ZARZĄDZANIE RYZYKIEM EKOLOGICZNYM DETERMINOWANYM DZIAŁALNOŚCIĄ ANTROPOGENICZNĄ W ZAKRESIE EMISJI DWUTLENKU WĘGLA DO ATMOSFERY

Transkrypt

1 Ekonomia i Środowisko 1 (44) 2013 Marcelina Więckowska ZARZĄDZANIE RYZYKIEM EKOLOGICZNYM DETERMINOWANYM DZIAŁALNOŚCIĄ ANTROPOGENICZNĄ W ZAKRESIE EMISJI DWUTLENKU WĘGLA DO ATMOSFERY Marcelina Więckowska, mgr Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu adres korespondencyjny: ul. Gagarina 11, Toruń marcw@doktorant.umk.pl ECOLOGICAL RISK MANAGEMENT DETERMINED BY ANTHROPOGENIC ACTIVITY IN TERMS OF THE EMISSION OF CARBON DIOXIDE INTO THE ATMOSPHERE SUMMARY: The elaboration highlights the role of financial instruments in the management of ecological risk. There were presented basic mechanisms in accordance with which the European emission permit trade is functioning and also the principles according to which term transactions which have the dominating role in trade on carbon market are functioning. Furthermore, the article includes description of transaction infrastructure and proposals regarding standardization of the regulation basis defining the functioning of the instruments generated by the EU ETS system. KEY WORDS: carbon market, EU ETS, environmental derivatives, environmental finance, ecological risk management, financial regulations, EUA, CER, ERU

2 Polityka ekologiczna i zarządzanie środowiskiem 55 Wstęp Konieczność przeciwdziałania zaburzeniom równowagi systemu klimatycznego spowodowała, że poprzez postanowienia międzynarodowe i regulacje legislacyjne narzucono wymóg redukcji emisji gazu cieplarnianego, jakim jest dwutlenek węgla, do poziomów wyznaczanych limitów. Dla działalności gospodarczej objętej realizacją powyższej idei spełnienie celu prośrodowiskowego jest równocześnie dodatkowym czynnikiem wpływającym na efektywność ekonomiczną. W celu spełnienia wytycznych związanych z ochroną środowiska w zakresie redukcji emisji CO 2 wprowadzono system oparty na instrumentach rynkowych (market-based instrument), którymi są uprawnienia do emisji generowane na skutek implementacji mechanizmów zapoczątkowanych przez Protokół z Kioto. Motywem do podjęcia tematu jest fakt, iż rynek uprawnień do emisji dwutlenku węgla (carbon market) stał się częścią coraz wyraźniej wyłaniającego się działu w dziedzinie finansów, którym są finanse w ochronie środowiska (environmental finance). Można dowodzić twierdzenia, iż architektura instytucjonalno-regulacyjna rynku finansowego stwarza warunki do osiągnięcia celów w zakresie ochrony klimatu. Celem artykułu jest wskazanie możliwości wykorzystania instrumentów finansowych w zarządzaniu ryzykiem ekologicznym, będącym następstwem wpływu działalności gospodarczej człowieka na zaburzenie równowagi klimatycznej w wyniku emitowania zanieczyszczeń do atmosfery. Europejski system handlu emisjami: zarys genezy i mechanizmy działania W 1992 roku w Rio de Janerio została zawarta Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (United Nations Framework Convention on Climate Change UNFCCC). Jest to umowa międzynarodowa ustanawiająca ogólne wytyczne w zakresie przeciwdziałania zmianom klimatycznym spowodowanym emisją gazów cieplarnianych do atmosfery. Trzy lata później było już oczywiste, że dobrowolne stosowanie się do nieadekwatnych (zbyt łagodnych) przepisów wynikających z samej Konwencji jest niewystarczające. Wówczas rozpoczął się okres międzynarodowych negocjacji, których efektem był podpisany w 1992 roku Protokół z Kioto. Kraje rozwinięte w ramach Protokołu musiały zobowiązać się do redukcji emisji gazów cieplarnianych do 2012 roku o wielkość wynegocjowanych limitów. Były to deklaracje prawnie wiążące i dotyczyły 37 krajów uprzemysłowionych i Wspólnoty Europejskiej 1. 1 United Nations Framework Convention on Climate Change, [ ].

