ZASOBY ARCHEOLOGICZNE NA TERENACH POLSKICH LASÓW

Panel Ekspertów DZIEDZICTWO LASY I GOSPODARKA LEŚNA W KULTURZE I DZIEDZICTWIE NARODOWYM Termin: 10-11 kwietnia 2014 r. SESJA 3 ZASOBY ARCHEOLOGICZNE NA TERENACH POLSKICH LASÓW Dr Janusz BUDZISZEWSKI, Wydział Nauk Historycznych i Społecznych, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, mgr Michał GRABOWSKI, Narodowy Instytut Dziedzictwa Aktualny stan prawny U źródeł współczesnego gospodarowania zasobami leśnymi i dziedzictwem archeologicznym leży ta sama zasada zrównoważonego rozwoju, zapisana w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W przypadku dziedzictwa archeologicznego została ona uszczegółowiona w Ustawie z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz w Rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 lipca 2011 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych. Tekst obu tych aktów prawnych można znaleźć na stronie Narodowego Instytutu Dziedzictwa - www.nid.pl/pl/dla_specjalistow /Prawo/Polskie_akty_prawne/. Wśród dokumentów kształtujących współczesną doktrynę konserwatorską najistotniejszym jest Europejska Konwencja o Ochronie Dziedzictwa Archeologicznego z La Valetta z 16 stycznia 1992 r. (www.nid.pl/pl/dla_specjalistow/prawo/miedzynarodowe_ akty_prawne/). Główne założenia doktryny konserwatorskiej to ochrona oraz trwałość

utrzymania przy zrównoważonym i ciągłym wykorzystaniu zasobów, w celu przekazania ich kolejnym pokoleniom. Zobowiązane do tego są zarówno organy administracji państwowej, jak i właściciele lub posiadacze zabytków. Dziedzictwo archeologiczne jest nieodnawialne, a każde badania inwazyjne lub inne działania prowadzące do ingerencji mechanicznej lub chemicznej w głąb gruntu prowadzą do zniszczenia archeologicznego stanowiska nieruchomego w całości lub jego części, niezależnie od sposobu zachowania i opracowania pozyskanych w ich trakcie zabytków ruchomych. Tym bardziej, że o właściwej interpretacji zabytku, a co za tym idzie różnorakich zachowań kulturowych z przeszłości, decyduje nie sam konkretny znaleziony przedmiot, lecz kontekst układ nawarstwień w jakim się zachował. Niestety, dziedzictwo archeologiczne w Polsce w powszechnym odczuciu wciąż utożsamiane jest z luźnymi znaleziskami zabytków ruchomych, a przedmioty te są traktowane jako interesujące z powodu samego faktu ich znalezienia. Wynika z tego chęć ich kolekcjonowania, a w efekcie i handlu nimi. W myśl ustawy są to zachowania nielegalne, bowiem wszystkie zabytki archeologiczne w naszym kraju stanowią własność skarbu państwa. Aby zachować dziedzictwo archeologiczne promowana jest obecnie zasada ochrony in situ. Oznacza ona, że badania wykopaliskowe dopuszczalne są jedynie w przypadku uzasadnionej i niezbędnej potrzeby oraz sytuacji, gdy stanowiska zagrożone są zniszczeniem. W konsekwencji dąży się do rozwoju metod i badań archeologii nieinwazyjnej. Ma ona umożliwiać rejestrowanie nowych oraz lepsze poznanie zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych bez ich naruszania, a więc lepiej je chronić. W ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. pojęcie zabytku archeologicznego zdefiniowano w Art. 3 ust. 1 Zabytek nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Art. 3 ust. 4 Zabytek archeologiczny to zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem. 2

