Tomasz Rokicki * Znaczenie logistyki dla funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstw agrobiznesu Wstęp Celem opracowania 1 było określenie znaczenia logistyki dla funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstw z sektora agrobiznesu. Dane zostały zebrane na podstawie badań ankietowych, które realizowano od grudnia 2009 r. do marca 2010 r. Ankiety wysłano do wszystkich przedsiębiorstw zaliczanych do małych, średnich i dużych funkcjonujących w sektorze przetwórstwa żywności znajdujących się bazie REGON oraz do losowo wybranych 1,5 tys. mikroprzedsiębiorstw. Łącznie było to 10 tys. przedsiębiorstw. Uzyskano 511 odpowiedzi (5,11%). Dane do niniejszego opracowania wykorzystano bez ich przetworzenia, w analizach nie uwzględniono tylko rekordów z brakami danych. Po odrzuceniu ankiet z istotnymi brakami danych do dalszej analizy pozostało 504 podmiotów (tablica 1). Do badań wybrano przedsiębiorstwa z branż sektora agrobiznesu, takich jak: produkcja i przetwórstwo mięsa, przetwarzanie owoców i warzyw, produkcja olejów, wytwarzanie wyrobów mleczarskich, wytwarzanie produktów przemiału zbóż i skrobi, produkcja wyrobów piekarskich i mącznych, produkcja pasz dla zwierząt, wytwarzanie napojów, produkcja tytoniu, oraz innych wyrobów spożywczych. Najwięcej było przedsiębiorstw zajmujących się piekarnictwem, a następnie przetwórstwem mięsa. W analizie danych wykorzystano przede wszystkim analizę tabelaryczną i graficzną ze względu na charakter danych uzyskanych w skali nominalnej lub porządkowej. Dla ustalenia zależności między wybranymi cechami wykorzystano także test chi-kwadrat. * Dr inż., Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw, Wydział Nauk Ekonomicznych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, tomasz_rokicki@sggw.pl, ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa 1 Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach 2009-2012 jako projekt badawczy nr N N112 049637 Procesy logistyczne w funkcjonowaniu przedsiębiorstw przetwórstwa rolno-spożywczego.
294 Tomasz Rokicki Tablica 1. Liczba badanych przedsiębiorstw według branż Branża przetwórstwa Liczba przedsiębiorstw według wielkości mikro małe średnie duże razem mięso 9 59 38 11 117 warzywa i owoce 2 18 11 2 33 olej 0 5 1 0 6 mleko 2 8 8 6 24 zboża 13 15 7 2 37 piekarska i mączna 25 164 24 1 214 inne spożywcze 5 29 5 6 45 pasze 2 11 1 0 14 napoje 3 6 4 0 13 tytoń 0 0 0 1 1 Ogółem 61 315 99 29 504 1. Logistyka i jej znaczenie dla funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstw Pojęcie logistyki podlegało w ujęciu historycznym ewolucji. W sferze cywilnej logistyką początkowo określano systemem dystrybucji. Następnie zwracano uwagę na połączenie działań związanych z zaopatrzaniem ze sferą dystrybucji. W kolejnych etapach dostrzeżono korzyści zarządzania łańcuchem dostaw [Coyle i inni, 2007]. Ważność logistyki wynika głównie z korzyści związanych z zarządzaniem przepływem towarów z jednej ręki [Logistyka, 2008]. Cel logistyki według Christophera dotyczy zapewnienia dostępności produktu, zarówno pod względem czasowym, przestrzennym, ale także efektywnościowym (kosztowym) [Christopher, 1996]. Logistyka jest procesem planowania, realizacji i kontrolowania sprawnego i efektywnego ekonomicznie przepływu ładunków oraz odpowiedniej informacji z punktu pochodzenia do punktu