Autoreferat pracy doktorskiej International Migration and the Choice of Self-employment. Joanna Nestorowicz

Transkrypt

1 Autoreferat pracy doktorskiej International Migration and the Choice of Self-employment Joanna Nestorowicz Wstęp Zarówno migracje, jak i przedsiębiorczość to zjawiska wpisane w przemiany o charakterze cywilizacyjnym. Podwalin dla przedsiębiorczości migrantów trzeba szukać już w czasach rewolucji neolitycznej. Zapoczątkowana wtedy specjalizacja doprowadziła do wyodrębnienia grupy osób, których aktywność ekonomiczna polegała na dokonywaniu arbitrażu opartego o różnice w możliwościach produkcyjnych pomiędzy regionami. To połączenie migracji i przedsiębiorczości obserwuje się po dziś dzień. Współcześnie szacuje się, że liberalizacja przepływów siły roboczej może przynieść w skali globalnej korzyści większe niż np. liberalizacja przepływów kapitału, dóbr czy usług. Związki pomiędzy procesem migracji a procesem podejmowania samozatrudnienia nie wydają się jednak tak oczywiste z perspektywy teoretycznej. Zarówno migrantom, jak i przedsiębiorcom przypisuje się działania obarczone wysokimi kosztami, niepewnymi efektami i mające na celu maksymalizację zysków. Badaniu tych zjawisk poświęcone są dwa odrębne nurty literatury. Z jednej strony mamy koncepcje dotyczące badań nad migracjami jako takimi. Z drugiej, istnieje literatura z zakresu ekonomii rynku pracy czy organizacji rynku. Pierwszy nurt głównie dostarcza wiedzy na temat migrantów jako ludzi przemieszczających się pomiędzy różnymi gospodarkami niezależnie jednak od formy ich aktywności na rynku pracy. Jeśli jednak pisze się o zatrudnieniu migrantów, to tylko w kontekście kraju przyjmującego. Drugi nurt, choć szczegółowo omawia kwestie dotyczące wyboru formy zatrudnienia, a nawet porusza kwestie integracji ekonomicznej mniejszości, to ignoruje specyficzną sytuację mniejszości imigranckich. W efekcie mamy zwykle do czynienia z analizami migracji, ale nie statusu migrantów na rynku pracy, albo z analizami statusu rynku pracy, ale nie migrantów. Trzecią najczęściej przyjmowaną perspektywą są analizy statusu migrantów na rynku pracy, ale bez uwzględnienia różnic pomiędzy krajami ich pochodzenia a krajami docelowymi. Hipotezy badawcze i stan wiedzy Bazując na istniejących koncepcjach teoretycznych z zakresu migracji i samozatrudnienia praca ta stawia sobie za cel wypełnienie istniejącej luki w literaturze i oferuje bardziej zniuansowane rozumienie samozatrudnienia migrantów jako zjawiska obejmującego zarówno wybór rynku pracy, jak i wybór formy zatrudnienia. Realizując tak postawiony cel praca doktorska szuka odpowiedzi na pytanie jakie są mechanizmy, dzięki którym migranci mogą wykorzystać samozatrudnienie do poprawy ich pozycji na rynku pracy. Odpowiedź na to pytanie będzie stanowiła wkład do akademickiej debaty na temat tego czy samozatrudnienie migrantów może prowadzić do bardziej efektywnej alokacji kapitału ludzkiego. Wyniki przeprowadzonych badań mogą także stanowić głos w dyskusji dotyczącej ekonomicznych podstaw wspierania przedsiębiorczości cudzoziemców w krajach przyjmujących. 1

