Autoreferat Dr n. med. Danuta Anna Nowakowska Uniwersytet Medyczny im. Piastow Sl^skich we Wroclawiu Katedra Protetyki Stomatologicznej Zaktad Materiatoznawstwa Wroclaw 2014 \ $
AUTOREFERAT 1. Imif i nazwisko: Danuta Anna Nowakowska 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe/artystyczne - z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytulu rozprawy doktorskiej: 1973 - dyplom lekarza dentysty z wyroznieniem - Oddzial Stomatologiczny Wydziahi Lekarskiego Akademii Medycznej we Wroclawiu; 1976 - I stopien specjalizacji z zakresu stomatologii ogolnej; 1978 - II stopien specjalizacji z zakresu protetyki stomatologicznej; 1980 - stopien doktora nauk medycznych nadany przez Rad? Naukowq Wydziahi Lekarskiego Akademii Medycznej we Wroclawiu na podstawie rozprawy doktorskiej pt. Materialy silikonowe w protetyce stomatologicznej ze szczegolnym uwzgl?dnieniem mas wyciskowych", promoter: prof, dr hab. Bogumil Plonka (rozprawa nagrodzona) 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych/artystycznych 1 pazdziemika 1973 roku zostalam zatrudniona jako asystent stazysta w Samodzielnej Pracowni Materialoznawstwa Katedry Protetyki Stomatologicznej Akademii Medycznej we Wroclawiu. Po stazu zostalam asystentem, nast?pnie starszym asystentem, po obronie pracy doktorskiej oraz uzyskaniu I i II stopnia specjalizacji adiunktem, a w 2005 roku starszym wykladowcq. Od 2002 roku pelni? obowiqzki kierownika Zakladu Materialoznawstwa Katedry Protetyki Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Piastow Slqskich we Wroclawiu. W ramach zatrudnienia w Uczelni zajmuj? si? pracq naukowq i dydaktycznq, natomiast dzialalnosc ushigowq wykonuj? w Poradni Protetyki Stomatologicznej Stomatologicznego Centrum Transferu Technologii Sp. z o.o. we Wroclawiu. 1
4. Wskazanie osiqgni^cia wynikajqcego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr, poz. 595 ze zm.) a) tytul osiqgnifcia naukowego Ocena konwencjonalnych i eksperymentalnych chemicznych srodkow retrakcyjnych" b) publikacje wchodzqce w sklad osi^gnifcia naukowego: 1. Danuta Nowakowska, Anna Sobolewska, Zdzislaw A. Bogucki.: Retrakcja dziqsla podczas leczenia stomatologicznego - metody, materialy i srodki chemiczne - przeglqd pismiennictwa Protet Stomatol. 2004, 54(l):59-64. KBN/MNiSzW: 4.000 2. Danuta Nowakowska, Halina Panek, Malwina Nowakowska, Agnieszka Nowakowska.: Retrakcja dziqsla brzeznego - badania ankietowe wsrod p)olskich lekarzy stomatologow. Cz^sc 1. Preferencje metod, materialow i srodkow chemicznych Protet Stomatol. 2006, 56(5):352-360. KBN/MNiSzW: 4.000 3. Danuta Nowakowska, Halina Panek, Malwina Nowakowska, Agnieszka Nowakowska.: Retrakcja dziqsla brzeznego - badania ankietowe wsrod polskich lekarzy stomatolog6w. Cz^sc 11. Nawyki kliniczne zwiqzane z wykonaniem zabiegu retrakcji Protet Stomatol. 2006, 56(5):361-366. KBN/MNISzW: 4.000 4. Danuta Nowakowska, Halina Panek.: Classification of retraction materials in the aspect of biocompatibility with gingival sulcus environment Pol J Environ Stud. 2007,16(2C):204-208. IF: 0.627; KBN/MNiSzW: 10.000 5. Danuta Nowakowska.: Klasyfikacja chemicznych srodk6w retrakcyjnych Protet Stomatol. 2008, 58(3):202-208. KBN/MNiSzW: 6.000 6. Danuta Nowakowska.: Wplyw astringentow retrakcyjnych na tkanki dziqsla brzeznego na podstawie przeglqdu badan in vivo Protet Stomatol. 2009, 59(2):128-133. KBN/MNiSzW: 6.000 7. Danuta Nowakowska, Zbigniew Galewski.: Mikrostruktura nieimpregnowanych i impregnowanych nici retrakcyjnych Protet Stomatol. 2008, 58(2):129-136. Pkt. MNiSW/KBN: 6.000 2
8. Danuta Nowakowska, Halina Panek, Zdzislaw A. Bogucki.: Current insights on the security of epinephrine use in gingival margin retraction procedures from review in vivo studies Pol J Environ Stud. 2009,18(1A):515-520. IF: 0.947; MNiSzW/ KBN: 13.000 9. Danuta Nowakowska, Zbigniew Raszewski.: retrakcyjnych Protet Stomatol. 2009, 59(l):26-32. Pkt. MNiSW/KBN: 6.000 Ocena poziomu ph chemicznych srodkow 10. Danuta Nowakowska, Halina Panek, Zdzislaw A. Bogucki, Zbigniew Raszewski.: Influence of the ph-level of different retraction medicaments on oral environment - in vitro study. Pol.J.Environ.Stud. 2009,18 (6A):52-57. IF: 0.947; MNiSW/KBN: 13.000 11. Danuta Nowakowska, Zbigniew Raszewski.: Wartosci ph tradycyjnych i eksperymentalnych lekow do retrakcji dziqsla brzeznego Dent Med Probl. 