3 56 Ekonomia i Środowisko 1 (44) 2013 W 2002 roku państwa Unii Europejskiej postanowiły (decyzja 2002/358/ WE), iż zgodnie z Protokołem z Kioto będą spełniać swoje zobowiązania w celu zmniejszenia antropogenicznych (czyli powstałych w wyniku działalności gospodarczej człowieka) emisji gazów cieplarnianych. Implementacja do prawodawstwa unijnego postanowień Protokołu została dokonana poprzez kolejne dyrektywy: 2003/87/WE, 2004/101/WE oraz 2009/29/WE. Mechanizmy, na których bazuje ustawodawstwo wspólnotowe, obejmuje: system handlu uprawnieniami do emisji (Emission Trading Scheme ETS); mechanizm czystego rozwoju (Clean Development Mechanism CDM); wspólne wdrożenia (Joint Implementation JI). Unijny system handlu uprawnieniami do emisji (EU ETS) jest kluczowym narzędziem wykonawczym polityki Unii Europejskiej w zakresie zmian klimatu; EU ETS działa na zasadzie cap and trade. Cap symbolizuje limit i oznacza, że możliwość emitowania zanieczyszczeń jest ograniczona. Trade, czyli handel powoduje, że limit ten można zwiększyć poprzez dokupienie uprawnień do emisji. Sprzedawcą uprawnień może być na przykład przedsiębiorstwo, które nie wykorzystało wszystkich odgórnie przyznanych European Union Allowances (EUA) z uwagi na wcześniej dokonane inwestycje proekologiczne w technologie niskowęglowe 2. Etap I (pilotażowy) wdrażania systemu EU ETS obejmował lata W tym czasie testowano między innymi organizacyjne rozwiązania, na przykład sposób monitorowania i weryfikacji rzeczywistej emisji. Wówczas zainicjowano także wolny handel zezwoleniami i ustalono cenę emisji dwutlenku węgla. Etap II przypadł na lata Na podstawie doświadczeń z etapu pilotażowego Komisja zdecydowała o obniżeniu wysokości przydziałów do pułapu 6,5% poniżej poziomu z 2005 roku. Warto także dodać, że od 2012 roku do systemu handlu ETS zostało włączone lotnictwo cywilne wykonujące loty do i z Europy oraz w jej obrębie. Z początkiem 2013 roku rozpoczął się trzeci okres handlowy, który potrwa do końca 2020 roku. Najważniejsze zmiany w systemie EU ETS obowiązujące wraz z rozpoczęciem etapu III obejmują 3 : zastąpienie obecnego systemu krajowych planów rozdzielania uprawnień do emisji jednym limitem uprawnień dla całej UE; wprowadzenie redukcji liniowej wynoszącej rocznie 1,74% limitu uprawnień, tak aby do 2020 roku zredukować ilość przydziałów o 21% w porównaniu do roku 2005; stopniowe przechodzenie na metodę aukcyjną nabywania uprawnień (system aukcyjny do roku 2027 ma w blisko 100% zastąpić obecny system nieodpłatnego przydziału uprawnień); rozszerzenie zakresu systemu o nowe gałęzie przemysłu oraz obiekty zajmujące się wychwytywaniem, transportem i składowaniem CO 2. 2 European Commission, [ ]. 3 Działania UE przeciw zmianom klimatu. Europejski System Handlu Emisjami (ETS), Komisja Europejska, Luksemburg 2009, s

4 Polityka ekologiczna i zarządzanie środowiskiem 57 System ETS obowiązuje obecnie w 27 państwach Unii Europejskiej oraz w Islandii, Lichtensteinie i Norwegii. Poza systemem handlu emisjami do pozostałych mechanizmów elastyczności są zaliczane także: instrument wspólnych wdrożeń (JI) oraz mechanizm czystego rozwoju (CDM). Mechanizmy te dają możliwość zaliczania na poczet redukcji emisji w danym kraju redukcji emisji uzyskanych w wyniku inwestycji w innym kraju, na przykład takim, w którym koszt inwestycji prośrodowiskowych jest niższy 4. W ramach mechanizmu wspólnych wdrożeń można dokonywać redukcji emisji w krajach, które realizują cele zgodnie z protokołem z Kioto (tak zwane kraje z załącznika 1 UNFCCC) są to kraje uprzemysłowione i kraje o gospodarkach w okresie przejściowym. Projekty JI generują kredyty zwane jednostkami redukcji emisji (Emission Reduction Units ERU). Natomiast w mechanizmie CDM inwestycja musi być dokonana w kraju należącym do grupy państw rozwijających się (nieujętych w załączniku 1). W wyniku realizacji tych projektów, w zamian za inwestycje zmniejszające emisje, kraje rozwinięte uzyskują kredyty emisji zwane certyfikowanymi redukcjami emisji (Certified Emission Reduction CER). Na mapie (rysunek 1) zobrazowano powiązanie systemu EU ETS z innymi krajami w ramach mechanizmów elastyczności. Rysunek 1 Zakres możliwości powiązania systemu EU ETS w ramach projektów JI i CDM Źródło: European Energy Exchange, [ ]. Europejski system handlu emisjami umożliwia wykorzystanie kredytów z projektów ograniczających emisje, realizowanych w ramach mechanizmów CDM i JI do kompensowania pewnej części ich własnych emisji, poprzez uznanie większość z tych kredytów jako równoważne uprawnieniom do emisji (1 EUA = 1 CER = 1 ERU). Jest to sposób na zrównoważenie emisji przez kraje 4 K. Kępka, Mechanizmy Protokołu z Kioto, Prawo i Środowisko 2011 nr 3 (67), s