Wśród pojęć używanych w Ustawie o ochronie zabytków... występują również takie, w których definicji nie pada słowo archeologia, jednak ich istota nierozerwalnie wiąże się z dziedzictwem. Art. 3 ust. 12 Historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny - przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg. Art. 3 ust. 13 Historyczny zespół budowlany - powiązaną przestrzennie grupę budynków wyodrębnioną ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi. Art. 3 ust. 13 Krajobraz kulturowy - przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Kolejną definicję podaje Europejska Konwencja o Ochronie Dziedzictwa Archeologicznego z La Valetta: Art. 1 p. 2. W tym celu należy uznać za przedmiot dziedzictwa archeologicznego wszelkie pozostałości, obiekty i jakiekolwiek inne ślady ludzkości z minionych epok: i) których zachowanie i analiza pomogą prześledzić historię ludzkości i jej stosunek do środowiska naturalnego, ii) dla których wykopaliska i odkrycia oraz inne metody badań nad dziejami ludzkości i jej środowiskiem są podstawowym źródłem informacji (...). Z powyższymi definicjami związane są szczególnie zabytki archeologiczne posiadające własną formę terenową od dawna wpisaną w krajobraz kulturowy, jak np: grodziska czy kurhany. Ochronę prawną stanowiskom archeologicznym w Polsce zapewnia: - wpis do rejestru zabytków, - uznanie za pomnik historii, - utworzenie parku kulturowego, - ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Ochrona wymaga uprzedniej wiedzy, dlatego też obok przedstawionych wyżej narzędzi do ochrony zabytków, funkcjonuje ewidencja zabytków archeologicznych, która poza 3

wartościami naukowymi i poznawczymi, pozwala określać zagrożenia i wskazywać potrzebę badań archeologicznych w przypadku inwestycji na obszarze, gdzie zarejestrowano stanowiska archeologicznej. Aktualny stan rozpoznania dziedzictwa archeologicznego Ewidencja zabytków archeologicznych w przeważającej mierze sprowadza się do listy stanowisk zidentyfikowanych w trakcie projektu Archeologicznego Zdjęcia Polski, który realizowany jest przez służby konserwatorskie naszego kraju od końca lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Obszar całego państwa podzielony został na prostokąty wielkości w przybliżeniu 4 na 7 km. Obszary takie zyskały własne godło i stały się jednostkami, w obrębie których prowadzone są prace inwentaryzacyjne. Poza kwerendą danych archiwalnych polegają one na penetracji użytków rolnych wczesną wiosną i późną jesienią w celu identyfikowania obszarów, na których współczesna orka wyrzuca na powierzchnię pozostałości starożytnej ludzkiej aktywności artefakty krzemienne, fragmenty naczyń, Identyfikowane są też stanowiska archeologiczne o własnej formie krajobrazowej, jak grodziska, czy kurhany. Do dnia dzisiejszego w całości lub częściowo przeprowadzono inwentaryzację AZP na obszarze ponad 90% arkuszy obszarów (Ryc. 1). Ryc. 1. Stan realizacji Archeologicznego Zdjęcia Polski w roku 2005. 4

Dla każdego arkusza AZP założono teczkę zawierającą mapę terenu w skali 1:25 000 z naniesionymi stanowiskami (Ryc. 2), sprawozdaniem przedstawiającym podstawowe informacje wynikające z prospekcji oraz specjalnymi kartami sporządzonymi dla pojedynczych stanowisk z możliwie dokładnymi ich opisami, a także ilustracje najbardziej charakterystycznych zabytków ruchomych. Akcję Archeologicznego Zdjęcia Polski koordynuje Narodowy Instytut Dziedzictwa. Tam też zarchiwizowane są jej efekty (www.nid.pl/pl/dla_specjalistow/badania_i_dokumentacja/zabytki-archeologiczne/archiwum -azp). Szacuje się, że dotychczas na terenie całego kraju zaewidencjonowano ponad 500 000 stanowisk archeologicznych. Ryc. 2. Mapa arkusza 34-86 Archeologicznego Zdjęcia Polski (stan z roku 2005). Zalesione tereny Puszczy Knyszyńskiej są w zasadzie pozbawione stanowisk archeologicznych (archiwum NID). Obszary porośnięte lasem przez dziesięciolecia traktowane były przez archeologów jako niedostępne szczegółowej penetracji. To one stanowią zdecydowaną większość terenów, których dotąd nie poddano prospekcji Archeologicznego Zdjęcia Polski lub zostały zbadane jedynie częściowo. Gęsta roślinność poważnie utrudnia dostrzeżenie stanowisk, o niewielkich różnicach w formie terenowej. W odróżnieniu od obszarów wykorzystywanych rolniczo 5

