Nazwa programu Wrocławskie Centra Korekcji Wad Postawy - Program profilaktyki wad postawy u dzieci i młodzieŝy szkolnej. 1. Opis problemu zdrowotnego a. Problem zdrowotny Postawą ciała nazywamy indywidualne ukształtowanie ciała i połoŝenie poszczególnych odcinków tułowia oraz kończyn dolnych w pozycji stojącej. Prawidłowa postawa ciała to harmonijne i bezwysiłkowe ułoŝenie poszczególnych elementów (postawy) ciała w stosunku do osi długiej ciała. Postawa ciała rozwija się na prawidłowym podłoŝu morfologicznym i czynnościowym. Tym samym konieczna jest prawidłowa budowa aparatu ruchu w szczególności układu kostno-stawowego oraz właściwe funkcjonowanie układu mięśniowego i sterującego tą czynnością układu nerwowego. Istotną cechą postawy ciała jest jej zmienność w ciągu Ŝycia pod wpływem róŝnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Noworodek nie ma Ŝadnych moŝliwości przeciwstawienia się sile ciąŝenia i przyjmowania pozycji nieleŝącej. Dopiero w okresie rozwoju dziecko nabywa umiejętności przyjmowania pionowej postawy ciała i automatycznego utrzymywania jej w niekorzystnych warunkach równowagi chwiejnej. W trakcie ontogenezy występują okresy zwiększonej podatności organizmu na powstawanie wad postawy. Pierwszy okres krytyczny przypada na wiek 6-7 lat i wiąŝe się ze zmianą stylu Ŝycia (kilkugodzinna wymuszona pozycja siedząca w ławce szkolnej). Natomiast drugi okres krytyczny pojawia się u dziewcząt w wieku 11-13 lat, chłopców w wieku 13-14 lat i związany jest z pokwitaniowym skokiem wzrostu, podczas którego następuje zmiana proporcji ciała i dotychczasowego środka cięŝkości. Podczas skoków wzrostowych dziecko jest bardzo podatne na wpływ rozmaitych czynników zewnętrznych, a rozwój układu mięśniowego nie nadąŝa za szybkim wzrostem kości. Zakończenie okresu dojrzewania ponownie kształtuje prawidłową postawę, która warunkuje zdolność człowieka do wysiłku fizycznego, a piękna sylwetka stanowi źródło komfortu psychicznego i fizycznego, dlatego tak waŝnym jest aby kształtować nawyk prawidłowej postawy ciała juŝ u małego dziecka. Postawa ciała nieprawidłowa występuje wówczas, gdy kształt ciała wynikający z budowy i nawykowego usytuowania poszczególnych części ciała jest niekorzystny dla organizmu. Rozwijające się wady postawy rosną wraz z dzieckiem jeŝeli nie podejmie się działań zapobiegawczych. Czasem mogą pojawić się trudne do usunięcia przykurczenia, w konsekwencji niemoŝliwe do usunięcia deformacje układu kostno stawowego skutkujące powaŝnymi zaburzeniami zdrowia np. układu krąŝeniowo-oddechowego, upośledzeniem sprawności i wydolności ogólnej, zespołami bólowymi kręgosłupa, problemami ginekologicznymi u kobiet itp. Wady postawy wieku rozwojowego stanowią powaŝny problem społeczno-cywilizacyjny. Szybki postęp cywilizacji i technologii ułatwiających Ŝycie pociąga za sobą coraz większą automatyzację Ŝycia codziennego człowieka, ograniczając tym samym jego aktywność ruchową. W konsekwencji dominującym staje się siedzący tryb Ŝycia. Znaczne ograniczenie aktywności ruchowej na rzecz zajęć rozrywkowych takich jak telewizja, gry komputerowe oraz Internet, powodują u dzieci i młodzieŝy w okresie wzrastania szereg dysfunkcji i nieprawidłowości w kształtowaniu się postawy ciała. Potwierdza to stale rosnąca liczba dzieci i młodzieŝy mających nabyte wady postawy. 1