5 58 Ekonomia i Środowisko 1 (44) 2013 rozwinięte w zamian za inwestycje proekologiczne (w miejscu bardziej opłacalnym kosztowo), a przy tym następuje przepływ kapitału i technologii także do krajów rozwijających się 5. Udział krajów Unii Europejskiej w światowej emisji dwutlenku węgla stanowi około 11% 6. Zmniejszenie antropopresji tych gazów, jakkolwiek bardzo potrzebne, w porównaniu z Chinami i Stanami Zjednoczonymi nie jest kluczowe. Nadzieję budzi jednak fakt, że liczba nowych systemów handlu wzrasta (Australia, Japonia, Nowa Zelandia). Dodatkowo od 2018 roku planowana jest pełna integracja handlu emisjami między Europą i Australią 7. Rozszerzenie systemu handlu w skali światowej jest niezbędne także z uwagi na możliwość przenoszenia działalności gospodarczej do krajów nieobjętych systemem. Tego typu działania przyczyniają się nie tylko do wycieku emisji (carbon leakage), ale także do wzrostu bezrobocia w krajach realizujących cele w zakresie jej redukcji. Jest to przejaw ekopresji na kapitał ludzki 8. Finansowy wymiar ryzyka ekologicznego Wraz z rozwojem przemysłu nastąpiła zmiana chemizmu atmosfery spowodowana wprowadzeniem do obiegu nowych energii, substancji i zanieczyszczeń, co z kolei zaburzyło równowagę geoekosystemów. Jednym z gazów cieplarnianych, który wpływa na strukturę termiczną atmosfery, jest dwutlenek węgla. Należy jednak dodać, że efekt cieplarniany (szklarniowy) systemu Ziemia atmosfera istnieje w systemie klimatycznym w naturalnych warunkach także bez ingerencji człowieka, zaś sama antropopresja powoduje zmiany w jego natężeniu 9. Obecnie wpływ aktywności człowieka poprzez emisję gazów cieplarnianych na zmianę klimatu jest faktem naukowym. To z kolei jest podstawową przesłanką istnienia systemu handlu prawami do emisji 10. Z punktu widzenia przedsiębiorstw zaś ważna jest konieczność dostosowania działalności do obowiązujących wymogów regulacyjnych, co ma także swoje implikacje kosztowe. Z jednej strony, w postaci inwestycji w technologie prośrodowiskowe, stopniowe odchodzenie od wysokoemisyjnych źródeł energii, czy też obowiązku zapłaty za zanieczyszczenia wynikającego z konieczności dokupienia praw do emisji. Z drugiej strony, pojawia się mechanizm egzekwujący przestrzeganie ustaleń. Za brak wy- 5 Działania UE przeciw zmianom klimatu..., op.cit., s EU greenhouse gas emissions and targets, [ ]; dane na temat wielkości emisji poszczególnych krajów, [ ]. 7 Australia and European Commission agree on pathway towards fully linking emissions trading systems, [ ]. 8 Akapit zawiera uwagi recenzenta. 9 B. Obrębska-Starkel, L. Starkel, Efekt cieplarniany a globalne zmiany środowiska przyrodniczego, Polska Akademia Nauk, Warszawa 1991, s Największe efekty cieplarniane może wyzwalać sama przyroda, przykładowo wybuch wulkanu. 10 G. Borys, Wybrane kontrowersje wokół handlu emisjami gazów cieplarnianych, Ekonomia i Środowisko 2011 nr 1(39), s. 15.

6 Polityka ekologiczna i zarządzanie środowiskiem 59 starczającej ilości uprawnień w stosunku do emisji w danym roku (oraz konsekwentne nieuzupełnianie niedoboru) grozi kara grzywny w wysokości 100 EUR za każdą wyemitowaną tonę dwutlenku węgla ponad limit (od 2012 kwota ta będzie wzrastać zgodnie z roczną stopą inflacji w strefie EUR). Ponadto nazwy przedsiębiorstw zostaną podane do publicznej wiadomości 11. Rysunek 2 Implikacje ryzyka ekologicznego na działalność gospodarczą Źródło: opracowanie własne. W tym kontekście pojawia się także kolejne ryzyko uwarunkowane wpływem opinii publicznej, szczególnie w społeczeństwie o wysokim poziomie świadomości ekologicznej. Powszechna dezaprobata dla działań powodujących degradację środowiska (poprzez zanieczyszczenia powietrza, wód czy gleby) jest czynnikiem potęgującym ryzyko utraty dobrej reputacji, w tym przypadku przedsiębiorstwa-truciciela. Rysunek 2 uwzględnia także ryzyko ekonomiczno- -finansowe jako bezpośredni skutek zmaterializowania się ryzyka ekologicznego, ponieważ globalne zmiany klimatyczne (w tym występowanie zjawisk ekstremalnych w postaci katastrof klimatycznych, klęsk żywiołowych) to także potencjalne bezpośrednie skutki w sferze ekonomiczno-finansowej. Obowiązujące regulacje prawne narzucają konieczność uwzględniania aspektów środowiskowych w działalności operacyjnej coraz liczniejszej grupy przedsiębiorstw. Potrzeba sprostania wymogom nakładanym odgórnie w kwestii przestrzegania obowiązujących limitów emisji spowodowała, iż rozwinął się rynek instrumentów umożliwiających headging ekspozycji na ryzyko mające swoje źródło w ryzyku ekologicznym. Poza rynkiem spot handlu emisjami na znaczeniu zyskał także rynek instrumentów pochodnych, dla których instrumentami bazowymi są instrumenty wdrażane przez system EU ETS, takie jak uprawnienia do emisji oraz jednostki CER i ERU. 11 Działania UE przeciw zmianom klimatu..., op.cit., s. 19.