niemożliwe jest tu również zarejestrowanie zabytków ruchomych poza świeżymi wykrotami, jamami wykopanymi przez zwierzęta, czy miejscami rozrytymi przez nie w poszukiwaniu pokarmu. Nielicznie odkrywane w lasach stanowiska archeologiczne są w większości obiektami o wyraźnej własnej formie krajobrazowej. Zazwyczaj są to kurhany lub grodziska, a niekiedy również wały podłużne, lub pozostałości starożytnego górnictwa - kopalnie krzemienia bądź rud metali. Choć po wdrożeniu Archeologicznego Zdjęcia Polski archeolodzy zaczęli penetrować również obszary porośnięte lasami, ale ze względu na specyfikę terenu, zwykle z dość miernym skutkiem. Odkrycia stanowisk na terenach leśnych były najczęściej dziełem przypadku, a dokonywali ich na ogół nie archeolodzy lecz leśnicy. W sytuacji takiej niezmiernie ważne jest wypracowanie nowych, kompleksowych metod rozpoznania zasobów dziedzictwa na obszarach leśnych, co byłoby punktem wyjścia do działań związanych z jego ochroną. Jedną z ciekawszych inicjatyw w tym względzie jest porozumienie z 4 marca 2011 r. zawarte pomiędzy Lasami Państwowymi a Narodowym Instytutem Dziedzictwa, którego celem jest przygotowanie i realizacji projektu Rekultywacja na cele przyrodnicze terenów zdegradowanych, popoligonowych i powojskowych zarządzanych przez PGL LP. Znaczne obszary leśne będące poligonami często od przełomu XIX i XX w. praktycznie nigdy nie były rozpoznane archeologicznie. Wstępem do rekultywacji mają być poszukiwania prowadzone przez saperów, w celu odnalezienia i unieszkodliwienia pozostałości amunicji, towarzyszyć ma jej prospekcja archeologiczna według wytycznych stworzonych przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. Współczesne zagrożenia dla stanowisk archeologicznych W przeciwieństwie do terenów wykorzystywanych rolniczo, na których stanowiska archeologiczne ulegają ciągłej degradacji, obiekty na terenach leśnych do niedawna wydawały się zabezpieczone przed niszczącym wpływem współczesnej gospodarki. Lasy nie podlegają zbyt intensywnym zabiegom agrotechnicznym, a cykle produkcji drewna są na tyle długie, że powinny zapewniać bezpieczne trwanie nawet nie zaewidencjonowanych obiektów archeologicznych. Zakładano zatem, że braki ewidencyjne na tych terenach rekompensuje stabilna sytuacja konserwatorska. Niestety, w ostatnim ćwierćwieczu sytuacja zmieniła się dramatycznie. Wprowadzenie ciężkiego sprzętu do gospodarki leśnej spowodowało, że groźba zupełnego zniszczenia stanowisk archeologicznych stała się tu większa niż na obszarach tradycyjnych użytków rolnych (Ryc. 3). Powoduje to pilną konieczność zaewidencjonowania stanowisk archeologicznych w lasach, w celu zapewnienia im ochrony przed niebezpieczeństwami 6