b. Epidemiologia Wady postawy u dzieci w wieku rozwojowym występują u ok. 50-60% populacji i są to najczęściej wadliwe postawy, utrwalone złym nawykiem lub wymuszonym obciąŝeniem ciała. Z danych Centrum Systemów Informacji Ochrony Zdrowia (CSIOZ), sporządzonych w oparciu o druk MZ-11 (sprawozdanie o działalności i zatrudnieniu w podstawowej opiece zdrowotnej) wynika, Ŝe zniekształcenia kręgosłupa stanowią około 24% schorzeń o charakterze przewlekłym, stwierdzonych u dzieci i młodzieŝy w wieku 0-18 lat. W 2005 roku zniekształcenia kręgosłupa stwierdzono łącznie u 421 042 osób z tej grupy wiekowej tj. 4,5%, natomiast w 2006 roku u 420 989 osób (4,8% populacji w wieku 0-18 lat). Największą liczbę zniekształceń kręgosłupa stwierdzono w grupie dzieci w wieku 10-14 lat, łącznie 182 843 przypadków. W 2007 roku zdiagnozowano 417 381 zniekształceń kręgosłupa, co stanowiło 5,19% populacji w wieku 0-18 lat. Zmiany w elementach szkieletowych, bezpośrednio związanych z kręgosłupem (klatka piersiowa, miednica) oraz zaburzenia pozostałych odcinków narządu ruchu (kończyn dolnych i górnych) stanowią 45-55% ogółu wad postawy. W 2007 roku przebadano we Wrocławiu 2 000 dzieci w wieku od 4 do 6 lat w ramach przeprowadzonej wówczas kampanii zdrowotnej Trzymaj się prosto, ukierunkowanych na profilaktykę wad postawy. Z badań przeprowadzonych wówczas przez lekarzy ortopedów wynikało, Ŝe: ponad 40% badanych dzieci miało wady postawy w zakresie kończyn dolnych (płaskokoślawość stóp, koślawość kolan), około 30% badanych miało róŝne zniekształcenia klatki piersiowej np. poszerzone łuki Ŝebrowe, klatka piersiowa szewska, klatka piersiowa kurza, u około 10% badanych stwierdzono wady w zakresie budowy ciała osi przedniotylniej (pogłębiona kifoza, spłycona lub pogłębiona lordoza), oraz u 10% dzieci początkowe stopnie (0/1) bocznych skrzywień kręgosłupa. Jednocześnie podczas przesiewowych badań lekarskich, wykonywanych we wrocławskich przedszkolach i szkołach realizowanych w latach 2005-2008, w ramach Programu wczesnego wykrywania chorób nowotworowych u dzieci i młodzieŝy, wady postawy stwierdzono u ponad 50 % z ok. 7 000 zbadanych dzieci i młodzieŝy. c. Populacja podlegająca jednostce samorządu terytorialnego i populacja kwalifikująca się do włączenia do programu Zgodnie z danymi Urzędu Statystycznego na dzień 30.06.2010 we Wrocławiu zarejestrowanych jest 73 417 dzieci i młodzieŝy w wieku od 4 do 18 lat. Według szacunkowych danych epidemiologicznych nieprawidłowości lub wady postawy ma 50% tej populacji tj. ponad 36 000 dzieci i młodzieŝy. Do programu zakwalifikowane zostaną te dzieci i młodzieŝ, którzy wg ustalonych kryteriów lekarskich wymagają szczególnie intensywnych, okresowych zajęć z gimnastyki korekcyjnej. Dzieci i młodzieŝ po uprzednim badaniu lekarskim zostaną skierowani na zajęcia gimnastyki korekcyjno-kompensacyjnej na sali gimnastycznej i zajęcia z pływania korekcyjnego na basenie kąpielowym. Zakłada się, Ŝe w skali roku kalendarzowego w kompleksowych zajęciach weźmie udział około 3 000 dzieci. 2
e. Uzasadnienie potrzeby wdroŝenia programu Zadaniem środowiska nauczania i wychowania dziecka jest profilaktyka pierwszorzędowa, która polega na eliminowaniu czynników sprzyjających rozwojowi wad postawy oraz na kształtowaniu prawidłowej postawy ciała. Istotnym elementem profilaktyki wad postawy jest edukacja rodziców oraz środowiska szkolnego, w którym dziecko spędza większość czasu. ZagroŜenie powstania wad postawy jest szczególnie duŝe w trakcie rozwoju dziecka, dlatego działania prewencyjne są niezbędne juŝ od samego początku ontogenezy, stąd potrzebna jest wiedza na temat znaczenia prawidłowej postawy ciała i sposobach jej kreowania. Szczególna rola w zapobieganiu wadom postawy przypada rodzicom oraz nauczycielom nauczania początkowego. Rodzicom, poniewaŝ oni głównie poprzez właściwe wzorce i wychowanie oddziałują na organizm dziecka we wczesnym dzieciństwie wówczas, gdy jest ono jeszcze bardzo plastyczne