7 60 Ekonomia i Środowisko 1 (44) 2013 System ETS, którego zasadniczym elementem jest możliwość swobodnego handlu prawami do emisji, powoduje, że w razie konieczności można dokupić niedobór jednostek lub sprzedać niewykorzystane prawa do emisji. Pojawił się więc nowy bodziec ekonomiczny w działalności gospodarczej powiązany z kosztami zakupu uprawnień do emisji CO 2. Zgodnie z międzynarodowymi postanowieniami i w zamyśle regulatorów rynku w niedalekiej przyszłości dodatkowym obciążeniem finansowym będzie całkowita emisja CO 2 do atmosfery (nie tylko ponad wyznaczony limit). To z kolei spowoduje, że w procesie planowania uwzględnienie kosztów pozyskania uprawnień do emisji i zabezpieczenie się przed ich zmianami nabierze jeszcze większego znaczenia. Organizacja handlu na europejskim rynku uprawnień do emisji W systemie handlu na rynku uprawnień do emisji funkcjonują następujące typy transakcji 12 : transakcje bilateralne, w których handel odbywa się bezpośrednio między dwiema stronami transakcji, bez udziału pośredników; system ten jest stosowany przez uczestników charakteryzujących się wysokim stopniem znajomości rynku i partnera transakcji, przykładowo przez znaczące podmioty sektora energetycznego; transakcje przeprowadzane także na rynku pozagiełdowym, ale przy pomocy pośrednika (na przykład banku zajmującego się handlem CO 2 ), który znajduje drugą stronę transakcji i negocjuje warunki bądź zawiera ją na własny rachunek; transakcje zawierane na giełdach i elektronicznych platformach obrotu, które dzięki usystematyzowanym procesom transakcyjnym i rozliczeniowym redukują ryzyko kontrahenta. Instrumentami uprawniającymi do emisji określonej ilości zanieczyszczeń oraz pochodnymi do nich handluje się najczęściej na giełdach energii (szczególnie uprawnieniami do emisji CO 2 ), na giełdach wyspecjalizowanych w zakresie handlu instrumentami powiązanymi z ochroną środowiska (environmental trading exchange) oraz na elektronicznych platformach obrotu (multilateral trading facilities). Rosnąca presja na większą jawność danych na rynku pozagiełdowym spowodowała, że coraz więcej transakcji z tego rynku jest nie tylko rejestrowana, ale i centralnie rozliczana (clearing) za pomocą platform transakcyjnych i rozliczeniowych. Rynek europejski w zakresie handlu zorganizowanego uprawnieniami do CO 2 po procesach konsolidacyjnych wygląda następująco: 1. European Energy Exchange (EEX) powstała w 2002 roku jako wynik fuzji dwóch niemieckich giełd energii w Lipsku i Frankfurcie. W transakcjach na rynku terminowym EEX współpracuje z Eurex (spółką zależną od Deutsche Borse AG). 12 A. D. Ellerman, F. J. Convery, C. Perthuis, Pricing carbon: The European Union Emissions Trading Scheme, Cambridge 2010, s

8 Polityka ekologiczna i zarządzanie środowiskiem BlueNext (BLX) założona w 2007 roku przez NYSE Euronext i francuską organizację Caisse des Depots et consignations. 3. ICE Futures Europe powstała w wyniku ekspansji IntercontinentalExchange na rynek europejski, której dokonano między innymi poprzez przejęcie w 2001 roku International Petroleum Exchange of London oraz w 2010 roku brytyjskiej European Climate Exchange (ECX), na której odbywał się handel uprawnieniami do emisji. 4. NASDAQ OMX Commodities Europe rynek prowadzony przez NASDAQ OMX Group. Ekspansja na rynek uprawnień do emisji CO 2 została dokonana poprzez przejęcie w 2010 roku giełdy Nord Pool. Główną grupą uczestników rynku handlu emisjami są podmioty zobligowane wypełniać regulacyjne obowiązki i przestrzegać limitów w wyznaczonych ramach czasowych. Z uwagi na znaczące emisje gazów cieplarnianych najważniejszymi uczestnikami handlu są przedsiębiorstwa energetyczne, w dalszej kolejności sektor przemysłowy, a także od 2012 roku sektor lotniczy. Bardzo dużą rolę odgrywają też pośrednicy finansowi, którzy ułatwiają handel i oferują usługi doradztwa w zarządzaniu ryzykiem, przede wszystkim małym i średnim przedsiębiorstwom i operatorom indywidualnych instalacji 13. Pierwsze transakcje handlowe uprawnieniami do emisji CO 2 odbywają się na rynku pierwotnym realizowanym poprzez aukcje pierwotne. Zgodnie z dyrektywami europejskimi część uprawnień do emisji CO 2 powinna być sprzedana poprzez aukcje (pozostała część póki co jest przydzielana bezpłatnie). Dla I i II okresu tylko około 5-10% uprawnień trafiało na aukcję. Po roku 2013 system aukcyjny ma nabierać znaczenia w zakresie rozdziału uprawnień do emisji, tak aby do 2027 roku (poza nielicznymi wyjątkami) system ten stanowił podstawową formę pozyskiwania uprawnień na rynku pierwotnym. Obecnie uprawnienia do emisji są dzielone na dwie grupy 14 : uprawnienia do emisji wydawane operatorom instalacji stacjonarnych; uprawnienia do emisji wydawane operatorom statków powietrznych (w UE będą to jednostki European Union Aviation Allowance (EUAA) dla sektora lotniczego). Europejska Giełda Energii EEX aukcje dla jednostek EUA przeprowadza dla Niemiec, Holandii i Litwy. Z kolei giełda BlueNext organizuje aukcje dla jednostek CER i ERU. Na aukcjach przeprowadzonych w styczniu i wrześniu 2010 roku cena jednostki ERU wynosiła kolejno 11,21 i 13,15 EUR. Natomiast uwagę zwraca znaczna redukcja ceny do 3,25 EUR na aukcji z maja 2012 roku 15. Jeżeli jednostki są nabywane jeszcze przed rozpoczęciem kolejnej fazy (tak zwane wcześniejsze aukcje), transakcje są dokonywane przy wykorzystaniu instrumentów z rynku terminowego (futures, forward). Z takiej możliwości korzystają 13 Towards an enhanced market oversight framework for the EU Emissions Trading Scheme, Communication from the Commission to the European Parliament and the Council, Brussels 2010, s S. Lizak, Aukcje uprawnień do emisji w EU ETS w okresie zgodnie z dyrektywą 2009/29/WE, Kashue-Kobize, Warszawa 2010, s Dane ze strony internetowej BlueNext, [ ].