2 W poszukiwaniu odpowiedzi na wyżej postawione pytanie, praca doktorska stawia następującą hipotezę: Hipoteza ogólna Samozatrudnienie występujące w kontekście międzynarodowej migracji zarobkowej ułatwia redukcję nieefektywności wynikającej z międzynarodowego podziału pracy. Podstawę powyższego twierdzenia stanowi fakt, że w skali międzynarodowej, gospodarki są od siebie współcześnie bardzo odmienne, zarówno w wymiarze społecznym, jak i ekonomicznym. Specjalizacja rynkowa i wynikające z niej zróżnicowanie stawek płac tworzą potencjał do mobilności - tej pomiędzy rynkami i tej pomiędzy różnymi formami zatrudnienia. Wykorzystanie tego potencjału może zwiększyć efektywność kapitału ludzkiego. Podejmując samozatrudnienie migranci nie tylko mogą zyskać na międzynarodowych różnicach w stawkach płac, ale też wykorzystać różnice w popycie i podaży pomiędzy krajem ich pochodzenia a krajem docelowym. Dodatkowo mogą zwiększyć zwrot z samozatrudnienia dzięki wykorzystaniu więzi etnicznych. Z pochodzeniem etnicznym zwykle wiążą się też koszty, skutkujące np. dyskryminacją na przyjmującym rynku pracy. Wobec złożoności i wielokierunkowości mechanizmów rynkowych związanych z procesem opisanym w hipotezie głównej, omawiana praca doktorska podjęła próbę empirycznej weryfikacji trzech z nich, stawiając poniższe hipotezy robocze: Hipoteza zysku Zarobki z samozatrudnienia za granicą są większe niż oczekiwane zarobki z zatrudnienia w kraju pochodzenia. Hipoteza dyskryminacji Dyskryminacja na rynku pracy związana jest z częstszym występowaniem samozatrudnienia wśród migrantów. Hipoteza gospodarki etnicznej Etniczna konkurencja związana jest z niższym, a etniczna komplementarność z wyższym zwrotem z samozatrudnienia w skali lokalnej. Hipoteza zysku Oparta jest na literaturze z zakresu ekonomii migracji, która bezsprzecznie wskazuje na różnice dochodowe jako jeden z najważniejszych stymulantów migracji. Na ile czynnik ten jest istotny także w przypadku samozatrudnionych migrantów nie zostało jednak empirycznie zweryfikowane. Głównym wyzwaniem metodologicznym w tego typu analizach jest brak danych dotyczących scenariusza kontrfaktycznego, a więc określających zarobki migrantów w sytuacji gdyby pozostali w kraju pochodzenia. Proste porównanie zarobków migrantów z zarobkami osób niemobilnych obciążone jest błędem wynikającym z selektywności procesu migracji. W związku z nim i wobec braków w literaturze przedmiotu rozdział empiryczny poświęcony weryfikacji hipotezy zysku wykorzystuje metodę propensity score matching. Przeprowadzona analiza odpowiada nie tylko na pytanie o ile więcej zarabialiby samozatrudnieni migranci gdyby pozostali w kraju, ale dokonuje rozróżnienia pomiędzy formami ich aktywności na rodzimym rynku pracy. Wnioskowanie o opłacalności formy i miejsca zatrudnienia uzupełnia porównanie zarobków z samozatrudnienia i pracy najemnej w kraju docelowym. Tok myślenia schematycznie przedstawia Rysunek 1. 2

3 Rysunek 1. Ramy koncepcyjne badania hipotezy zysku. individual Employment decision $STAY WE Migration decision wage-employment immobility $IMI WE $STAY SE self-employment $IMI SE migration Źródło: opracowanie własne. Antycypowana przewaga zarobków z samozatrudnienia w kraju docelowym nad tymi z innych form aktywności ekonomicznej może być szczególnie korzystna w sytuacji, gdy imigranci zderzają się ze zjawiskiem np. dyskryminacji płacowej. W takiej sytuacji samozatrudnienie mogłoby być nie tylko dobrą odpowiedzią na nieefektywności wynikające z międzynarodowego podziału pracy, ale także na te istniejące w obrębie rynków krajowych. Hipoteza dyskryminacji Teoria przyjmuje, że samozatrudnienie może być dla imigrantów dobrą odpowiedzią na dyskryminację na rynku pracy. Wynika to zarówno z czynników wypychających, jak i przyciągających. Z jednej strony względnie niższe zarobki z pracy najemnej obniżają koszt alternatywny samozatrudnienia. W ten sposób stanowią zachętę do zmiany formy aktywności na docelowym rynku pracy. Z drugiej strony, podejmując samozatrudnienie migranci mogą wykorzystać swój kapitał społeczny i kulturowy, które za granicą zyskują na znaczeniu. Weryfikacja hipotezy dyskryminacji opiera się na dwuetapowej strategii badawczej. Najpierw, przy pomocy dekompozycji Oaxaci-Blindera szacowany jest stopień dyskryminacji imigrantów na rynku pracy w kraju docelowym. Następnie uzyskane wartości wykorzystywane są w modelu probitowym określającym prawdopodobieństwo samozatrudnienia migrantów w zależności od stopnia ich dyskryminacji na lokalnym rynku pracy. Takie podejście empiryczne jest rzadko stosowane w istniejących analizach. Głównym wkładem badania do literatury przedmiotu jest jednak nie sama metoda, ale wykorzystanie wielu grup porównania przy szacowaniu różnic płacowych. Są powody by sądzić, że stopień dyskryminacji różni się w zależności od grupy odniesienia, na którą składają się mniej lub bardziej znaczący inni. Taka perspektywa wydaje się ważna zwłaszcza wtedy gdy nie rozpatrujemy dyskryminacji jako takiej, ale jako czynnik wpływający na wybór statusu na rynku pracy. Ramy koncepcyjne badania przedstawia Rysunek 2. 3