zrywek mechanicznych oraz głębokich orek w trakcie przygotowania poręb do nowych nasadzeń. Jednocześnie pojawiło się kolejne, nieznane wcześniej zagrożenie. Rozwój technologii spowodował pojawienie się na rynku tanich urządzeń do detekcji obiektów metalowych. Przyniosły one modę na indywidualne poszukiwanie skarbów, podsycaną dodatkowo przez nieodpowiedzialne media. Szacuje się, że w chwili obecnej działa w naszym kraju kilkadziesiąt tysięcy takich hobbistów. Choć ich działalność jest w świetle polskiego prawa nielegalna, to niezwykle trudno z nią walczyć. Prawny zakaz handlu ruchomymi zabytkami archeologicznymi powoduje brak ustalonych cen, to z kolei utrudnia oszacowanie szkód Ryc. 3. Numeryczny Model Terenu neolitycznej kopalni krzemienia Skałecznica Duża, Nadleśnictwo Ostrowiec Świętokrzyski, RDLP Radom (opracowanie M. Jakubczak, Instytut Archeologii UKSW w Warszawie). Rzeźba SW części stanowiska została zniszczona głęboką orką podczas współczesnych nasadzeń lasu. powodowanych przez poszukiwaczy skarbów, którzy nawet jeśli zostaną złapani zazwyczaj pozostają bezkarni. Szczególnie bolesne jest, że wśród tysięcy często nieświadomych amatorów pojawili się w ostatnich latach zawodowi rabusie stanowisk archeologicznych, 7

którzy bezceremonialnie niszczą nasze dziedzictwo kulturowe w poszukiwaniu zabytków do sprzedania na antykwarycznym rynku zachodniej Europy (Ryc. 4). Skierowany przeciw nim sojusz służb konserwatorskich z policją dopiero raczkuje. Warto podkreślić, że w myśl postanowień Europejskiej Konwencji o Ochronie Dziedzictwa Archeologicznego z La Valetta do ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego zobowiązane są nie tylko organy administracji państwowej, lecz także właściciele zabytków. Ryc. 4. Wykop rabunkowy w nasypie kurhanu w Bobrownikach, Nadleśnictwo Przytok, RDLP Zielona Góra (fot. B. Wojtasik, za Orlicka-Jasnoch 2012) Inwentaryzacja stanowisk archeologicznych na terenach leśnych w nowej rzeczywistości technologicznej Szczęśliwie postęp technologiczny przyniósł nam także narzędzia pozwalające na dokładną prospekcję obszarów leśnych. Pierwszym narzędziem było urządzenie GPS, umożliwiające dokładną lokalizację poszczególnych punktów w terenie, oraz system GIS, umożliwiający odwzorowanie ich na materiale kartograficznym. Zostały one z powodzeniem zaadoptowane na potrzeby polskiej archeologii, choć po dziś dzień nie opracowano ich standardów ewidencyjnych w działaniach konserwatorskich. Wśród rozwijanych obecnie nowoczesnych technik rozpoznania terenu, najwartościowsze rezultaty przynosi lotnicze skanowanie laserowe - ALS (ang. Airborne Laser Scanning) lub LiDAR (ang.: Light Detection and Ranging). Technika ta polega na 8