9 62 Ekonomia i Środowisko 1 (44) 2013 Tabela 1 Obrót zorganizowany na rynku kasowym i terminowym instrumentami powiązanymi z EU ETS Rynki Instrumenty European Energy Exchange (EEX) Blue Next (BLX) ICE Futures Europe NASDAQ OMX Commodities Europe Kraj Niemcy Francja Wielka Brytania Norwegia Aukcje pierwotne Spot Instrumenty pochodne dla jednostek EUA (spot i futures) przeprowadzane dla Niemiec, Holandii i Litwy EUA, EUAA Futures EUA Futures EUAA Futures CER Futures ERU dla jednostek CER oraz ERU EUA, CER, Green CER, ERU Outright Spread CER/EUA Futures EUA Futures CER N/A N/A Futures EUA Futures EUAA Futures CER N/A Spot EUA Spot CER Futures EUA Futures CER Opcje EUA Opcje CER Forward EUA Forward CER Źródło: strony internetowe poszczególnych rynków obrotu, [ ]. przede wszystkim firmy energetyczne, które chcą zabezpieczyć przyszłą cenę uprawnienia, co z kolei ma przełożenie na parametry kontraktów na sprzedaż energii elektrycznej 16. Zasadniczą część handlu na giełdach i elektronicznych platformach obrotu stanowi obrót wtórny. Dla omawianych platform obrotu na rynku spot jednostką handlu jest 1 lot o wartości 1000 ton emisji CO 2. BlueNext posiada także w ofercie na rynku kasowym instrument o nazwie Green CER. Jednostki CER, poświadczające redukcję emisji w ramach projektów CDM, po 13 maja 2011 zostały podzielone na dwie części stanowiące oddzielną kategorię jednostek. Pierwsza kategoria o niezmienionej nazwie CER poświadcza redukcję emisji gazów HFC-23 oraz NO 2 (podtlenek azotu). Natomiast nazwą Green CER zostały opatrzone kredyty emisji z projektów związanych z odnawialnymi źródłami energii (wiatrową, słoneczną) oraz inne dotyczące efektywności energetycznej, przy czym Green CER nie obejmuje dużych hydroprojektów, dla których certyfikaty stanowią przedmiot obrotu na rynku OTC. Patrząc globalnie na rynek jednostek CER, to do 1 października 2010 roku ich liczba wynosiła około 440 mln, z czego projekty związane z redukcją HFC stanowiły 50%. Na marginesie warto dodać, iż szacunki stanowią, że 1 tona HFC (w zależności od typu) może być równoważna nawet ekwiwalentu CO 2. Natomiast około 24% stanowiły projekty związane z redukcją innych zanieczyszczeń: PFC i N 2 O. Tak więc łącznie jednostki CER dla wspomnianych trzech kate- 16 S. Lizak, Aukcje..., op.cit., s. 13.