4 Rysunek 2. Ramy koncepcyjne badania hipotezy dyskryminacji. Źródło: opracowanie własne. O ile przyjmujący rynek pracy może być źródłem ograniczeń takich jak dyskryminacja płacowa, może być także źródłem szans nieistniejących w kontekście rodzimego rynku pracy. Instytucją, która kreuje tego typu szanse jest gospodarka etniczna. Hipoteza gospodarki etnicznej Koncepcja gospodarek (enklaw) etnicznych zakłada, że mogą one być źródłem kapitału początkowego, pracowników, jak też popytu, zwykle niedostępnych imigrantom na otwartym rynku. Przyjmuje się zatem, że rozmiar gospodarki etnicznej przynosi korzyści etnicznym przedsiębiorcom. W istniejących analizach brakuje jednak refleksji nad tym, że może on także generować niekorzystny efekt konkurencji. Schemat koncepcyjny badania przedstawia Rysunek 3. Rysunek 3. Ramy koncepcyjne badania hipotezy gospodarki etnicznej. A: Competition number of co-ethnic businesses: - in the same sector (j) - on the local labor market (i) Market $(SE) = product/service demand = price $(SE) = product/service supply = price Returns to Immigrant Self-employment B1 : number of co-ethnics -on the local market (i) B: Complementarity B2 : number of immigrants: - in the same sector (j) - on the local market (i) $(SE) = labor supply = wage Źródło: opracowanie własne. 4

5 Dane i metodologia Weryfikacja trzech postawionych hipotez badawczych obywała się w oparciu o zbiory Public Use Microdata Samples, które zawierają dane indywidualne dotyczące 1% populacji Stanów Zjednoczonych oraz Portoryko. Są one zbierane przez amerykański urząd statystyczny, a udostępniane przez University of Minnesota. Pierwotnie, wszystkie hipotezy weryfikowane były na przykładzie migracji z Portoryko do USA. Aby uwierzytelnić wyniki każda z analiz była jednak powtórzona dla różnorodnej grupy imigrantów przebywających w Stanach Zjednoczonych. Wybór migracji z Portoryko do USA jako kontekstu, w którym weryfikowane będą postawione hipotezy był podyktowany względami metodologicznymi. Kluczowa była oczywiście dostępność danych, w szczególności informacji na temat zarobków z samozatrudnienia. Nieliczne kraje udostępniają tego typu zmienne. Badana populacja jest na tyle mała, że aby uzyskać znaczące statystycznie wyniki, zabiór danych musiał być odpowiednio duży. Co najważniejsze, konieczne było poradzenie sobie z kwestią politycznej selektywności migracji. Zazwyczaj wśród imigrantów są tylko te osoby, których szanse na integrację społeczno-ekonomiczną w kraju przyjmującym są bardzo wysokie. Kontekst wolny od tego typu obciążeń zapewnia właśnie mobilność pomiędzy Portoryko a Stanami Zjednoczonymi. Weryfikacja hipotezy zysku Przy wykorzystaniu powyższych danych pierwsze badanie empiryczne wykorzystywało metodę propensity score matching (PSM). Bierze ona pod uwagę charakterystyki osób znajdujących się w grupie badanej (eksperymentalnej) i umożliwia stworzenie grupy kontrolnej składającej się z osób o podobnych charakterystykach. W przeprowadzonej analizie grupą eksperymentalną byli samozatrudnieni migranci przebywający w Stanach Zjednoczonych. Grupy kontrolne stanowili: 1) płacozatrudnieni nie-migranci, 2) samozatrudnieni nie-migranci, oraz 3) płacozatrudnieni migranci. Po dopasowaniu do grupy eksperymentalnej statystycznych bliźniaków z poszczególnych grup kontrolnych PSM pozwala na oszacowanie tzw. średniego efektu przyczynowego dla grupy eksperymentalnej (Average Treatment Effect on the Treated, ATT), które wskazuje jakie byłyby zarobki (Y) migrantów (M=1) w kraju pochodzenia (0): ATT = E(Y 1 M = 1) E(Y 0 M = 1) Główną zaletą wykorzystanej metody w kontekście przeprowadzonego badania jest fakt, że umożliwia ona zniwelowanie obciążenia wyników selektywnością migracji. Weryfikacja hipotezy dyskryminacji Drugie badanie miało na celu oszacowanie skali dyskryminacji migrantów względem kilku grup odniesienia, a następnie wykorzystanie uzyskanych miar w procedurze szacowania prawdopodobieństwa samozatrudnienia wśród imigrantów. Analiza rozpatrywała cztery możliwe grupy ludności rodzimej, które mogłyby stanowić odniesienie dla Portorykańczyków: 1) ludność rodzimą pochodzenia portorykańskiego, 2) ludność rodzimą pochodzenia latynoskiego, 3) ludność rodzimą rasy białej (wg klasyfikacji statystycznej), 4) ludność rodzimą rasy białej pochodzenia innego niż latynoskie. Dyskryminację portorykańskich imigrantów 5