2010, 47(l):76-80. Pkt. MNiSW/KBN: 6.000 12. Danuta Nowakowska, Jolanta Saczko, Julita Kulbacka, Anna Choromanska.: Dynamic oxidoreductive potential of astringent retraction agents Folia Biol.(Praha) 2010, 56(4):263-268. IF: 0.729; Pkt MNiSW/KBN: 20.000 13. Danuta Nowakowska, Jolanta Saczko, Julita Kulbacka, Anna Choromanska, Zbigniew Raszewski.: Cytotoxic potential of vasoconstrictor experimental gingival retraction agents - in vitro study on primary human gingival fibroblasts Folia Biol.(Praha) 2012, 58(l):37-44. IF: 1.219; Pkt. MNiSW/KBN: 20.000 14. Danuta Nowakowska, Jolanta Saczko, Katarzyna Biezunska-Kusiak, Anna Choromanska, Magda Dubinska-Magiera, Marek Zi?tek, Julita Kulbacka.: The influence of retraction agents on cytosceleton reorganization and oxidative stress in primary human gingival fibroblasts (HGF-s) Arch Oral Biol. 2014, 59(3):341-348. IF2013: 1-880; Pkt. MNiSW/KBN: 25.000 15. Danuta Nowakowska, Krystyna Malecka, Anna Sobolewska: Ocena in vitro kompatybilnosci wybranych chemicznych srodkow retrakcyjnych z elastomerowymi materialami wyciskowymi uzywanymi podczas wykonywania protez stalych. Cz?sc I - srodki do nasqczania nici retrakcyjnych Protet Stomatol. 2005, 55(3):207-213. Pkt. MNiSW/KBN: 4.000 16. Danuta Nowakowska, Zbigniew Raszewski.: Effect of gingival margin retraction agents on the polymerization time of the vinylsiloxanether impression elastomer in rheometer study. Wplyw chemicznych srodkow do retrakcji dziqsla brzeznego na czas polimeryzacji elastomeru wyciskowego na bazie winylosiloksanoeteru w badaniach reometrycznych 3
J Stoma 2011, 64(11):887-894. Pkt. MNiSW/KBN: 9.000 17. Danuta Nowakowska, Zbigniew Raszewski, Jolanta Saczko, Julita Kulbacka, Wlodzimierz Wi^ckiewicz.: Polymerization time compatibility index of polyvinyl siloxane impression materials with conventional and experimental gingival margin displacement agents J Prosthet Dent 2014;112:168-175 IF2013:1.419; Pkt. MNiSW/KBN: 30.000 Sumaryczny IF publikacji tworzqcych osiqgni?cie naukowe = 5.247, punktacja MNiSzW = 150 c) omowienie celu naukowego ww. prac i osi^gnif tych wynikow wraz z omowieniem ich ewentualnego wykorzystania Retrakcja dziqsla brzeznego (ang. gingival margin retraction) ma na celu zapewnienie dost?pu, widocznosci i suchosci w obszarze szczeliny dziqslowej. Jak wykazaly badania ankietowe poj^cie to jest wlasciwie identyfikowane przez lekarzy stomatologow [5, 23, 29, 33, 56, 73, 74]. W pismiennictwie uzywa si? takze okresleh przemieszczenie tkanek dzi^ia" (ang. gingival displacement) czy realizacja dost^pu do granic preparacji" (fr. realisation acces aiix limites intra-creviculaires des preparations) [68]. Znane sqrozne metody retrakcji dziqsla: mechaniczne, chemiczne, chirurgiczne i ich kombinacje [8, 11, 13, 38, 57]. Chemiczne dzialanie srodkow retrakcyjnych powoduje zmniejszenie obj^tosci tkanek dziqsla brzeznego i w ten sposob zwi^ksza efektywnosc tego zabiegu. Retrakcja chirurgiczna (kiretaz rotacyjny, elektro- i laserochirurgia) jest rzadziej stosowana ze wzgl^du na potencjalne uszkadzajqce oddzialywanie na kostniwo, kosc wyrostka z^bodolowego i otaczajqce tkanki mi^kkie [32,51,52,46]. We wspolczesnej stomatologii retrakcja dziqsla brzeznego jest cz?sto stosowana podczas zabiegow diagnostycznych, profilaktycznych i leczniczych w zakresie szczeliny dziqslowej. Jej przydatnosc jest zwiqzana ze specyfikq post powania klinicznego. W stomatologii zachowawczej jest wskazana podczas bezposredniej odbudowy z?b6w w zakresie poddzi^lowym, w ortodoncji wspomaga przy goto wanie suchych powierzchni z^bow w celu adhezyjnego osadzenia elementow aparatow stalych, w periodontologii moze poprzedzac niektore zabiegi terapeutyczne. W protetyce i implantoprotetyce stomatologicznej jest niezb^dna zwlaszcza, gdy nalezy zarejestrowac granice opracowania tkanek twardych z^bow, struktur wszczepu/6w oraz polozenie tkanek dziqsta brzeznego i przeniesc te dane do 4