10 Polityka ekologiczna i zarządzanie środowiskiem 63 gorii zanieczyszczeń stanowiły 74%. Wówczas prognozowano także (na podstawie zarejestrowanych projektów), że w ciągu następnych dwóch lat nastąpi zmiana proporcji generowanych jednostek na korzyść energetyki odnawialnej (35%). Natomiast udział CER powiązanych z redukcją gazów HFC, PFC i N 2 O zmniejszy się do 26% 17. Zgodnie z komunikatem BlueNext taki podział jednostek jest odpowiedzią na zapotrzebowanie rynku co do posiadania informacji na temat różnicy cen jednostek generowanych w fazie II i tych pasujących do fazy III. Kolejnym innowacyjnym instrumentem oferowanym przez BlueNext jest Outright Spread CER/EUA. Ten kontrakt spreadowy jest różnicą między cenami spot CER i EUA. Transakcja polegająca na zakupie spreadu bid spread oznacza długą pozycję w CER i krótką w EUA, natomiast odwrotnie będzie przy sprzedaży spreadu ask spread. Sam kontrakt spreadowy jest kwotowany i handlowany jak jeden instrument, a jego rozliczenie następuje przez fizyczną dostawę instrumentów składowych i zapłatę różnicy cen. Giełda argumentuje wprowadzenie takiego instrumentu potrzebą redukcji ryzyka płynności przez uczestników rynku. Według danych Banku Światowego, całkowita wartość rynku carbon na świecie wyniosła w 2010 roku 142 mld USD, z czego na instrumenty powiązane z systemem EU ETS przypada 97% (dla EUA 84% oraz dla rynku wtórnego CDM 13%) 18. O ile w 2005 roku 95% handlu odbywało się za pośrednictwem rynku OTC, o tyle w 2010 roku 55% już za pośrednictwem giełd i platform obrotu. W 2010 roku ICE Futures Europe koncentrowała prawie w całości obrót na instrumentach pochodnych, natomiast w transakcjach spot około 1/3 rynku. BlueNext w tym samym czasie kontrolowała ponad 60% obrotów na rynku kasowym 19. Instrumenty pochodne w zarządzaniu ryzykiem rynkowym ceny uprawnień do emisji Wpływ zmiany cen praw do emisji CO 2 na wynik finansowy szczególnie największych uczestników EU ETS nabiera coraz większego znaczenia. To, jakie koszty będzie ponosić przedsiębiorstwo z tego tytułu, zależy w dużej mierze od działalności politycznej zarówno na szczeblu krajowym, jak i we Wspólnocie Europejskiej. Przykładem jest konieczność spełnienia przez polski rząd szeregu bardzo złożonych wymagań, między innymi opracowanie wiarygodnego i rzetelnego programu inwestycyjnego w zakresie inwestycji związanych z ochroną klimatu za kwotę równoważną łącznej wartości ewentualnych darmowych uprawnień przyznanych do wykorzystania w fazie III R. Jeszke, S. Lizak, M. Pyrka, E. Smol, A. Błachowicz, Analiza wpływu ograniczenia wykorzystania jednostek CER/ERU z projektów redukujących emisję gazów przemysłowych na rynek węglowy i cenę uprawnień do emisji, Kashue-Kobize, Warszawa 2010, s State and trends of the carbon market, Word Bank 2011, s P. Cox, H. Simpson, S. Turner, The post-trade infrastructure for carbon emission trading, City of London Economic Development, July 2010, s Sprawozdanie Zarządu z działalności Grupy Kapitałowej Enea w 2011 roku, s. 63.

11 64 Ekonomia i Środowisko 1 (44) 2013 Wbrew pozorom obawę budzi także zbyt niska cena uprawnień do emisji (na przykład znaczny spadek ceny EUA z 16 EUR w pierwszym półroczu 2011 do 7 EUR w końcu drugiego półrocza 2011). Niski poziom cen nie daje bodźców do realizacji inwestycji proekologicznych. Taki rozwój wydarzeń może spowodować, że Komisja uzna, iż idea systemu mija się z realizacją i w konsekwencji może stymulować ceny poprzez ograniczanie podaży darmowych uprawnień 21. Na cenę praw do emisji dwutlenku węgla wpływa także sytuacja gospodarcza przykładowo spowolnienie gospodarcze powoduje ograniczenie produkcji i odłożenie planów rozwojowych w czasie 22. Cena certyfikatów zależy ponadto od relacji cenowej konkurencyjnych lub alternatywnych nośników energii. Z uwagi na rosnące znaczenie odnawialnych źródeł energii wpływu na cenę praw do emisji można również doszukiwać się w warunkach pogodowych 23. Cena EUA jest także powiązana z kredytami emisji pozyskiwanych z projektów rozwojowych. Obecnie wskazuje się, iż nadmiar jednostek CER, które mogą być wykorzystane jedynie w obecnym okresie, wpływa na spadek cen uprawnień do emisji 24. Narzędzi zarządzania ryzykiem zmian cen należy szukać na rynku instrumentów pochodnych. W tym zakresie giełdy oferują wystandaryzowane co do ilości instrumentów bazowych i terminów zapadalności kontrakty futures oraz opcje giełdowe na EUA (i inne instrumenty powiązane z systemem EU ETS). Ze specyfikacji zamieszczonych przez scentralizowane rynki obrotu wynika, że standardowa wielkość kontraktu futures to 1000 EUA = 1000 ton CO 2. Natomiast termin zapadalności przypada mniej więcej w połowie grudnia każdego roku. Charakterystyczną cechą instrumentów pochodnych oferowanych przez rynki giełdowe są (codziennie rozliczane) depozyty zabezpieczające, stanowiące ułamek wartości kontraktu w miejsce płatności pokrywającej w pełni jego wartość. Można także skorzystać z oferty rynku OTC i zawrzeć kontrakt forward lub swap, dla których parametry są rezultatem prywatnych negocjacji. Często pośrednikami w takich transakcjach są banki działające na rynku CO 2, licencjonowane w tym zakresie firmy handlowe posiadające zezwolenie na prowadzenie handlu terminowego oraz koncerny energetyczne. I w tym przypadku pośrednicy w handlu często wymagają wniesienia przez przedsiębiorstwa dodatkowego zabezpieczenia w celu minimalizacji ryzyka kontrahenta. Termin zapadalności kontraktów forward przypada z reguły w grudniu danego roku 25. Celem uniknięcia wzrostu ceny uprawnień do emisji w przyszłości można zakupić już teraz jednostki EUA i trzymać je aż do zakończenia okresu rozliczeniowego lub wpłacić tylko depozyt zabezpieczający i zawrzeć kontrakt terminowy forward, który posłuży jako blokada ceny praw do emisji (i tym samym 21 Sprawozdanie Zarządu z działalności Grupy Kapitałowej PGE Polska Grupa Energetyczna S.A. za 2011 rok, s Ibidem, s W. Rickels, D. Görlich, G. Oberst, Explaining European Emission Allowance Price Dynamics: Evidence from Phase II (working paper no. 1560), Kiel Institute for the World Economy, October 2010, s Ceny uprawnień do emisji CO 2 w górę, Rzeczpospolita, [ ]. 25 Emissionhändler.com, [ ].