konsumpcji [Beier, 1993]. Jednym z podstawowych ujęć systemu logistycznego jest podział funkcjonalny. Wyodrębnia się podsystemy obsługi zamówień, zarządzania zapasami, magazynowania, pakowania, transportu [Pfohl, 2001]. Podejście systemowe wymaga kooperacji między podsystemami w celu uzyskania odpowiedniej sprawności systemu logistycznego, a w związku z tym całego przedsiębiorstwa [Lisiecka, 1993]. Podejście odmienne związane ze skupieniem się każdego działu na swoich funkcjach bez współpracy z innymi działami prowadzi do konfliktów. Dodatkowo nie pojawia się efekt synergii związany
Znaczenie logistyki dla funkcjonowania i rozwoju 295 z osiąganiem dodatkowych korzyści z działań połączonych [Milewski, 1998]. 2. Specyfika agrobiznesu i procesów logistycznych w tym segmencie Agrobiznes jest segmentem gospodarki narodowej, który zawiera wiele sektorów i rodzajów działalności. Wyróżnia się: sektor produkcji i dystrybucji środków produkcji dla rolnictwa, rolnictwo, przemysł spożywczy i hurtowy obrót surowcami rolniczymi, handel hurtowy artykułami spożywczymi, handel detaliczny artykułami spożywczymi oraz sektor usług gastronomicznych [Woś, Zegar, 1983]. Funkcjonowanie przedsiębiorstw agrobiznesu jest uzależnione od wielu czynniki o charakterze makro i mikroekonomicznym [Gołębiewski, 2011]. Jednym z ważniejszych czynników konkurencyjnych dla przedsiębiorstw agrobiznesu staje się sprawność systemu logistycznego [Szymanowski, 2008]. Właściwe funkcjonowanie systemu logistycznego w przedsiębiorstwie, w tym z sektora agrobiznesu jest coraz bardziej uzależnione od stosowanej technologii [Świerczek, 2005]. W przypadku sektora agrobiznesu duże znaczenie przypisuje się szczególnie transportowi. Wynika to ze specyfiki transportowanych surowców i wyrobów gotowych, które cechuje mała podatność transportowa i magazynowa [Baran, 2012]. W związku z tym dosyć często surowcowy przemysł spożywczy działa w skali lokalnej lub regionalnej [Grzybowska, 2009]. Inną specyficzną cechą agrobiznesu jest występowanie pionowych relacji kontraktowych dostawca-odbiorca [Blazkova, 2008]. W związku z powyższym przedsiębiorstwa z sektora agrobiznesu różnią się od firm z innych segmentów gospodarki. 3. Działania logistyczne w przedsiębiorstwach agrobiznesu wyniki badań Znaczenie logistyki w przedsiębiorstwach może być ocenione na podstawie istnienia lub braku komórki organizacyjnej lub osoby zajmującej się logistyką. Nie jest to tylko kwestia mody. Taki dział ma za zadanie nadzorowanie wszystkich czynności wykonywanych w przedsiębiorstwie i związanych z przepływem ładunków. Istnienie oddzielnego działu zajmującego się logistyką zadeklarowało najwięcej przedsiębiorstw z branży olejarskiej, mleczarskiej i przetwarzających owoce i warzywa (tablica 2). Najmniejszy odsetek przedsiębiorstw posiadają-
296 Tomasz Rokicki cych odrębną komórkę był w branży piekarskiej i przetwarzającej zboża oraz wytwarzających skrobię. Stopień komplikacji całego procesu zaopatrzenia i dystrybucji mógł być przesłanką do tworzenia komórki zajmującej się logistyką. Stwierdzono również zależność między skalą działania (uzależnioną od liczby zatrudnionych pracowników) a istnieniem działu logistyki. Duże podmioty posiadały w większości taki dział, zaś im mniejsze przedsiębiorstwo, tym rzadziej on występował. Tablica 2. Istnienie odrębnego działu