6 względem każdej z powyższych grup obliczono przy pomocy dekompozycji Oaxaci-Blindera, która obejmuje dwustopniowe działanie: 1) dla każdej z grup szacuje się równanie płac (w badaniu skorygowane o odwrócony iloraz Millsa - IMR - wyliczony na podstawie równania selekcji do aktywności zawodowej): Pr(working) =β 0 + β 1 X + β 2 martial status +, ln(earnings) =β 0 + β 1 X + β 2 industry + β 3 occupation+ + β 4 Inverse Mill s Ratio + i gdzie X to wektor indywidualnych charakterystyk takich jak zmienne demograficzne, wykształcenie czy znajomość języka angielskiego. 2) różnicę pomiędzy oszacowanymi płacami dla poszczególnych grup dekomponuje się na różnicę wynikającą z atrybutów (różnych poziomów zmiennych X) oraz na różnicę wynikającą z innej wyceny tych atrybutów w wypadku migrantów i ludności rodzimej, tj. z innych wartości współczynników w równaniach płac: R =E(Y CG ) E(Y PRi ) = = R =[E(X CG ) E(X PRi )] β PRi + + E(X PRi ) (β CG β PRi )+ W wyniku przeprowadzenia dekompozycji Oaxaci-Blindera dla portorykańskich imigrantów i czterech grup odniesienia uzyskano różne miary dyskryminacji. Następnie każdą z nich traktowano jako zmienną objaśniającą w modelu probitowym szacującym prawdopodobieństwo samozatrudnienia: Pr(se) =β 0 + β 1 X + β 2 discrimination + β 3 Inverse Mill s Ratio + Weryfikacja hipotezy gospodarki etnicznej Trzecie badanie miało na celu oszacowanie zwrotu z samozatrudnienia wśród migrantów przy założeniu, że gospodarka etniczna wpływa na jego wartość zarówno poprzez pozytywny efekt komplementarności, jak też negatywny efekt konkurencji. Stworzono następujące miary tych efektów: - konkurencja sektorowa: mierzona przy pomocy Indeksu Hirschmana-Herfindahla licznego dla każdego sektora (k) na każdym z lokalnych rynków pracy (r); - konkurencja etniczna: mierzona przy pomocy Indeksu Hirschmana-Herfindahla licznego dla każdego sektora (k) na każdym z lokalnych rynków pracy (r) dla portorykańskich przedsiębiorstw; - komplementarność etniczna: liczona jako względna liczba Portorykańczyków w miejscu (r) oraz jako względne bogactwo Portorykańczyków w miejscu (r). 6