12 Polityka ekologiczna i zarządzanie środowiskiem 65 kosztów) 26. Natomiast hedging ryzyka wzrostu ceny przy wykorzystaniu kontraktów futures, które są przedmiotem scentralizowanego obrotu i codziennej wyceny, będzie polegać na zajęciu pozycji długiej w kontrakcie, z którego potencjalne zyski (w dniu zapadalności) zrekompensują stratę poniesioną z powodu wzrostu ceny zakupionych pozwoleń do emisji na rynku spot. Natomiast jeśli na kontrakcie będzie strata, to będzie oznaczać, że w dniu rozliczeniowym cena spot spadła (co pozwoli na tańszy zakup emisji) i de facto w zależności od dopasowania strategii bilans powinien się wyzerować. I odwrotnie jeśli celem jest zabezpieczenie się przed spadkiem ceny, wówczas należy przyjąć krótkie pozycje na kontraktach terminowych forward i futures. Umowa swapowa stanowi podwójną umowę forward. Jako przykład posłużą transakcje zrealizowane przez koncern energetyczny Tauron Polska Energia S.A. Spółka zawarła swap CER/ERU, w którym sprzedała przyznane w ramach KPRU II 27 uprawnienia do emisji EUA i jednocześnie odkupiła jednostki poświadczonej redukcji emisji CER. W drugim okresie rozliczeniowym ( ) polskie ustawodawstwo zezwoliło poszczególnym instalacjom objętym systemem wspólnotowego handlu uprawnieniami do emisji CO 2 na pokrycie 10% emisji jednostkami CER. Wartość tych jednostek na rynkach europejskich była niższa od wartości uprawnień do emisji EUA, a różnica w cenie pozytywnie wpłynęła na wynik finansowy koncernu 28. W kwestii zagadnień związanych z ochroną środowiska, w tym z systemem handlu uprawnieniami do emisji, znajomość funkcjonowania rynku terminowego jest o tyle ważna, iż zgodnie z szacunkami Komisji w 2009 około 75-80% handlu odbywało się przy wykorzystaniu instrumentów pochodnych 29. Rynek handlu uprawnieniami do emisji w reżimie regulacyjnym rynków finansowych Transakcje na instrumentach pochodnych stanowią dominujący udział w handlu na europejskim rynku carbon. Te kategorie instrumentów podlegają regulacjom rynków finansowych. To z kolei oznacza, że ramy regulacyjne dla tej części handlu dostarczają przede wszystkim obecnie uaktualniane dyrektywy Markets in Financial Instruments Directives (MIFID) 30 i Market Abuse Directive (MAD) 31. Dyrektywa w sprawie rynków instrumentów finansowych MIFID ustala wspólne ramy regulacyjne w działalności i usługach inwestycyjnych. Regulacje 26 A.D. Ellerman, F.J. Convery, C. Perthuis, Pricing..., op.cit., s KPRU II Krajowy Plan Rozdziału Uprawnień do emisji dwutlenku węgla na lata Sprawozdanie zarządu z działalności grupy kapitałowej Tauron Polska Energia S.A. za rok obrotowy 2011, s Towards an enhanced market oversight framework..., op.cit., s MIFID składa się z dyrektywy ramowej (2004/39/WE), dyrektywy wykonawczej (2006/73/ WE) oraz rozporządzenia wykonawczego (rozporządzenie nr 1287/2006). 31 Dyrektywa 2003/6/WE.