zajmującego się logistyką w przedsiębiorstwach agrobiznesu (%) Branża przetwórstwa Dział logistyki istnieje nie istnieje oleje i tłuszcze 66,67% 33,33% mleko 60,87% 39,13% owoce i warzywa 41,94% 58,06% pasze 38,46% 61,54% napoje 38,46% 61,54% pozostałe spożywcze 24,44% 75,56% mięso 20,18% 79,82% zboża i skrobia 16,67% 83,33% piekarskie 7,77% 92,23% średnio 19,76% 80,24% Przedsiębiorstwa, które nie posiadały odrębnego działu zajmującego się logistyką często posiadały komórkę, która zajmowała się wyodrębnionym obszarem, np. transportem lub magazynowaniem. Test chi2 ukazał szczególnie dużą zależność między skalą działania a istnieniem odrębnego działu zajmującego się transportem (chi 2 emp. = 68,31, chi 2 0,05 = 7,82, p-value = 0,0000, df = 3), zarządzaniem opakowaniami (chi 2 emp. = 44,37), magazynowaniem (chi 2 emp. = 29,15). Słabą zależność stwierdzono natomiast w odniesieniu do pozostałych obszarów, jak zarządzanie informacją i sterowanie zapasami. Przedsiębiorstwa skupiały się głównie na swojej podstawowej działalności produkcyjnej. Lekceważenie znaczenia informacji może w długiej perspektywie okazać się poważnym problemem dla przedsiębiorstw agrobiznesu. Koszty logistyki są kolejnym wyznacznikiem znaczenia logistyki dla przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa zadeklarowały wysokość kosztów logistyki w kosztach całkowitych (tablica 3). Największy odsetek
Znaczenie logistyki dla funkcjonowania i rozwoju 297 firm generujących duże koszty logistyki był w branży olejarskiej i produkującej napoje. Na bardzo niskim poziomie koszty logistyki były w co drugim przedsiębiorstwie produkującym pasze, co trzecim przetwarzającym zboża i z branży piekarskiej. Tablica 3. Istnienie odrębnego działu zajmującego się logistyką w przedsiębiorstwach agrobiznesu (%) Branża przetwórstwa Udział kosztów logistyki w całkowitych kosztach przedsiębiorstwa bardzo wysoki (powyżej 15%) raczej wysoki (10 14%) raczej niski (5 9%) bardzo niski (1 4%) oleje i tłuszcze 40,00% 20,00% 20,00% 20,00% napoje 23,08% 30,77% 23,08% 23,08% pasze 15,38% 15,38% 23,08% 46,15% zboża i skrobia 11,43% 17,14% 34,29% 37,14% pozostałe spożywcze 9,52% 30,95% 42,86% 16,67% piekarskie 9,42% 25,13% 31,41% 34,03% mleko 8,33% 20,83% 50,00% 20,83% mięso 5,00% 29,00% 34,00% 32,00% owoce i warzywa 3,13% 31,25% 43,75% 21,88% wyroby tytoniowe 0,00% 0,00% 100,00% 0,00% średnio 8,89% 25,81% 34,92% 30,37% Ogólnie należy stwierdzić, że poziom kosztów logistyki w kosztach całkowitych był na niskim poziomie. 4. Magazynowanie i zapasy Rozwiązania logistyczne mogą być stosowane w wielu obszarach przedsiębiorstwa. Najłatwiej jest zastosować proste metody w magazynach i w odniesieniu do zapasów. Podział surowców czy też wyrobów gotowych można dokonać za pomocą metody ABC. W przypadku zapasów dzieli ona je na grupy różniące się wielkością zużycia czy też wartością sprzedaży. Uzupełnieniem może być metoda XYZ, która bierze pod uwagę regularność zapotrzebowania czy też sprzedaży. W gospodarce magazynowej metoda ABC pozwala na podział składowanych ładunków ze względu na częstotliwość pobrania. Są to podstawowe metody,