laboratorium technicznego. Rozwoj materialow i chemicznych srodkow retrakcyjnych post^powal rownolegle z rozwoj em metod i materialow wyciskowych oraz nowych technik wizualizacji podloza protetycznego, takich jak wycisk optyczny w jamie ustnej lub skanowanie modelu w technologiach CAM/CAD [11, 45]. Retrakcja powinna zapewnic optymalnq pionowq i poziomq przestrzeh pomiedzy przyczepem nawonkowol^cznotkankowym i wyscielonym nawonkiem rowkowym wn^trzem szczeliny dziqslowej a filarem protetycznym, aby material wyciskowy lub skaner mogl odwzorowac granicznq lini? szlifowania, nie opracowane tkanki twarde z^ba polozone 0,3-0,4 mm ponizej granicy preparacji lub/i profil wylaniania wszczepu [3, 9, 48, 55]. Jest rowniez wskazana przed osadzaniem gotowych rekonstrukcji protetycznych (wktady, naklady, licowki, korony i mosty) zwlaszcza metodq adhezyjnq oraz podczas oceny przylegania tych rekonstrukcji do filarow naturalnych lub sztucznych. W praktyce bezurazowe uzyskanie dost?pnosci do obszaru szczeliny dziqslowej jest zagadnieniem trudnym dla lekarza stomatologa. Wykonanie zabiegu retrakcji nie powinno powodowac znaczqcych i nieodwracalnych uszkodzen kompleksu z^bowo-dziqslowego oraz nie moze stanowic potencjalnego zagrozenia dla zdrowia pacjenta. Retrakcja, zwlaszcza przed preparacji z^bow, zapobiega przypadkowym uszkodzeniom przyz^bia i chroni przestrzen biologicznq, co minimalizuje ryzyko jatrogennych recesji dzi^ta. Ponadto przyczynia si? do podwyzszenia jakosci wykonania protetycznych rekonstrukcji stalych i ulatwia osiqgni?cie prawidlowej ich integracji z otaczajqcym przyz?biem, co wiqze si? z uzyskaniem stabilnego efektu estetycznego i dhigoterminowego sukcesu terapeutycznego [2, 22, 32, 63, 70]. Od wielu lat czynnie pracuj? jako lekarz stomatolog o specjalnosci protetyka stomatologiczna i najcz?sciej stosuj? mechniczno-chemiczne metody retrakcji. W swojej pracy klinicznej obserwowalam niepozqdane oddzialywanie uboczne miejscowe lub/i ogolnoustrojowe chemicznych srodkow retrakcyjnych. Dokladnosc wyciskow wykonanych elastomerami wyciskowymi po retrakcji z pozostawieniem cienkiej nici ze srodkiem chemicznym na dnie rowka dziqslowego budzila tez wqtpliwosci. Waznosc tych zagadnieh sklonila mnie do podj?cia pracy naukowej i klinicznej nad tematykq zwiqzanq z problemami retrakcji dziq^sla brzeznego. Celem pracy by la ocena konwencjonalnych i eksperymentalnych srodkow retrakcyjnych w aspektach: Cz?sc I (Prace 1-11) Wlasciwosci fizyko-chemicznych, cz?stosci stosowania, klasyfikacji oraz wplywu miejscowego i ogolnoustrojowego 5
Cz?sc II (Prace 12-14) Cytotoksycznosci w pierwotnych hodowlach fibroblastow pochodzqcych z ludzkiego dziqsla (ang. human gingival fibroblasts - HGFs), poziomu wybranych markerow stresu oksydacyjnego oraz monitorowania zmian w organizacji bialek cytoszkieletu HGFs Cz?sc III (Prace 15-17) Zgodnosci z wybranymi grupami elastomerowych materialow wyciskowych Badania wchodzqce w sklad mojego dorobku naukowego wykonalam w Zakladzie Materialoznawstwa Katedry Protetyki Stomatologicznej UMW (kierownik Katedry: dr hab. Halina Panek prof, nadzw. a od 2012 roku dr hab. Wlodzimierz Wi?ckiewicz prof, nadzw.), Zakladzie Technologii Postaci Leku Katedry Farmacji Stosowanej UMW (kierownik: prof dr hab. Anatol Kubis), na Wydziale Chemii Uniwersytetu Wroclawskiego, Laboratorium Cieklych Krysztalow (kierownik: dr hab. Zbigniew Galewski prof U.Wr), w Katedrze i Zakladzie Biochemii Lekarskiej UMW (kierownik: prof dr hab. Andrzej Gamian) oraz w firmie Zhermapol Materialy Stomatologiczne w Warszawie (prezes: dr n. farm. Wlodzimierz Zabojszcz). Biopsje dziqsla byly pobierane w Katedrze i Zakladzie Chirurgii Stomatologicznej UMW (kierownik: dr hab. Marzena Dominiak prof nadzw.) za zgodq Komisji Bioetycznej przy Akademii Medycznej we Wroclawiu nr KB - 8/2010. Badania byly realizowane w ramach projektow badawczych nr 815 i 1454 Akademii Medycznej we Wroclawiu, dzialalnosci statutowej Zakladu Materialoznawstwa Katedry Protetyki Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego we Wroclawiu, projektu Dolnoslqski Bon na Innowacje wspomaganego z fimduszy unijnych oraz w ramach srodkow przyznanych przez JM Rektora UMW na wspolprac? mi?dzy Katedrami Protetyki Stomatologicznej i Biochemii Lekarskiej. Wspolautorzy wszystkich publikacji wyrazili zgod? na ich wykorzystanie w niniejszej rozprawie i okreslili swoj wklad w powstanie poszczegolnych publikacji (Zalqcznik nr 8). W opisie wynikow badah zastosowalam nast pujqce skroty: - Chemiczne srodki retrakcyjne, CSR; (ang. Chemical Retraction Agents, ChRAs) - Konwencjonalne srodki retrakcyjne, KSR; (ang. Conventional Retraction Agents, CRAs) - Eksperymentalne srodki retrakcyjne, ESR; (ang. Experimental Retraction Agents, ERAs) - Indeks zgodnosci czasu polimeryzacji, IZCP; (ang. Polymerization Time Compatibility Index, PTCI) - Poliwinylosiloksany, PVS; (ang. Polyvinyl siloxane, PVS) - Winylosiloksanoeter, VSXE; (ang. Vinylsiloxanether, VSXE) 6