13 66 Ekonomia i Środowisko 1 (44) 2013 te obejmują wszystkie rynki regulowane oraz platformy obrotu i dotyczą transakcji na instrumentach finansowych, w tym na instrumentach pochodnych, określonych między innymi jako: transakcje opcyjne, transakcje typu futures, swaps oraz inne kontrakty na instrumenty pochodne odnoszące się do kontraktów na instrumenty towarowe dotyczące (...) dopuszczalnych poziomów emisji (...). Dyrektywa MAD natomiast nawiązuje do kwestii związanych z wykorzystywaniem informacji poufnych, manipulacjami i nadużyciami na rynku. Transakcje spot uprawnieniami do emisji (które w swej istocie nie są instrumentami finansowymi) obecnie nie są przedmiotem obwarowań regulacyjnych, które byłyby zbieżne z tymi, które obowiązują na rynku derywatów. W związku z tym, iż na rynku carbon także dochodziło do nadużyć (oszustwa na podatku VAT, powtórna sprzedaż nieważnych już jednostek CER, ataki hakerów na rejestry CO 2 ) oraz szeregu innych praktyk mających znamiona oszustwa, Komisja Europejska rozważa włączenie transakcji kasowych na rynku uprawnień do emisji powiązanych z systemem EU ETS do regulacji obowiązujących na rynkach finansowych. Argumenty KE na rzecz takiego rozwiązania legislacyjnego są następujące 32 : rynek kasowy uprawnień do emisji stanowi coraz mniejszy odsetek (znaczna część transakcji na rynku CO 2 jest dokonywana za pomocą instrumentów pochodnych); pośrednicy z branży finansowej są ważną grupą uczestników tego rynku, świadczącą także usługi doradztwa w transakcjach instrumentami generowanymi przez system EU ETS; regulacjami rynków finansowych jest objęta infrastruktura transakcyjna i rozliczeniowa; harmonizacja regulacji nad całym rynkiem uprawnień do emisji spowodowałaby, że zarówno rynek kasowy, jak i rynek instrumentów pochodnych podlegałyby jednemu organowi nadzoru. W związku z powyższym Komisja proponuje, aby na potrzeby regulacyjne dopisać do kategorii instrumentu finansowego: uprawnienia do emisji obejmujące dowolne jednostki uznane za spełniające wymogi dyrektywy 2003/87/WE (ustanawiającej system handlu uprawnieniami do emisji). Zgodnie z projektem pod dyrektywę MIFID nie będą podlegać uczestnicy rynku zawierający transakcje w ramach działalności dodatkowej w stosunku do ich głównego rodzaju działalności, która nie stanowi świadczenia usług inwestycyjnych ani usług bankowych. Przy czym w kolejnych aktach delegowanych będzie sprecyzowane, kiedy działalność można uznać za dodatkową 33. Tak więc przedsiębiorstwo mające prawny obowiązek uczestnictwa w systemie EU ETS, o ile handel jednostkami będzie stanowić jedynie działalność pomocniczą, nie będzie zobowiązane do wy- 32 Towards an enhanced market oversight framework..., op.cit., s KOM(2011)656, wersja ostateczna; Wniosek: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie rynków instrumentów inansowych uchylająca dyrektywę 2004/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (wersja przekształcona), Sekcja C, s. 19, 187.

14 Polityka ekologiczna i zarządzanie środowiskiem 67 stępowania o licencję na tego rodzaju działalność. Opcjonalnie handlu może dokonywać także jako członek lub uczestnik giełdy oferującej handel uprawnieniami 34. Zakończenie Europejski system handlu emisjami jest największym tego typu rynkiem na świecie. Instrumenty powiązane z EU ETS to także jednostki CER i ERU, powstające w wyniku dokonywanych inwestycji proekologicznych w różnych częściach świata. Skutki regulacyjne istniejącego ryzyka ekologicznego spowodowały, że pojawiła się potrzeba optymalizacji zarządzania instrumentami i inwestycjami powiązanymi z rynkiem carbon. W tym kontekście rynek finansowy to nie tylko kapitał na inwestycje w technologie niskoemisyjne, ale także sieć infrastruktury transakcyjnej i rozliczeniowej oraz pośrednictwo i doradztwo w handlu emisjami. Ponadto, z uwagi na dominację instrumentów pochodnych, system, który został stworzony na potrzeby prośrodowiskowe, w dużej mierze stał się częścią rynków finansowych, co dodatkowo zostanie wzmocnione poprzez wspólny reżim regulacyjny dla derywatów i instrumentów z rynku spot generowanych dzięki funkcjonowaniu EU ETS. Takie podejście regulatorów wydaje się uzasadnione ze względu na powiązania rynku kasowego z rynkiem terminowym i samą istotą instrumentów pochodnych, których wartość zależy (pochodzi) od wartości instrumentów dla nich bazowych. Wspólny nadzór usprawni wykrycie potencjalnych manipulacji na tej linii. Mechanizmy funkcjonujące na rynku carbon (w tym ceny uprawnień na nim kształtowane) z jednej strony determinują realizację celów klimatycznych, z drugiej strony wpływają na konkurencyjność wybranych przedsięwzięć gospodarczych, sektorów czy też całych gospodarek. Najważniejszym elementem zarządzania ryzykiem za pomocą zaprezentowanych w artykule instrumentów jest optymalizacja dotycząca czasu i zakresu dokonywanych inwestycji oraz kosztów spełniania celów ustanowionych przez wprowadzone regulacje będące elementem polityki klimatycznej. 34 Review of the Markets in Financial Instruments Directive (MiFID) and Proposals for a Regulation on Market Abuse and for a Directive on Criminal Sanctions for Market Abuse: Frequently Asked Questions on Emission Allowances, Brussels, 20 October 2011, [ ].