298 Tomasz Rokicki które wymagają odpowiednich danych historycznych oraz zwykle arkusza kalkulacyjnego. Około 41% przedsiębiorstw z sektora agrobiznesu stosowało któryś z wymienionych sposobów klasyfikacji ładunków (tablica 4). Badaniu poddano tylko jedną firmę tytoniową, stosowała ona klasyfikację magazynową. Największy odsetek przedsiębiorstw klasyfikujących surowce lub wyroby gotowe był w branży owocowowarzywnej, zaś najmniejszy wśród przetwórców zbóż i skrobi. Tablica 4. Prowadzenie klasyfikacji magazynowej surowców / wyrobów gotowych w przedsiębiorstwach agrobiznesu (%) Klasyfikacja magazynowa surowców wyrobów Branża przetwórstwa gotowych jest prowadzona nie prowadzi się wyroby tytoniowe 100,00% 0,00% owoce i warzywa 54,55% 45,45% napoje 58,33% 41,67% pozostałe spożywcze 47,73% 52,27% pasze 46,15% 53,85% mięso 40,54% 59,46% piekarskie 37,86% 62,14% oleje i tłuszcze 33,33% 66,67% mleko 33,33% 66,67% zboża i skrobia 36,36% 63,64% średnio 41,07% 58,93% W większości przedsiębiorstw agrobiznesu prowadzono pisemną ewidencję zapasów (tablica 5). Co czwarty podmiot miał wdrożoną technologię umożliwiającą ewidencję elektroniczną, a jedynie 11% firm posiadała automatyczną ewidencję zapasów. Elektroniczna ewidencja zapasów pozwala ułatwić i przyśpieszyć przepływ ładunków. Wprowadzenie tej technologii wiąże się jednak z koniecznością poniesienia wysokich nakładów początkowych. Ewidencja elektroniczna była stosowana najpowszechniej w sektorze mleczarskim i wytwarzającym pasze. Nowoczesną elektroniczną ewidencję zapasów z automatycznym odczytem i rejestracją ruchów zapasów stosowało bardzo niewiele podmiotów, najczęściej z branży olejarskiej i wytwarzające napoje.
Znaczenie logistyki dla funkcjonowania i rozwoju 299 Tablica 5. Sposoby ewidencji wielkości zapasów w przedsiębiorstwach agrobiznesu (%) Sposoby ewidencji zapasów Branża przetwórstwa pisemna elektroniczna automatyczna mięso 68,18% 25,45% 6,36% piekarskie 71,20% 20,65% 8,15% zboża i skrobia 62,86% 17,14% 20,00% pozostałe spożywcze 55,00% 40,00% 5,00% owoce i warzywa 46,88% 31,25% 21,88% napoje 41,67% 16,67% 41,67% oleje i tłuszcze 33,33% 33,33% 33,33% pasze 30,77% 53,85% 15,38% mleko 20,83% 66,67% 12,50% wyroby tytoniowe 0,00% 0,00% 100,00% średnio 61,47% 27,49% 11,04% Przeprowadzony test chi2 na niezależność zmiennych wskazał na zależności między skalą działania, a sposobem wyznaczania zapasu wyrobów gotowych (chi2emp.=21,42, chi20,05=12,59, p-value = 0,01, df = 6). Istniała również zależność między skalą działania a sposobem wyznaczania zapasu bezpieczeństwa. 5. Znaczenie transportu i nowoczesnych technologii informatycznych Bardzo ważnym obszarem działań logistycznych w każdym przedsiębiorstwie jest transport. W przetwórstwie spożywczym jego waga jest tym większa, że przemieszcza się duże ilości surowców, często w ograniczonym czasie (sezonie). Przedsiębiorstwa z sektora agrobiznesu najczęściej racjonalizowały trasę przewozu, takie działania stosowały dwa na trzy badane podmioty (rysunek 1). Gorzej było w odniesieniu do ładowności pojazdów, bo tylko co trzecia firma dokonała planowania przewozów z uwzględnieniem ładowności posiadanych pojazdów. Stwierdzono silną zależność między skalą działania a korzystaniem z kompleksowych usług transportowych spedytorów (chi 2 emp. = 45,01, chi 2 0,05 = 7,82, p-value = 0,000, df = 3). Takie same zależności występowały także w odniesieniu do usług indywidualnych przewoźników. Duże przedsiębiorstwa działały na rynkach kra-