Czf sc I W cz?sci I badan, w celu ustalenia rodzaju stosowanych strategii retrakcyjnych w stomatologii, dokonaiam przeglqdu pismiennictwa swiatowego (praca nr 1). Okazalo si?, ze w Stanach Zjednoczonych i Europie lekarze dentysci najcz?sciej wybierali metody chemiczno-mechaniczne retrakcji dziqsla brzeznego z zastosowaniem glownie nici impregnowanych przez wytworcow lub nasqczanych ex tempore srodami chemicznymi. Analizujqc chemiczne srodki retrakcyjne (CSR) zauwazylam, ze wi?kszosc lekarzy stomatologow stosowala preparaty z grupy astringentow oraz adrenalin? w roznych st?zeniach. Jedna trzecia dentystow zaobserwowala u swoich pacjentow niepozqdane reakcje miejscowe oraz ogolnoustrojowe. We wnioskach podkreslilam, ze retrakcja dziasla brzeznego podnosi iakosc zabiegow stomatologicznych przeprowadzanych w zakresie szczeliny dziaslowej, jednak wybor CSR jest ograniczony i zaden z nich nie jest calkowicie bezpieczny dla tkanek dziasla brzeznego. Publikacja ta byla pierwsza praca na temat retrakcji dziasla brzeznego opublikowana w pismiennictwie polskim. Dlatego podj?lam badania nad zabiegiem retrakcji dziqsla wykonywanym przez stomatologow polskich. Aby uzyskac informacje opracowalam wlasnq ankiet? na temat preferencji metod, materialow i chemicznych srodkow retrakcyjnych oraz nawykow klinicznych towarzyszqcych zabiegowi retrakcji dziqsla brzeznego (praca nr 2 i 3). Pytania te postawilam lekarzom stomatologom roznych specjalnosci, przybylym do Wroclawia na X Kongres Stomatologow Polskich w 2004 roku. W wynikach pierwszej cz?sci ankiety ustalilam, ze 80,9% lekarzy stosowalo zabieg retrakcji podczas wykonania protez stalych oraz bezposrednich metod odbudowy tkanek twardych zebow (praca nr 2). W wiekszosci (94,3%) preferowana byla metoda chemicznomechaniczna z zastosowaniem nici retrakcyjnych impregnowanych lub nasqczonych ex tempore CSR, podobnie jak wsrod lekarzy w innych krajach. Ze srodkow chemicznych najczesciej wybierano astringenty (78,9%), przede wszystkim chlorek glinu (56,6%) i siarczan zelaza (18,6%). Adrenalin? stosowalo 21,1% ankietowanych. Na podstawie wynikow ankiety ustalilam, ze niepozqdane kliniczne efekty uboczne miejscowe, takie jak przebarwienie tkanek dziqsla brzeznego i tkanek twardych z?b6w, stany zapalne dziqsla polqczone z krwawieniem, obrz?kiem lub owrzodzeniem odnotowalo 33,0% lekarzy, natomiast 3,6% lekarzy zaobserwowalo rowniez efekty ogolnoustrojowe dziaiania srodkow na bazie adrenaliny. Druga cz?sc ankiety (praca nr 3) dostarczyla informacji, ze czas pozostawienia materialow retrakcyjnych, glownie nici retrakcyjnych in situ, wynosii srednio od 2,5 do 5,0 7
minut. Najcz?stszym sposobem usuwania materiahi retrakcyjnego ze szczeliny dziqslowej bylo jego wyj^cie (88,8%) lub usuni?cie spray'em wodno-powietrznym (38,1%). Ponadto 23,8 % lekarzy polecalo pacjentom phikanie jamy ustnej a tylko 19,0% wykonywalo suszenie szczeliny dziqslowej po retrakcji. Uzyskane dane zostaly zaprezentowane takze podczas 3 konferencji mi?dzynarodowych (IX.A. 6,9,11). Wyniki ankiety wskazaly, ze wobec duzei czestosci wystepowania niekorzystnych reakcji miejscowych i ogolnych wywolywanych przez CSR uzywane podczas zabiegu retrakcji dziasla brzeznego, zaistniala potrzeba usystematyzowania dotychczas stosowanych preparatow oraz poszukiwania nowych, bardziej bezpieczny ch, srodkow retrakcyjnych co stalo sie celem moich dalszych badah naukowych. W zaproponowanej klasyfikacji (praca nr 4) dokonaiam podzialu materialow retrakcyjnych na 3 grupy zwiqzane ze sposobem ich oddzialywania na dzi^lo brzezne: mechanicznym, chemicznym lub chemiczno-mechanicznym. Podzialu na 4 klasy dokonaiam zaleznie od formy materialu retrakcyjnego, co okresla sposob jego umieszczania w szczelinie dziqslowej. Pierwsze 3 klasy obejmujq materialy standardowe; klasa 1- produkowane w formie otwartej (nici, paski), klasa 2 - w formie zamkni?tej (pierscienie, tuby), klasa 3 - to materialy deponowane w sposob