i podatne na wpływy zewnętrzne. Istotna jest równieŝ aktywność nauczycieli, w szczególności nauczania początkowego, poniewaŝ początek edukacji szkolnej stanowi zagroŝenie dla prawidłowej postawy ciała, w związku ze zmianą stylu Ŝycia dziecka. Wówczas dziecko zaczyna spędzać większość czasu w niefizjologicznej pozycji siedzącej, nosi tornister na jednym ramieniu, pochyla się nad ksiąŝkami, obciąŝając przy tym kręgosłup, co sprzyja powstawaniu jego skrzywień i deformacji. Elementem działań umoŝliwiających zachowanie prawidłowej postawy ciała dzieci jest zapewnienie im właściwych warunków nauki, szczególnie dostosowanie ławek i krzeseł zapewniających zachowanie fizjologicznej postawy ciała, a takŝe kształtowanie nawyku jej przyjmowania i kontrolowania. W profilaktyce szczególna rola przypada nauczycielom wychowania fizycznego, którzy jako pierwsi mogą dostrzec nieprawidłową postawę ciała uczniów oraz zadbać, by dzieci z wadami postawy wykonywały ćwiczenia korekcyjne i nie były zwalniane z zajęć wychowania fizycznego. Skuteczność działań profilaktycznych w zapobieganiu występowania wad postawy uwarunkowana jest koniecznością ścisłego współdziałania wszystkich podmiotów, związanych ze środowiskiem nauczania i wychowania. Z tego teŝ względu zasadne jest podejmowanie prób systemowego rozwiązywania problemu poprzez aktywizację współpracy między dziećmi i młodzieŝą, ich rodzicami, pracownikami oświaty oraz ochrony zdrowia. Niewątpliwie systematycznie prowadzona edukacja zdrowotna przyczynia się do zmniejszenia częstotliwości występowania wad postawy, poniewaŝ wady nabyte (nawykowe) początkowo są czynnościowe stąd stosunkowo łatwo je korygować. Wczesne wykrycie patologicznych zmian w obrębie postawy ciała pozwala na skuteczne ich korygowanie. Bibliografia: - Górecki A., Kiwerski J., Kowalski I. M., Marczyński W., Nowotny J., Rybicka M.,Jarosz U., Suwalska M., Szelachowska-Kluza W.: Profilaktyka wad postawy u dzieci i młodzieŝy w środowisku nauczania i wychowania rekomendacje ekspertów, Rocznik Medyczny. 2009; 16(1); 168-177, - Łukowicz M., Karolak A., Weber-Zimmermann M., Ciechanowska K., Zalewski P., Pawlak A.: Stopień świadomości rodziców, nauczycieli i dzieci w zakresie prawidłowego kształtowania postawy ciała. W: Edukacja bez granic - mimo barier: przestrzeń tworzenia. T. 1. Red. nauk. P. Bury, D. Czajkowska-Ziobrowska. Poznań: Wydaw. WyŜszej Szkoły Bezpieczeństwa, 2008 s. 138-144. - Prof. Chybicka A., Raport z realizacji Programu wczesnego wykrywania chorób nowotworowych u dzieci i młodzieŝy szkolnej, Wrocław 2008 rok. 3
- Pismo nr. MZ-ZP-D-073-9795-3/JC/07, do Rzecznika Praw Obywatelskich, Pana Janusza Kochanowskiego, od Podsektretarza Stanu w Ministerstwie Zdrowia, Pana Grzegorza Gołdyni, z dnia 23.10.2007 roku - Wójcik W., Plebańczyk E. Wady postawy ciała u dzieci w wieku szkolnymi, źródło internet 2. Cele programu a. Cel główny Zapobieganie pogłębianiu się i utrwaleniu wad postawy ciała u dzieci i młodzieŝy poprzez wczesne ich wykrywanie, diagnozowanie, korygowanie oraz kształtowanie nawyku aktywności ruchowej i odpowiedzialności za własne zdrowie. b. Cele szczegółowe - utworzenie w placówce medycznej oraz na terenie szkół (posiadających bazę do prowadzenia gimnastyki korekcyjnej na sali gimnastycznej i basenie kąpielowym) tzw. Centrów Korekcji Wad Postawy, - wykonywanie u dzieci i młodzieŝy badań lekarskich diagnozujących i kontrolnych, - prowadzenie w CKWP zajęć gimnastyki korekcyjnej na sali gimnastycznej i basenie kąpielowym, - udzielanie dzieciom i ich rodzicom/opiekunom indywidualnych instruktaŝy dotyczących ćwiczeń kompensacyjno-korekcyjnych do stałego ich