7 Powyższe miary użyte były jako zmienne objaśniające w równaniu płac samozatrudnionych migrantów (skorygowanym o odwrócony iloraz Mills a, IMR): SE income = β 0 + βx + β r r + β k k + δimr + γ 1 General Competition + γ 2 Ethnic Competition + ηcomplementarity + Income, w którym wektor X obejmuje indywidualne zmienne niezależne (płeć, wiek, wykształcenie, znajomość języka angielskiego), a zmienne r i k kontrolują efekty stałe związane z lokalizacjami (r) i sektorami (k). Wyniki Hipoteza zysku Metoda propensity score matching pozwoliła na istotne zredukowanie różnic w przeciętnych poziomach zmiennych obserwowalnych pomiędzy grupą eksperymentalną (samozatrudnieni Portorykańczycy w USA) a trzema grupami kontrolnymi. W konsekwencji możliwe było porównanie zarobków pomiędzy nimi. Przeprowadzone analizy wskazują, że samozatrudnieni imigranci zarabiają więcej, niż zarabialiby jako płacozatrudnieni nie-migranci, samozatrudnieni nie-migranci oraz płacozatrudnieni imigranci. Oszacowane różnice w zarobkach, w przeliczeniu na godzinę, wynoszą: SEUSA > SEPR o 4,70 USD SEUSA > WEPR o 6,74 USD SEUSA > WEUSA o 1,53 USD gdzie SE i WE to pracownicy, odpowiednio, samo- i płaco-zatrudnieni, a indeksy USA i PR wskazują na pracę w USA (migranci) i w Portoryko (nie-migranci). W przeliczeniu na roczne zarobki różnice są proporcjonalne. Uzyskane wyniki skłaniają do przyjęcia postawionej w tym rozdziale hipotezy badawczej. Hipoteza dyskryminacji Z pierwszego etapu weryfikacji hipotezy dyskryminacji wynika, że dyskryminacja płacowa jest zróżnicowana w zależności od stanu, w którym jest analizowana, oraz w zależności od grupy odniesienia względem której liczone są różnice płacowe. Szacunkową skalę dyskryminacji portorykańskich imigrantów w USA przedstawia poniższa tabela, która wskazuje na to o ile procent niższą (wartości ujemne) lub wyższą (wartości dodatnie) płacę mają portorykańscy imigranci w porównaniu do poszczególnych grup odniesienia w poszczególnych stanach: 7

8 Puerto Rican Hispanic white Non-Hispanic white natives natives natives natives Connecticut 5% -3% 29% 28% Florida -22% -29% -10% -7% Georgia -19% -24% -5% -2% Illinois 20% 4% 42% 10% New York -4% -1% 66% 69% Ohio 37% -12% 12% 12% Pennsylvania 80% 0% 53% 56% average effect negative negative positive positive specification of discrimination measures occupations earnings yearly yearly yearly yearly Only Oaxaca-Blinder decomposition discrimination coefficients significant below the 5% level have been considered. The discrimination measure took the value of 0otherwise.Onlystatesforwhichmodelsachievedconvergenceareshown. Sytuacja, w której imigranci są dyskryminowani pozytywnie względem bardziej odmiennych grup odniesienia może być efektem zatrudnienia w obrębie gospodarki etnicznej, w której pracodawcy sami są Portorykańczykami. Uwzględnienie poszczególnych miar dyskryminacji w modelu probitowym wyjaśniającym prawdopodobieństwo samozatrudnienia migrantów potwierdza postawioną w rozdziale hipotezę, że im wyższy stopień dyskryminacji, tym większe prawdopodobieństwo samozatrudnienia. Uzyskane wyniki wskazują też na potencjalną zależność siły związku dyskryminacji z samozatrudnieniem od grupy odniesienia względem której dyskryminacja była mierzona: dy/dx Std. Err. z P>z [95% Conf. Interval] Puerto Rican natives Hispanic natives white natives white non-hispanic natives Hipoteza gospodarki etnicznej W trzecim badaniu analizowane były związki konkurencji i komplementarności etnicznej występujące na lokalnych rynkach z zarobkami z pracy na własny rachunek. Analizy pokazały, że zagęszczenie Portorykańczyków w danym miejscu nie ma istotnego związku z zarobkami lokalnych portorykańskich przedsiębiorców, ale że im wyższy poziom zamożności tej grupy, tym istotnie wyższe zarobki. Jeśli chodzi o miary konkurencji, to o ile konkurencja etniczna jest związana z niższymi zarobkami, to konkurencja ogólna, w obrębie danego sektora ma pozytywny związek z zarobkami portorykańskich przedsiębiorców. Efekty te przedstawia poniższa tabela: 8