injekcyjny (wstrzykiwane) do wn^trza szczeliny dziqslowej (zele, pasty, pianki). Do klasy 4 zaliczylam materialy indywidualnie wytwarzane w celu odsuni?cia dziqsla brzeznego od struktur z?ba, np. matryce z tworzyw sztucznych. Klasyfikacja ta jest pierwszym odnotowanym w pismiennictwie podzialem obecnie stosowanych materialow retrakcyjnych. Zaprezentowana takze podczas wystqpieh konferencyjnych (IX.B.13, 15) zostaia dobrze oceniona i wprowadzona do gabinetow stomatologicznych. Ulatwia lekarzowi stomatologowi praktyczny wybor wlasciwego materialu do tego zabiegu. Ponadto moze bye uzupelniana o no wo powstajqce materialy retrakcyjne. Ze wzgl?du na aktywnosc farmakologicznq CSR byly ogolnie dzielone na srodki sciqgajqce, hemostatyczne (astringenty) oraz zw?zajqce naczynia krwionosne (adrenergiki) [25, 68]. W ostatnich latach v^rowadzono nowe srodki chemiczne oraz nowe formy preparatow. Dlatego w pracy nr 5 opracowalam klasyfikacje aktualnie stosowanych CSR. Zachowujqc dotychczasowy podzial na srodki adrenergiczne i hemostatyczne wprowadzilam podklasy: a- i B- adrenergiki oraz a-adrenergiki, natomiast w klasie astringentow dodalam podklasy czynnikow na bazie chlorku glinu, siarczanu glinu, zelaza i soli innych metali. Podzial na grupy oparlam na formie klinicznej preparatu wyrozniajqc grup? roztworow do impregnacji fabrycznej i nasqczania ex tempore, oraz grupy srodkow w formie zeli, past i 8
innych form srodkow retrakcyjnych. Podzial ten spotkal si? z pozytywnq ocenq ze strony lekarzy klinicystow poniewaz wybor srodka retrakcyjnego zwiqzany zostal z mechanizmem jego dziaiania (IX.B, 14). Ocena kliniczna srodkow chemicznych wymienionych w powyzszej klasyfikacji udowodnila ich efektywnosc [6, 30, 58, 59, 60, 69, 77]. Powstaly takze systemy nie zawierajqce srodkow chemicznych, np. matryce wyciskowe [39, 49], paski acetalowe [26, 75], samorozpr?zajqca pianka elastomerowa [10] i p?czniejqcy polimer [82]. Badania porownawcze metod mechanicznych z metodami chemiczno-mechanicznymi wykazaly wyzszq skutecznosc tych drugich [1, 12], jednak dane z pismiermictwa oraz wlasne obserwacje kliniczne dostarczyly informacji, ze CSR, zwlaszcza konwencjonalne astringenty, cz?sto powodujq niekorzystne miejscowe reakcje uboczne. Dlatego celem moich nastepnych badah (praca nr 6) byl systematyczny przeglad udokumentownych doniesieh naukowych dotyczacych niepozadanego vyplywu na dziaslo srodkow na bazie astringentow. Przejrzalam baz? danych Medline oraz pismiennictwo polskie z lat 1957-2007 i do oceny wlqczylam 7 publikacji spelniajqcych kryteria: badanie in vivo, wyodr?bnienie rodzaju i st?zenia stosownych srodkow, czasu ich aplikacji, rodzaju zauwazonych efektow ubocznych i okresu obserwacji [4, 21, 34, 42, 43, 52, 80]. Czas ekspozycji tkanek dziqsla brzeznego na KSR wynosii od 3 do 30 minut. Wszyscy autorzy stwierdzili, ze astringenty powodujq odczyny zapalne, lecz istnialy rozbieznosci w ocenie ich skutkow. W opinii 5 autorow stany zapalne byly przemijajqce i wycofaly si? w okresie od 1 do 12 dni, pozostali natomiast wykazali martwic? tkanek i nieodwracalne uszkodzenie nablonka rowkowego i Iqczqcego. Przeglad ten udowodnil, ze wiekszosc KSR niekorzystnie oddzialuje na dziaslo brzezne i dlatego ich stosowanie in situ powinno bye ograniczone w czasie, a srodki o wysokim stezeniu powinny zostac wycofane z rynku materialow stomatologicznych. Wskazal tez na potrzebe podiecia badah nad poszukiwaniem novyych czyimikow retrakcyjnych w grupie srodkow obkurczajacych naczynia krwionosne. Wyniki przeglqdu przedstawilam tez podczas mi?dzynarodowej konferencji (IX.B. 20). Srodki chemiczne i materialy retrakcyjne mogq rowniez wplywac w sposob mechaniczny na dziqslo brzezne (praca nr 7). W badaniach struktury i powierzchni pr6bek 18 nici impregnowanych chemicznymi srodkami retrakcyjnymi i 21 nieimpregnowanych zauwazylam, ze w niciach impregnowanych chlorkiem glinu znajdowaly si? stosunkowo duze i liczne krysztaly o ostrych krawedziach. Krysztaly wystepujace na powierzchni moga uszkadzac delikatny nablonek rowkowy i laczacy w czasie klinicznej aplikacji tych nici. Inne 9