emitowaniu wiązki światła laserowego i rejestrowaniu jej impulsu powracającego do detektora po odbiciu od powierzchni ziemi lub innej przeszkody - koron drzew czy krzewów. Podstawowym produktem lotniczego skanowania laserowego jest chmura punktów o znanych współrzędnych przestrzennych, które są miejscami odbić promieni lasera od napotkanych przeszkód. Rejestrowana może być też intensywność odbicia impulsu. Dzięki synchronizacji z precyzyjnymi instrumentami GPS dokładność położenia punktów oscyluje zwykle w zakresie kilku cm dla współrzędnej wysokościowej oraz kilkunastu cm dla współrzędnych płaskich. W efekcie lotnicze skanowanie laserowe może dostarczać informacji geoprzestrzennych obejmujących duże obszary, a bazujących na pomiarach o niespotykanej wcześniej gęstości i dokładności. W oparciu o pierwotną chmurę punktów generować można numeryczny model (powierzchni) terenu NMT (ang. Digital Terrain Model - DTM) oraz numeryczny model (powierzchni) pokrycia terenu NMPT (ang.: Digital Surface Model DSM) dokumentujący strukturę porastających obszar drzewostanów. A zatem technologia ta jest wyjątkowo przydatna do szczegółowego rozpoznania obszarów zalesionych. Technologia lotniczego skanowania laserowego opracowana wcześniej na potrzeby militarne od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku znajduje liczne zastosowania cywilne. Wśród tych zastosowań niebagatelną rolę odgrywają zarówno problemy leśnictwa (Wężyk 2006; Zawiła-Niedźwiecki i in. 2008; Będkowski, Wężyk 2010) jak i archeologii (Devereux i in. 2005; Doneus i in. 2008; Doneus, Briese 2011). W europejskiej praktyce archeologicznej wypracowano już standardy jej stosowania, a obecnie prace koncentrują się na opracowywaniu coraz doskonalszych sposobów obrazowania rzeźby różnych typów stanowisk archeologicznych (Hesse 2010; Challis i in. 2011; Kokalj i in. 2011). Archeologia polska zaczęła w sposób zorganizowany korzystać z lotniczego skaningu laserowego z wyraźnym opóźnieniem (Budziszewski, Wysocki 2012). Nastąpiło to w 2011 roku dzięki projektom realizowanym w ramach finansowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a koordynowanego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, programu Dziedzictwo kulturowe - priorytet 5 - Ochrona zabytków archeologicznych. Podjęte w Polsce prace miały na celu adaptowanie do naszych warunków znanych z literatury fachowej zasad wypracowanych za granicą. Przystępując do nich mieliśmy świadomość, że nowa technologia pozwoli bardziej szczegółowo zlokalizować i rozpoznać stanowiska już znane, jednak ze względu na ich położenie na terenach leśnych trudne do obserwacji i precyzyjnego zadokumentowania. Uzyskane efekty przerosły jednak znacznie najśmielsze oczekiwania. 9

Pierwsze prace skupiły się na obszarach, z których znane były stanowiska o wyraźnej morfologii kurhany, grodziska i pozostałości pradziejowego górnictwa krzemieni. Trudności z poprawną identyfikacją kurhanów na terenach leśnych są w archeologii powszechnie znane. Jednocześnie ich lokalizacja za pomocą lotniczego skanowania laserowego jest jednym z najczęstszych zastosowań metody. Zrealizowane w ostatnich trzech latach w Polsce projekty objęły obiekty różnego typu, pochodzące z różnych odcinków pradziejów i zlokalizowane w bardzo różnych warunkach środowiskowych na Mazurach, Ryc. 5. Numeryczny Model Terenu wczesnośredniowiecznego cmentarzyska kurhanowego rozlokowanego na pozostałościach pradziejowych pól ornych w Białce, Nadleśnictwo Krasnystaw, RDLP Lublin (opracowanie M. Jakubczak, Instytut Archeologii UKSW w Warszawie). Ziemi Lubuskiej, Wyżynie Lubelskiej (Ryc. 5) i w Sudetach. Za każdym razem obraz Numerycznego Modelu Terenu diametralnie zmieniał rozpoznaną wcześniej z poziomu terenu topografię stanowisk. Ujawniane zostawały obiekty nie dostrzegalne z powierzchni ziemi, możliwym było także identyfikowanie niezauważalnych wcześniej detali. Za każdym razem w sąsiedztwie znanych obiektów odkrywano nowe stanowiska podobnego typu. 10