wykonywania w warunkach domowych, - kształtowanie u dzieci i młodzieŝy nawyku prawidłowej postawy ciała podczas zajęć lekcyjnych oraz w warunkach domowych, - motywowanie dzieci i młodzieŝy do aktywnego spędzania czasu wolnego z uwzględnieniem zajęć sportowo-rekreacyjnych, - podnoszenie poziomu wiedzy i umiejętności praktycznych nauczycieli wychowania fizycznego do prowadzenia podczas lekcji ćwiczeń korekcyjno-kompensacyjnych, - podnoszenie poziomu wiedzy nauczycieli i rodziców w zakresie przyczyn powstawania wad postawy oraz aktywnego udziału w profilaktyce zdrowotnej, - organizowanie społecznych kampanii zdrowotnych dotyczących profilaktyki wad postawy pn. Trzymaj się prosto, - współpraca z Wydziałem Edukacji oraz dyrektorami przedszkoli i szkół w zakresie dbania o dostosowanie ławek i krzeseł w klasach szkolnych do wzrostu uczniów, - wprowadzenia obowiązku ćwiczeń śródlekcyjnych podczas zajęć szkolnych. c. Oczekiwane efekty - objęcie programem rocznie ok. 3 000 dzieci i młodzieŝy, - utworzenie nie mniej niŝ 7 Centrów Korekcji Wad Postawy, - podniesienie poziomu wiedzy nauczycieli, rodziców i uczniów nt. profilaktyki wad postawy, - wykształcenie u dzieci i młodzieŝy nawyku dbania o ładną sylwetkę i prawidłową postawę ciała, - utrzymanie na poziomie ok. 70 % frekwencji na zajęciach z gimnastyki korekcyjnej na basenie i sali gimnastycznej, - przeprowadzenie kampanii zdrowotnych dla społeczności przedszkolnych i szkolnych dotyczących profilaktyki wad postawy, - wypracowanie z nauczycielami wychowania fizycznego scenariuszy zajęć do prowadzenia ćwiczeń gimnastyki korekcyjnej. d. Mierniki efektywności odpowiadające celom programu - liczba dzieci i młodzieŝy uczestnicząca w programie, - liczba funkcjonujących Centrów Korekcji Wad Postawy, 4
- wyniki badania lekarskiego dzieci i młodzieŝy (wstępnego i końcowego), - liczba rozpoznanych wad i nieprawidłowości postawy u dzieci, zgłaszających się do programu, - liczba nauczycieli, rodziców, dzieci i młodzieŝy uczestnicząca w kampaniach profilaktyki wad postaw. 3. Adresaci programu (populacja programu) a. Oszacowanie populacji, której włączenie do programu jest moŝliwe Rocznie w programie będzie uczestniczyło ok. 3 000 dzieci i młodzieŝy z wrocławskich przedszkoli oraz szkół wszystkich poziomów nauczania. b. Tryb zapraszania do programu Informacje o programie będą przekazywane rodzicom przez: - Poradnie Wad Postawy - Dyrektorów i nauczycieli przedszkoli i szkół wszystkich poziomów nauczania - Pielęgniarki szkolne Dodatkowo: - strona internetowa Urzędu Miejskiego - plakaty w przedszkolach i szkołach oraz w palcówkach słuŝby zdrowia 4. Organizacja programu a. Części składowe, etapy i działania organizacyjne działania organizacyjne: - wybór placówki medycznej, realizatora i koordynatora programu, - utworzenie w szkołach z basenami tzw. Centrów Korekcji Wad Postawy, - spotkanie organizacyjne z realizatorami programu oraz lekarzami Poradni Wad Postawy, - przygotowanie harmonogramów pracy poszczególnych Centrów Korekcji Wad Postawy, - opracowanie strony internetowej z informacją o programie, - opracowanie materiałów informacyjno-edukacyjnych: logo programu, plakat, karta badania lekarskiego, karta kwalifikacyjna na zajęcia korekcyjne na basenie, karta kwalifikująca na zajęcia korekcyjne na sali gimnastycznej, ankieta dla rodziców, - przygotowanie i prowadzenie komputerowej bazy danych oraz dokumentacji medycznej programu, - opracowanie i wydrukowanie materiałów informacyjnych o programie profilaktyki wad postawy realizowanym w Centrach Korekcji Wad Postawy, - opracowanie i wydrukowanie materiałów edukacyjnych dla nauczycieli, rodziców, dzieci i młodzieŝy. b. Planowane interwencje 1. Jeden 6-tygodniowy cykl zajęć dla kaŝdego dziecka składa się z: - badania lekarskiego kwalifikującego do zajęć gimnastyki korekcyjnokompensacyjnej, - zajęć na sali gimnastycznej 2 godziny w tygodniu, - zajęć na basenie kąpielowym 2 godziny w tygodniu, - badania lekarskiego po zakończeniu 6-tygodniowego cyklu zajęć, - instruktaŝu dla dziecka i rodziców do kontynuowania ćwiczeń korekcyjno kompensacyjnych w warunkach domowych. 