srodki impregnujqce, adrenalina z siarczanem cynku i siarczan glinu byly niewidoczne w strukturze nici. Badania te zostaly wykonane za pomocq mikroskopu optycznego Olympus BX 60 oraz kamery cyfrowej JVC TK1280E polqczonej poprzez kart? graficznq ELS A z komputerem Pentium. Dodatkowo uzywany byl analogowy aparat fotograficzny Olympus PM-C35Dx. Zastosowanie powi?kszenia 110 x oraz uzycie swiatla spolaryzowanego bardzo wyraznie zwi?kszylo kontrast obserwowanych obrazow nici. Badalam nici skrqcane, plecione i dziane. Wykazalam takze, ze nici retrakcyjne o strukturze dzianej, ze wzgledu na luiny splot i liczne przestrzenie pomiedzy wloknami, moga cechowac sie duza chlonnoscia srodkow chemicznych. Powierzchnia wiekszosci nici impregnowanych i nieimpregnowanych okazala sie postrzepiona, co wskazuje na koniecznosc szczegolnie starannego plukania szczeliny dziaslowej po ich wyjeciu. OpublJkowane badanie mikrostruktury licznej grupy nici retrakcyjnych w duzym powiekszeniu jest jedyna tego typu praca w pismiennictwie swiatowym. Jej wyniki przedstawilam takze podczas wystqpieh na kongresach mi^dzynarodowych (IV.A.1, IX.A.14) i krajowych (IX.B.11, 17) oraz podczas wykladow na posiedzeniach towarzystw naukowych. Drugq grupq^ zwiqzkow stosownych przez wiele lat do retrakcji dziqsla brzeznego byly srodki adrenergiczne, glownie 4% adrenalina (ang. epinephrine), ktora przez obkurczenie naczyn krwionosnych, zmniejsza przeplyw krwi, redukuje obj^tosc tkanek dziqsla brzeznego oraz ogranicza wysi^k i wytwarzanie plynu dziqsiowego. Absorpcja adrenaliny ze szczeliny dziaslowej jest bardzo szybka, tak jak podczas injekcji [40]. Istniejqce liczne przeciwwskazania kliniczne dla adrenaliny dotycz^ rowniez jej stosowania jako srodka retrakcyjnego [36, 54, 81]. Wyniki wlasnej ankiety (praca nr 2) wykazaly, ze podobnie jak w badaniach Hansena i wsp., jedna trzecia lekarzy stomatologow uzywajqcych nici impregnowanych adrenalin^ zaobserwowala u swoich pacjentow tzw. syndrom adrenaliny", manifestujqcy si? przyspieszeniem akcji serca, wzrostem cisnienia krwi, niepokojem, bladosciq skory i Wony sluzowej, zlewnymi potami, dusznosciq, dyskomfortem a nawet zasiabni^ciem. Dzialanie adrenaliny nasila si?, gdy dziqsio brzezne zostaje uszkodzone podczas preparacji z?ba/6w lub/i jednoczesnie zaklada si? kilka nici impregnowanych tq substancji oraz u pacjentow z nadwrazliwosciq [66]. Cz?sc autorow uwaza, ze adrenalina, oprocz wplywu ogolnoustrojowego, powoduje takze miejscowe stany zapalne tkanek dziqsla brzeznego, z kolei inni badacze nie zaobserwowali jej wplywu in situ. W celu wlasnej oceny opinii zawartych w doniesieniach dotyczqcych niepozqdanego miejscowego i ogolnego wplywu adrenaliny podczas retrakcji dziqsla brzeznego w pracy nr 8 dokonaiam analizy 10
pismiennictwa z ostatnich 50 lat. W publikacjach tych wykorzystano modele zwierz^ce (psy i malpy) oraz opisano efekt jej uzycia u pacjentow. Zastosowano metody oceny histologicznej oraz pomiary hemodynamiczne. W 3 publikacjach stwierdzono [21, 34, 52] pojawienie si? stanu zapalnego dziqsla brzeznego. Odnosnie oceny efektow ogolnych, opinie byly podzielone; 7 autorow [15, 28, 31, 37, 64, 62, 80] opisalo wzrost cisnienia krwi i t?tna u pacjentow a takze badanych zwierzqt doswiadczalnych podczas, gdy pozostali nie odnotowali takiego wplywu [16, 35, 67]. Analizujqc wyniki tego przeglqdu publikacji zwrocilam uwag?, ze do zabiegu retrakcji dziqsla brzeznego z uplywem czasu stosowano coraz nizsze st?zenia adrenaliny (od 32% do 4%). W 2002 roku Fazekas i wsp. zaproponowali 0,1% adrenalin? [24], a w 2007 roku Csillag i wsp. 0,01% roztwor adrenaliny, ktory powodowal mniejszqjej absorpcj? ogolnq przy skutecznym efekcie retrakcji. 0,01% adrenalina nie powoduje miejscowego przedluzonego niedotlenienia i przekrwienia oraz wi?kszego wytwarzania plynu dziqslowego, ktory moglby tez sjwwodowac niedokladnosc wycisku [16]. Obserwacje te potwierdzili inni autorzy badajqc 0,1% roztwor adrenaliny [67, 79]. Wyniki pracy przedstawilam tez w formie wystqpien na konferencjach mi?dzynarodowych (IX.A.16) i krajowych (IX.B.18). Przeglad ten skierowal moja uwage w kierunku wlaczenia nisko stezonych roztworow adrenaliny (0,1%, 0,01% i 0,05%) do grupy eksperymentalnej w dalszych poszukiwaniach biozgodnych chemicznych srodkow retrakcyjnych. W 1991 roku Bowles i wsp. zaproponowali jako potencjalne czynniki retrakcyjne a- adrenergiczne aminy sympatykomimetyczne, uzywane dotychczas w laryngologii i okulistyce, ktore zw?zajq naczynia krwionosne dziqsla, majq minimalne dzialanie ogolnoustrojowe i charakteryzujq si? odpowiednio wyzszym poziomem ph [15]. Histologiczne badania biologicznej odpowiedzi na dzialanie grupy astringent6w retrakcyjnych i 0,05% HCl-tetrahydrozoliny jako leku okulistycznego Visine (Pfizer, Canada) w tkance Iqcznej dzi^la psow gonczych udowodnily, ze ten zwiqzek okazal si? najmniej agresywny [42, 43]. Wyniki przedstawione w tych publikacjach zainspirowaly mnie do wlaczenia czterech srodkow a-adrenergicznych: 0,05% HCl-tetrahydrozoliny (Visine classic i Strazolin). 