Ryc. 6. Numeryczny Model Terenu wczesnośredniowiecznego grodziska w Chełmcu Polskim, Nadleśnictwo Stary Sącz, RDLP Kraków (opracowanie M. Jakubczak, Instytut Archeologii UKSW w Warszawie). Lotnicze skanowanie laserowe znanych grodzisk przyniosło podobne wyniki (Ryc. 6). Dobrze, jak się wydawało, rozpoznane grodziska, często badane od wielu lat, dzięki uzyskanym w technologii LiDAR danym ukazywały niezauważone wcześniej szczegóły konstrukcji, a także naturalnych uszkodzeń obiektów. Instytut Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie realizuje od trzech lat projekty skanowania laserowego pradziejowych kopalń krzemienia w różnych warunkach środowiskowych. Objęto nimi regiony znanych punktów eksploatacji od Karpat, poprzez wychodnie skał jurajskich w pasie starych wyżyn, po moreny Puszczy Knyszyńskiej. Skanowania te przyniosły odkrycie kilkunastu nieznanych dotąd stanowisk górniczych z dobrze zachowaną antropogenią rzeźbą powierzchni. Uzyskiwane Numeryczne Modelu Terenu pradziejowych kopalni krzemienia zachwyca precyzją (Ryc. 3). Ukazują one obraz wyraźnie różniący się od znanego z wcześniejszych geodezyjnych planów powierzchni. Okazało się przy tym, że nawet stanowiska, które w obserwacji z powierzchni nie ujawniają antropogennej rzeźby, w obrazie LiDAR-owym dają się wyróżnić. 11

Ryc. 7. Numeryczny Model Terenu ukazujący pozostałości mielerzy zapewne związanych z działalnością Zagłębia Staropolskiego na terenie rezerwatu archeologicznego Krzemionki, Nadleśnictwo Ostrowiec Świętokrzyski, RDLP Radom (opracowanie M. Jakubczak, Instytut Archeologii UKSW w Warszawie). Zarówno kurhany, jak i pozostałości osad obronnych, a także ślady pradziejowego górnictwa podlegają w Polsce bezwzględnej ochronie. Jednak Numeryczne Modele Terenu uzyskiwane na kilku bardzo różnych pod każdym względem obszarach ujawniły również szereg anomalii, które nie były zasadniczym celem prowadzonych badań. Szczególne miejsce wśród nich zajmują odkrywane w wielkiej ilości w regionie świętokrzyskim pozostałości mielerzy związanych zapewne z rozwojem Zagłębia Staropolskiego (Ryc. 7). W lasach różnych regionów Polski znajduje się także relikty innych urządzeń związanych z gospodarką leśną - smolarni. Obiekty takie odnotowywane są powszechnie również w badaniach z innych krajów. Ich pewna identyfikacja, szczegółowe rozpoznanie oraz wydatowanie wymagają przeprowadzenia solidnych badań terenowych. Jednak uzyskane obrazy pozwalają już dziś na formułowanie nieuświadamianych wcześniej problemów badawczych. 12

Ryc. 8. Numeryczny Model Terenu pradziejowego założenia wiejskiego składającego się z grodu (strzałka zielona), pól ornych (strzałka czerwona) i cmentarzyska kurhanowego (strzałka żółta) - Kozie Góry, Nadleśnictwa Dojlidy i Knyszyn, RDLP Białystok (Geoportal CUGiK) Na wszystkich badanych obszarach niezwykle interesująco przedstawiają się także zadokumentowane ślady historii rolniczego wykorzystywania terenu. Ukazują one układy zagonów, pól i sieci drożnej z pewnością z różnych okresów chronologicznych. Są wśród nich różnego typu pola z czasów nowożytnych. Są też obiekty analogiczne do znanych z Europy zachodniej średniowiecznych pól o formie ridge and furrow, a w kilku regionach zlokalizowano także układy pól podobne do zachodnioeuropejskich tzw. Celtic fields. Czasami pozostałości te tworzą kompletne wiejskie założenia osadnicze składające się z osady, okolicznych pól ornych i cmentarzyska (Ryc. 8). Wszystkie te ślady stanowią kapitalny materiał do badań interdyscyplinarnych nad historią osadnictwa. Odkrycia takie mają także znaczenie dla zrozumienia historii współczesnych lasów pokazując, że wiele z porośniętych dziś lasem działek w przeszłości było polami uprawnymi. Osobną i niezwykle interesującą kategorią stanowisk rejestrowanych powszechnie podczas lotniczego skanowania laserowego zarówno u nas, jak i w innych krajach są pozostałości infrastruktury militarnej. Odkrywane ślady pochodzą z różnych okresów historycznych. Są to pozostałości okopów różnego typu i różnego stopnia zachowania (Ryc. 9), sporych szańców oraz pojedynczych stanowisk strzeleckich, resztki stanowisk ogniowych artylerii i ślady ognia artyleryjskiego. Bardzo istotnym jest tu fakt, że ślady te są rejestrowane na stosunkowo dużych obszarach, co daje możliwość odtworzenia systemów obronnych, a nie 13