300 Tomasz Rokicki jowych i międzynarodowych, dlatego zgłaszały zapotrzebowanie na bardziej skomplikowane usługi. Rysunek 1. Sposoby racjonalizacji transportu 100,0% 80,0% 60,0% 40,0% 20,0% 0,0% mięso owoce i warzywa oleje i tłuszcze mleko zboża i skrobia piekarskie pozostałe spożywcze pasze napoje wyroby tytoniowe trasy przejazdów ładowność pojazdów branże Postęp techniczny jest obecny we wszystkich dziedzinach życia i działalności. Rozwój przedsiębiorstw jest niemożliwy bez wprowadzania nowoczesnych technologii informatycznych. W pewnym momencie skala działania stanowi barierę nie do przejścia bez odpowiedniego wsparcia informatycznego. Na wdrożenie jednego kompleksowego systemu informatycznego mogły pozwolić sobie jedynie duże podmiotu. Często przedsiębiorstwa ograniczały się do wspierania poszczególnych obszarów, wykorzystując do tego celu programy finansowo-księgowe. Najczęściej wspierane informatycznie było zarządzanie zamówieniami, gospodarka magazynowa i transport (rysunek 2). Badane było tylko jedno przedsiębiorstwo tytoniowe, które potwierdziło wsparcia informatycznego we wszystkich obszarach logistycznych. Największy odsetek przedsiębiorstw wspierających informatycznie logistykę był w branży mleczarskiej, produkującej napoje oraz przetwarzającej warzywa i owoce.
Znaczenie logistyki dla funkcjonowania i rozwoju 301 Rysunek 2. Obszary działalności logistycznej wspomagane informatyczne w przedsiębiorstwach agrobiznesu (%) 100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% mięso owoce i warzywa oleje i tłuszcze mleko zboża i skrobia piekarskie pozostałe spożywcze transport zapasy opakowania gospodarka magazynowa zamówienia pasze napoje wyroby tytoniowe Przedsiębiorstwa z sektora agrobiznesu najczęściej oceniały swoją pozycję konkurencyjną jako dobrą lub bardzo dobrą. W zakresie stosowania rozwiązań logistycznych ocena była również pozytywna. Trzeba jednak podkreślić, że postrzeganie własnej firmy w przypadku logistyki było bardzo subiektywne. W rzeczywistości poziom logistyki w większości badanych przedsiębiorstw był niski. Przedsiębiorstwa skupiały się na działalności produkcyjnej, o czym świadczyły zamierzenia na przyszłość. Niewielki odsetek firm zamierzało zainwestować w technologie informatyczne czy wdrożyć rachunek kosztów. Przeprowadzone testy na niezależność cech wskazały na niezależność między wielkością firmy a inwestowaniem w środki transportu (chi 2 emp.=1,85, chi 2 0,05=7,82, p-value = 0,6, df = 3). Skala działania miała decydujący wpływ, na wielkość i zakres planowanych inwestycji. Zakończenie Znaczenie logistyki dla funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstw agrobiznesu jest duże. Problemem jest brak świadomości w tym zakresie. Firmy z sektora agrobiznesu skupiają się na działalności produkcyjnej. O małej roli logistyki może świadczyć brak komórki organizacyjnej lub osoby zajmującej się logistyką. Kolejnym wyznacznikiem jest poziom kosztów logistycznych w kosztach całkowitych przedsiębiorstwa. W większości podmiotów te koszty były na niskim poziomie. Stosowane rozwiązania w zakresie ewidencji zapasów, gospodarki magazynowej czy też racjonalizacji transportu świadczą o małym zna-