0.05% HCl-oxymetazoliny (Afrin) i 10% HCl-fenylefrynv fneosynephrin POS 10%) do eksperymentalnej grupy badawczej w celu ustalenia ich wlasciwosci. Roznice w nasileniu procesow zapalnych spowodowanych srodkami z grupy tradycyjnych astringent6w i eksperymentalnych adrenergikow sklonily mnie w kolejnych pracach nr 9, 10 i 11 do porownania ich odczynu kwasowo-zasadowego. Wczesniejsze badania [7, 47, 78] wskazaly na bardzo niski poziom ph KSC (od 0 do 3). W pracy nr 9 okreslilam poziom st?zenia jonow wodorowych srodkow retrakcyjnych z obu grup w 11
rozcienczeniach 1:10. Zbadalam tez nowe srodki. ktore pojawily sie na rynku materialow stomatologicznych w formie roztworow oraz po raz pierwszy srodki w formie zeli retrakcyjnych. Poziomy ph wszystkich srodkow konwencjonalnych byly nizsze niz srodkow adrenergicznych. Sposrod astringentow najwyzszym ph charakteryzowal si? 25% siarczan glinu a sposrod adrenergikow 0,05% chlorowodorek tetrahydrozoliny. W celu okreslenia w jakim stopniu zmienia si? poziom ph tych srodkow wraz ze zmianq ich st?zenia, zbadalam je w rocienczeniu 1:5 i 1:20 (praca nr 10). Wraz z rozciehczeniem poziom ph wi?kszosci srodkow wzrastal, natomiast w przypadku 25% chlorku glinu w formie zelu, 25% siarczanu glinu (roztworu), 15,5% siarczanu zelaza (roztworu) i 20% siarczanu zelaza (zelu) nieznacznie zmniejszal si?, co moze swiadczyc o dalszej dysocjacji tych zwiqzkow. W kolejnym badaniu z tego cyklu okreslilam poziom ph srodkow retrakcyjnych w oryginalnych st?zeniach, a grup? badawczq rozszerzylam o nowe zele na bazie astringentow (praca nr 11). Poziom ph zeli retrakcyjnych w st?zeniu oryginalnym okazal si? metodycznie nieoznaczalny i dlatego ich ph okreslono tylko w rozciehczeniu 1:5. Wyniki badan wlasnych wykazaly nizsze wartosci ph dostepnych preparatow konwencjonalnych niz podane w pismiennictwie. Odczyny ph 25% roztworu chlorku glinu i 15,5% roztworu siarczanu zelaza byly nieoznaczalne metodq potencjometrycznq. Pozostale astringenty w st?zeniach oryginalnych wykazaly wartosci ph ponizej 1. Zwrocil mojq uwag? stosunkowo niski poziom ph takze cz?sci srodkow z grupy eksperymentalnej 0,1% i 0,01% chlorowodorku adrenaliny oraz 10% chlorowodorku fenylefryny. Cykl tych badan umozliwil ocene ph duzej grupy chemicznych srodkow retrakcyjnych w jednakowych warunkach badawczych i wykazal, ze iedynie preparat zawierajacy 0,05% chlorowodorek tetrahydrozoliny charakteryzuie si? optymalnie wysokim poziomem ph. Wyniki badan zaprezentowalam takze na konferencji mi?dzynarodowej (IX.A.19) i krajowej (IX.B.22). Na podstawie wiedzy uzyskanej z wynikow badah przedstawionych w czesci I, zaprojektowalam sklady trzech eksperymentalnych wlasnych srodkow retrakcyjnych. Zostaly one wykonane w formie zeli na bazie g-adrenergicznej substancji, 0,05% chlorowodorku tetrahydrozoliny, zawieszonej w trzech roznych podlozach. Zele te ocenilam porownawczo z KSR dostepnymi na rynku materialow stomatologicznych oraz z grupa ESR w czesci 11 cyklu publikacji tworzacych moje osiagniecie naukowe. Cz^sc II 12
Dotychczasowe badania cytotoksycznosci chemicznych srodkow retrakcyjnych dostarczyly danych na temat ich wplywu na rozne linie komorkowe [41, 44, 50]. Kopac i wsp. udowodnili, ze 10% i 25% chlorek glinu i 20% siarczan glinu sqistotnie statystycznie bardziej cytotoksyczne niz 0,05% chlorowodorek tetrahydrozoliny (diploidalne fibroblasty z pluc chomikow chihskich linia V-79) [41]. Ci sami badacze wykazali takze cytotoksyczny wplyw tych srodkow na hodowle keratynocytow szczurow [44]. Lodetti i wsp. wykazali, ze sposrod astringentow najbardziej cytotoksyczny dla ludzkich keratynocytow okazal si? srodek zawierajqcy 15,5% siarczan zelaza [50]. Wszystkie oceniane zwiqzki mialy