji lub modyfikacji. Z rakiem jelita grubego kojarzona jest dieta bogata w tłuszcze zwierzęce, czerwone mięso, a uboga w warzywa i owoce będące źródłem błonnika okarmowego i naturalnych rzeciwutleniaczy. Taki rodzaj diety rzy braku aktywności fizycznej wydłuża czas asażu jelitowego, srzyja zaarciom, wływa niekorzystnie na florę bakteryjną jelit i metabolizm kwasów żółciowych [, 7]. W badaniu Jurczak i ws. rzerowadzonym na takiej samej liczebnie oulacji osób uzyskano jeszcze niższy odsetek wskazań czynników ryzyka raka jelita grubego, zwłaszcza środowiskowych. Według,% ankietowanych w tym badaniu osób, na rozwój choroby nowotworowej jelita grubego wływa głównie czynnik dziedziczny, natomiast,% uważa, że stosowanie używek. Z kolei jedynie co szósta osoba (,%) za czynnik ryzyka odała dietę []. W niniejszym badaniu najwięcej orawnych odowiedzi udzielały osoby w wieku lat (,%), odczas gdy w gruie owyżej. roku życia odsetek ten był trzykrotnie niższy (,%). Podobna sytuacja wystąiła w rzyadku łci więcej kobiet udzielało orawnych odowiedzi niż mężczyzn (,7% vs.,%). Większą orawnością odowiedzi wykazały się onadto osoby deklarujące mieszkanie w mieście, ankietowani z wyższym wykształceniem oraz osoby, które miały wykonaną w rzeszłości kolonoskoię. Lesza znajomość czynników ryzyka w tych gruach wynika rawdoodobnie z faktu, że osoby te mają więcej chęci i możliwości ozyskiwania informacji, wykazują większą świadomość onkologiczną oraz w większym stoniu dbają o zdrowie. Osoby, które miały rzerowadzone badanie kolonoskoowe w rzeszłości, wykazały się większą wiedzą z uwagi na wcześniejsze doświadczenia i styczność z roblematyką diagnostyki chorób jelita grubego. Wnioski. Poziom wiedzy na temat czynników ryzyka raka jelita grubego wśród osób o. roku życia jest niezadowalający. Family Medicine & Primary Care Review ; 7,

5 A. Stefanowicz i ws. Ocena wiedzy i świadomości osób o. roku życia w zakresie czynników ryzyka raka jelita grubego. Badani są bardziej świadomi czynników ryzyka od nich bezośrednio niezależnych, n. genetycznych, niż czynników ryzyka związanych ze stylem życia i łatwych do modyfikacji. Istotnie większy zasób wiedzy na ten temat osiadają osoby z młodszych gru wiekowych, mieszkające w mieście, kobiety, osoby z wyższym wykształceniem oraz te, któ- re miały już w rzeszłości wykonywane badanie kolonoskoowe w ramach rofilaktyki raka jelita grubego. Orócz realizacji rogramu wczesnego wykrywania nowotworów jelita grubego, istnieje otrzeba intensyfikacji działań edukacyjnych i uświadamiających w zakresie czynników ryzyka raka jelita grubego zwłaszcza środowiskowych. Źródło finansowania: Praca sfinansowana ze środków własnych autorów. Konflikt interesów: Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów. Piśmiennictwo. Ignatowicz A, Kornafel J. Eidemiologia nowotworów złośliwych wczoraj i dziś. Fam Med Prim Care Rev ; ():.. Didkowska J, Wojciechowska U, Zatoński W. Nowotwory złośliwe w Polsce w roku. Warszawa: Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie;.. Korniluk J, Wcisło G, Nurzyński P, i ws. Eidemiologia raka jelita grubego. Wsółcz Onkol ; :.. Didkowska U, Wojciechowska J, Zatoński W. Prognozy zachorowalności i umieralności na wybrane nowotwory złośliwe w Polsce do roku. Warszawa: Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie;.. Kołodziejczak M. Profilaktyka w roktologii. W: Grochowicz P, Kołodziejczak M, Ziembikiewicz A, red. Choroby odbytu, odbytnicy i jelita grubego. Wyd.. Warszawa: Borgis;.. Kaleta D, Kwaśniewska M, Drygas W. Wybrane czynniki ryzyka i rofilaktyka ierwotna raka jelita grubego. Przegl Lek ; (): Kordek R, red. Onkologia. Podręcznik dla studentów i lekarzy. Wyd.. Gdańsk: Via Medica; 7.. Jurczak A, Kaczmarek G, Wieder-Huszla S, i ws. Znaczenie kolonoskoowych badań rzesiewowych w oinii sołecznej. Fam Med Prim Care Rev ; ():. Adres do koresondencji: Dr n. med. Agata Stefanowicz Katedra Zdrowia Publicznego UM ul. Chodźki - Lublin Tel.: agata.stefanowicz@w.l Praca włynęła do Redakcji:.. r. Po recenzji:.. r. Zaakcetowano do druku:.. r. Family Medicine & Primary Care Review ; 7,