tylko pojedynczych dzieł. Jest to zatem także kapitalny materiał do badań nad historią wojskowości i do szczegółowej rekonstrukcji kampanii wojennych prowadzonych na konkretnym terenie. Ryc. 9. Numeryczny Model Terenu z pozostałościami dzieł militarnych z I wojny światowej (?) w Czarnej, Nadleśnictwo Kołaczyce, RDLP Krosno (Geoportal CUGiK). Badania pozostałości urządzeń związanych z gospodarką leśną, działalności rolnej i dzieł militarnych nie mają tradycji w polskiej archeologii. Obiekty tego typu na ogół też nie podlegały w Polsce prawnej ochronie. Jednak w ostatnich latach badania takie bardzo żywo rozwijają się w krajach zachodniej Europy. Można oczekiwać, że rozpoczną się one także w naszym kraju. Za odkryciami możliwymi dzięki lotniczemu skanowaniu laserowemu pójdzie też konieczność ochrony tego typu obiektów. Nie będzie to problem łatwy. Ochrona zabytków archeologicznych w Polsce jest ochronę bezwzględną. Podlegające jej stanowiska nie podlegają wartościowaniu. Włączenie w system ochrony form niezwykle licznych, bardzo powtarzalnych i często relatywnie młodych zapewne będzie musiało wiązać się ze stworzeniem jakiegoś systemu ich wartościowania. Zdecydowana większość realizowanych w ostatnich trzech latach projektów związanych z lotniczym skanowaniem laserowym terenów leśnych na potrzeby archeologii była własnymi inicjatywami tego środowiska naukowego, które samo ponosiło koszty skanowań. W tej chwili działa w kraju koło dziesięciu zespołów zajmujących się z różną intensywnością tą problematyką. Można szacować, że obecnie inwentaryzują one kilkaset nowoodkrytych w lasach stanowisk archeologicznych. 14