302 Tomasz Rokicki czeniu logistyki w tych obszarach. Kolejnym ważnym elementem, bez którego nowoczesna firma nie może efektywnie działać, jest istnienie systemu informatycznego dla całego przedsiębiorstwa lub indywidualnych dedykowanych dla poszczególnych obszarów. Stwierdzono duży związek między skalą działania a stosowanymi rozwiązaniami logistycznymi. Im większe przedsiębiorstwo, tym bardziej wspomagane jest logistycznie. Dla dużych przedsiębiorstw nowoczesne rozwiązania (w tym zakresie logistyki) to konieczność, bez których nie mogą dobrze funkcjonować a ich rozwój jest niemożliwy. Literatura 1. Baran J. (2012), Skala działania a rozwiązania w zakresie magazynowania i transportu w przedsiębiorstwach przetwórstwa mleka, Logistyka nr 2, publikacja elektroniczna. 2. Beier F. J., Rutkowski K. (1993), Logistyka, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. 3. Blazkova I. (2008), Contractual relationships within the commodity verticals, Roczniki Naukowe SERiA, t. X, z. 5. 4. Christopher M. (1996), Strategia zarządzania dystrybucją, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa. 5. Coyle J. J.i inni (2007), Zarządzanie logistyczne, PWE, Warszawa. 6. Gołębiewski J. (2011), Obciążenia podatkowe przedsiębiorstw agrobiznesu, Zeszyty Naukowe SGGW Ekonomika i Organizacji Gospodarki Żywnościowej nr 92. 7. Grzybowska B. (2009): Regionalne aspekty aktywności innowacyjnej przemysłu spożywczego, Roczniki Naukowe SERiA, t. XIII, z. 2. 8. Lisiecka K. (1993), Zarządzanie jakością produktów w przedsiębiorstwie przemysłowym, Wyd. AE w Katowicach, Katowice. 9. Logistyka. Wybrane zagadnienia (2008), Wyd. SGGW, Warszawa. 10. Milewski D. (1998), Logistyka podejście systemowe czyli całościowe, Gospodarka Materiałowe & Logistyka nr 9. 11. Pfohl H. Ch. (2001), Systemy logistyczne. Podstawy organizacji i zarządzania, ILiM, Poznań. 12. Szymanowski W. (2008) Zarządzanie Łańcuchami dostaw żywności w Polsce. Kierunki zamian, Difin, Warszawa. 13. Świerczek A. (2005), Elektroniczne łańcuchy dostaw, Gospodarka Materiałowa i Logistyka nr 4.
Znaczenie logistyki dla funkcjonowania i rozwoju 303 14. Woś A., Zegar J. S. (1983) Gospodarka żywnościowa. Problemy ekonomiki i sterowania, PWE, Warszawa. Streszczenie W pracy przedstawiono znaczenie logistyki w przedsiębiorstwach sektora agrobiznesu. Badania przeprowadzono na próbie 504 przedsiębiorstw. Dane ankietowe były zbierane od grudnia 2009 r. do marca 2010 r. W większości badanych podmiotów logistyka miała małe znaczenie, o czym świadczył brak odrębnego działu zajmującego się logistyką czy też niski poziom kosztów logistycznych w wydatkach ogółem. Badania wskazują na duży wpływ skali działania na organizację logistyki, metody zarządzania zapasami oraz sposoby przepływu informacji w przedsiębiorstwach agrobiznesu. Słowa kluczowe logistyka, agrobiznes, zarządzanie The importance of logistics for the operation and development of agribusiness enterprises (Summary) The paper shows the importance of logistics in the enterprises of the agribusiness sector. The research was conducted with using self-completion questionnaire between December 2009 to March 2010. This analysis is on 428 answers received. Logistics had a little importance in most of the entities. Most companies did not had a separate department of logistics. Share of logistics costs in the total expenditures was low. Research confirms the great influence of scale on the organization of logistics, stocks management methods and methods of information flow in the agribusiness companies. Keywords logistics, agribussines, management