2. Przygotowanie i przeprowadzenie kampanii zdrowotnej dotyczącej profilaktyki wad postawy, w tym: 5
- zorganizowanie pokazów ćwiczeń korekcyjnych na sali gimnastycznej i basenie dla rodziców i nauczycieli wychowania przedszkolnego oraz wychowania fizycznego, - prowadzenie edukacji zdrowotnej dla rodziców i nauczycieli wychowania przedszkolnego w formie wykładów i pokazów, 3. Monitorowanie i ewaluacja wyników programu zdrowotnego. c. Kryteria i sposób kwalifikacji uczestników Kwalifikacja dzieci i młodzieŝy do programu odbywa się w oparciu o wynik lekarskiego badania diagnostycznego i decyzję lekarza. - Rejestracja dzieci odbywa się do lekarzy ortopedów i lekarzy rehabilitacji, zatrudnionych w programie (badanie lekarskie finansowane ze środków Miasta), odbywa się bez skierowania od lekarza pierwszego kontaktu - na zajęcia gimnastyki korekcyjnej skierowanie mogą wydawać równieŝ lekarze Poradni Wad Postawy, placówek medycznych posiadających umowę z NFZ. Lekarze tych Poradni zobowiązani są wypełnić kartę badania ortopedycznego oraz kartę kwalifikującą na zajęcia korekcyjne na sali gimnastycznej i basenie kąpielowym. d. Zasady wykonywania zadań w ramach programu - badania lekarskie i zajęcia korekcyjne są realizowane w godzinach popołudniowych oraz w soboty w godzinach rannych, - Centra Korekcji Wad Postawy utworzone będą na bazie wybranych wrocławskich szkół oraz placówki medycznej, wybranej w konkursie ofert, - do lekarza zatrudnionego w Centrach Korekcji Wad Postawy obowiązuje wcześniejsza rejestracja, - w zajęciach korekcyjno-kompensacyjne na basenie kąpielowym mogą brać udział wyłącznie dzieci posiadające umiejętność pływania w stopniu dobrym, g. Bezpieczeństwo planowanych interwencji - komputerowa baza danych będzie prowadzona przez placówkę medyczną wybraną w procedurze konkursowej, a dane chronione zgodnie z obowiązującymi przepisami, - do programu będą przyjmowane dzieci, u których rozpoznano nieprawidłowości w postawie ciała, które nie wymagają rehabilitacji leczniczej, - podstawą kwalifikacji na zajęcia gimnastyki korekcyjnej jest opinia (diagnoza) lekarza, - koordynator programu opracuje regulamin korzystania z CKWP obowiązujący dzieci i ich rodziców/opiekunów h. Kompetencje/warunki niezbędne do realizacji programu - koordynatorem programu będzie wybrana w konkursie placówka medyczna, która zatrudnia lekarzy ortopedów i lekarzy rehabilitacji, rehabilitantów (fizjoterapeutów) oraz posiada odpowiednią bazę do prowadzenia zajęć korekcyjnych (basen, salę gimnastyczną), - koordynator programu ustala miejsca realizacji programu we wrocławskich szkołach, które posiadają basen i salę gimnastyczną tworząc w nich tzw. Centra Korekcji wad Postawy. 6. Monitorowanie i ewaluacja a. Ocena zgłaszalności do programu - prowadzenie komputerowej bazy odbiorców programu - prowadzenie list obecności na zajęciach korekcyjnych 6
- prowadzenie dokumentacji lekarskiej c. Ocena jakości realizacji programu zdrowotnego - ankieta dla rodziców dotycząca oceny programu - wizytowanie merytoryczne programu d. Ocena efektywności programu - porównanie badania wstępnego i końcowego - frekwencja na zajęciach z gimnastyki korekcyjnej 7