Na początku bieżącego roku sytuacja uległa zasadniczej zmianie. Ukończony został pierwszy etap skanowania terytorium naszego kraju na potrzeby realizowanego od 2010 roku Informatycznego Systemu Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami ISOK, powstającego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007 2013. Wykonywane w jego ramach skanowania mają jakość wystarczającą na potrzeby zwiadu archeologicznego. Zatem dane w postaci chmury punktów dostatecznej jakości stały się dostępne za niewielką opłatą. Z pewnością wzmoże to zainteresowanie środowiska archeologicznego taką problematyką. Co więcej, Numeryczny Model Terenu nieco gorszej jakości pojawił się w ogólnodostępnej domenie publicznej. Pozwala on na szybką i darmową wstępną analizę danych. Można oczekiwać, że przyniesie to lawinowy przyrost lokalizowanych w lasach stanowisk archeologicznych. Jednocześnie nasilać będą się zjawiska negatywne. Ściągnięte z Geoportalu.pl obrazowania niektórych stanowisk archeologicznych już dziś pojawiają się na portalach poszukiwaczy skarbów. Wnioski 1. W wyniku rewolucji technologicznej pozwalającej na relatywnie tanie tworzenie Numerycznych Modeli Terenu obszarów leśnych w ciągu dekady należy oczekiwać zlokalizowania tysięcy nowych stanowisk archeologicznych. Zatem Lasy Państwowe staną się właścicielem największej w kraju liczby obiektów dziedzictwa archeologicznego; 2. Obecność pozostałości dziedzictwa uwzględniać będzie trzeba nie tylko w planach gospodarczych Lasów Państwowych (ograniczenia w gospodarce leśnej) ale także w zorganizowaniu odpowiedzialności właścicielskiej (ochrony przed rabusiami); 3. Wydaje się, że w interesie Lasów Państwowych powinno być zorganizowanie własnej komórki konserwatorskiej (archeologicznej), która mogłaby prowadzić własną politykę, bo służby państwowe są tu wyjątkowo niesprawne. Dyskusyjnym jest, czy komórka taka powinna znajdować się na poziomie Generalnej, czy Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych; 4. Wiele z odkrywanych ostatnio typów obiektów zabytkowych (np. pozostałości starożytnej działalności rolnej, czy dzieł militarnych) nie ma jeszcze ustalonych zasad ochrony. W interesie Lasów Państwowych jest uczestnictwo w procesach legislacyjnych konstytuujących te zasady. 15

Literatura Będkowski, K. i P. Wężyk 2010. Lotniczy skaning laserowy, [w:] K. Okła (red.), Geomatyka w Lasach Państwowych. Część I. Podstawy, 326-343. Warszawa: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych. Budziszewski, J. i J. Wysocki 2012. Nowe możliwości detekcji materialnych śladów historii terenów leśnych lotnicze skanowanie laserowe (LiDAR), [w:] Z. Kobyliński i J. Wysocki (red.), Archaeologica Hereditas 1. Konserwacja zapobiegawcza środowiska 1, 117-125. Warszawa - Zielona Góra: Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Challis, K., P. Forlin I M. Kincey 2011. A generic toolkit for the visualization of archaeological features on airborne LiDAR elevation data. Archaeological Prospection 18(4): 279 289. Devereux, B.J., Amable, G.S., Crow, P., Cliff A.D. 2005. The potential of airborne LiDAR for detection of archaeological features under woodland canopies. Antiquity 79: 648-660. Doneus, M., Briese, C., Fera, M., Janner, M. 2008. Archaeological prospection of forested areas using full-waveform airborne laser scanning. Journal of Archaeological Science 35: 882-893 Doneus, M. i C. Briese 2011. Airborne laser scanning in forested areas potential and limitations of an archaeological prospection technique, [w:] D.C. Cowley (red.), Remote sensing for archaeological heritage management. Proceedings of the 11 th EAC Heritage Management Symposium, Reykjavik, Iceland, 25-27 March 2010, 59-76. Brussel: Europae Archaeologiae Consilium Occasional Paper 5, Occasional Publication of the Aerial Archaeology Research Group 3. Hesse, R. 2010. LiDAR-derived local relief models a new tool for archaeological prospection. Archaeological Prospection 17(2): 67 72. Kokalj, Ž., K. Zakšek i K. Oštir 2011. Application of sky-view factor for the visualisation of historic landscape features in lidar-derived relief models. Antiquity 85 (327): 263-273. Orlicka-Jasnoch, J. 2012. Wybrane cmentarzyska kurhanowe ludności kultury łużyckiej z terenu województwa lubuskiego w świetle skaningu laserowego. Archeologia Środkowego Nadodrza 9: 53-79. Wężyk, P. 2006. Wprowadzenie do technologii skaningu laserowego lidar w leśnictwie. Roczniki Geomatyki 4(4): 119-132. Zawiła-Niedźwiecki, T., K. Stereńczak, R. Bałazy, A. Wencel, P. Strzeliński i M. Zasada 2008. LIDAR w leśnictwie. Teledetekcja Środowiska 39: 59-66. 16