9 (1) (2) (3) (4) Competition effects: HHI ** HHI Puerto Rican 0.073*** Complementarity effects: relative number of co-ethnics *** *** relative wealth of co-ethnics 0.041** 0.036* Standard covariates: age 0.978*** 1.313*** 1.346*** 1.368*** age ** *** *** *** gender (1-female) age x gender * * education - incomplete reference level education - primary education - secondary education - tertiary 0.483*** 0.574*** 0.569*** 0.550*** English - does not speak reference level English - speaks not well English - speaks well English - speaks very well English - speaks only English Inv. Mill s Ratio constant ** ** ** No. of observations R *** significant at 1% level, ** significant at 5% level, * significant at 10% level Można więc przypuszczać, że gospodarka etniczna funkcjonuje w pewnej izolacji od otwartego rynku. Nie oznacza to jednak, że stanowi bezpieczny inkubator etnicznej przedsiębiorczości. Zgodnie z postawioną hipotezą pomiędzy przedsiębiorcami z danej grupy etnicznej mogą zachodzić typowo rynkowe relacje. Walidacja wyników Każde z trzech omówionych powyżej badań przeprowadzono także na próbie obejmującej szersze grupy migrantów do USA w celu sprawdzenia wrażliwości wyników na inny kontekst badawczy. Hipoteza zysku weryfikowana była na próbie migrantów międzystanowych, którzy przenieśli się między stanami, których stolice dzieli min mil (odległość z San Juan, stolicy Portoryko do Miami, stolicy Florydy - najbliższego stanu kontynentalnych USA). Hipoteza dyskryminacji oraz hipoteza gospodarki etnicznej weryfikowane były na próbie imigrantów przebywających w USA, podzielonych na osiem grup etnorasowych (w przybliżeniu określonych granicami kontynentalnymi). Analiza uzyskanych wyników prowadzi do następujących wniosków: - jeśli chodzi o hipotezę zysku: migranci międzystanowi zarabiają mniej niż zarabialiby w sytuacji gdyby nie migrowali. Trzeba jednak zauważyć, że w tej analizie możliwe było uwzględnienie tylko takich osób, które zmieniły stan zamieszkania w przeciągu ostatniego roku. Co więcej, statystycznie tylko połowa migrantów wewnętrznych w USA przemieszcza się z celach zarobkowych; - jeśli chodzi o hipotezę dyskryminacji: imigranci ze wszystkich grup etno-rasowych poza osobami pochodzącymi z krajów Europy Zachodniej są w USA dyskryminowani płacowo. Wbrew postawionej hipotezie, im wyższy jest wśród nich poziom dyskryminacji, tym mniejsze jest 9

10 prawdopodobieństwo samozatrudnienia. Wynik ten jest jednak powiązany z niższymi zarobkami z samozatrudnienia w porównaniu z zarobkami z płacozatrudnienia w badanej próbie. - jeśli chodzi o hipotezę gospodarki etnicznej: komplementarność etniczna ma taki sam związek z zarobkami z samozatrudnienia jak w wypadku Portorykańczyków; konkurencja ogólna nie ma statystycznie istotnego związku, a konkurencja etniczna sprzyja zarobkom lokalnych przedsiębiorców. Różnice pomiędzy gospodarką portorykańską a gospodarką uwzględniającą funkcjonowanie różnorodnych grup etnicznych można jednak tłumaczyć kwestią nasycenia rynku etnicznego. Wnioski Pracę doktorską kończy odniesienie wyników badań do realiów funkcjonowania amerykańskiego rynku pracy opisanych przez Migration Policy Index (MIPEX). Z przeprowadzonej analizy wynika, że samozatrudnienie może być dobrą odpowiedzią nie tylko na problemy rynku pracy, ale także na te związane z polityką migracyjną. W Stanach Zjednoczonych jednym z jej kluczowych elementów są rozwiązania antydyskryminacyjne. Tymczasem w świetle przeprowadzonych badań dyskryminacja na tym rynku pracy wciąż istnieje. Być może więc zmiana paradygmatu i rynkowe wykorzystanie istniejących różnic etnicznych poprzez promocję samozatrudnienia byłoby dla migrantów szansą efektywniejszego zagospodarowania ich kapitału ludzkiego. 10