form? roztworow retrakcyjnych. W celu porownania cytotoksycznosci konwencjonalnych i eksperymentalnych srodkow chemicznych, w tym trzech kompozycji wlasnych, we wspolpracy z zespolem pracownikow z Katedry Biochemii Lekarskiej, zaplanowalam cykl badah in vitro, ktore zostanq omowione jako prace nr 12 i 13. W pracy nr 12 postawilam sobie za eel zbadanie 10 komercyjnych preparatow z grupy KSC. Ocenilam dynamik? potencjaiu oksydoredukcyjnego mitochondriow ludzkich fibroblastow z dziqsla pochodzqcych z pierwotnych hodowli po inkubacji z 5 srodkami w formie roztworow: 10%, 20% i 25% chlorek glinu, 25% siarczan glinu i 15,5% siarczan zelaza i 5 w formie zeli: 20% chlorek glinu (2 preparaty roznych producentow), 25% chlorek glinu, 25% siarczan glinu i 20% siarczan zelaza. W badaniach wst?pnych okazalo si?, ze wszystkie oceniane preparaty komercyjne w st?zeniach oryginalnych sq cytotoksyczne i dlatego rozciehczono je wodq destylowanq w proporcjach 1:10 i 1:20. Fibroblasty do badania pochodzily ze zdrowego dziqsla pacjentow uzyskanego podczas ekstrakcji z?b6w. Komorki byly izolowane metodq opisanq przez Saczko i wsp. i opatentowanq (Patent nr: P 3812045) [72]. Test cytotoksycznosci wykonano metodq MTT (3-(4,5-dimethyl-2-thiazollyl)-2,5diphenyl-2H teterazolium bromide). Czasy inkubacji z zadanymi srodkami retrakcyjnymi ustalilam na 3, 5 i 10 minut, zgodnie z preferencjami czasu retrakcji lekarzy polskich (praca nr 2), oraz standartowy czas 24 godziny. Podjeta ocena byla pierwszym opisanym w pismiennictwie badaniem porownawczym potencjaiu cytotoksycznego szerokiei grupy astringentow retrakcyjnych vyykonanym w hodowlach pierwotnych ludzkich fibroblastow z dziasla w czterech przedzialach czasowych. Dostarczyla bardzo interesujacych informacji, ze mitochondria HGFs po 10 minutach ekspozycji z wszystkimi ocenianymi grupami srodkow wykazuja wyzsza aktyvmosc, czyli zrwiekszaja swoje mozliwosci obronne. Wykazano, ze najmniej cytotoksyczne byly preparaty zawierajace chlorek glinu, bardziej siarczan glinu a najbardziej cytotoksyczny okazal si? 13
siarczan zelaza. W pracy tei po raz pierwszy, oceniono cytotoksycznosc form zelowych srodkow retrakcyjnych. Najbardziej cytotoksyczny siarczan zelaza okazal sie mniej agresywny w formie zelu niz w formie roztworu. Wyniki tei pracy sugeruja, ze nie wszystkie z KSR powinny bye stosowane w warunkach klinicznych. Mozna przypuszczac, ze praca ta zwrocila uwag? lekarzy stomatologow na zagrozenia dla zdrowia dziqsla brzeznego zwiqzane ze stosowaniem konwencjonalnych astringentow. Prezentacji wynikow badah dokonaiam takze podczas konferencji mi?dzynarodowych (IX.A.26) i krajowych (IX.B.23). W pracy nr 13, metodq MTT, porownano cytotoksycznosc eksperymentalnej grupy 10 srodkow zw?zajqcych naczynia krwionosne, w tym 3 srodki a- i B-adrenergiczne (0,1%, 0,01% i 0,05% adrenalina), 4 komercyjne preparaty zawierajqce a-adrenrgiki (0,05% HCltetrahydrozolina - Visine classic i Strazolin, 0,05% HCl-oxymetazolina - Afrin i 10% HClfenylefryna - Neosynephrin 10% POS) w formie roztworow oraz 3 opracowanych przeze mnie zeli retrakcyjnych. Srodki te (podobnie jak w poprzednim badaniu) inkubowano z HGFs w czasie 3, 5, 10 minut i 24 godzin. Udowodniono, ze sposrod a- i fi-adrenergikow najbardziej agresywnym czynnikiem byla 0,1% adrenalina we wszystkich okresach badawczych. 0,01% i 0,05% adrenalina wykazala porownywalnie, istotnie mniejszq^ cytotoksycznosc. Oceniane srodki a-adrenergiczne ujawnily wysokie poziomy potencjaiu oksydoredukcyjnego mitochondriow HGFs. Najwyzsze poziomy przezywalnosci komorek osiagn?ly trzy opracowane zele wlasne. Po raz pierwszy porownano cytotoksycznosc czynnikow zw?zajqcych naczynia krwionosne z podklas a- i J3-adrenergik6w oraz a- adrenergikow w jednolitych warunkach badawczych. Cytotoksyczny efekt 0,05% HCloxymetazoliny i 10% HCl-fenylefryny nie byl dotychczas zbadany. Najlepsze wyniki osiqgni?to dla 3 eksperymentalnych zeli wlasnych. Zele nr 1 i 2 po 5 i 10 minutach inkubacji w rozciehczeniach 1:10 i 1:20, zwi?kszaly potencjal oksydoredukcyjny mitochondriow HGFs od 120% do 150%, w porownaniu do kontroli. W pracy ustalono, ze cytotoksycznosc ocenianych zwiazkow maleje w nastepujacej kolejnosci: HCl-adrenaliny 0,1% > 0,05% i 0.01% > 0.05% HCl-oxymetazoliny > 10% HCl-fenylefryny > 0,05% HCl- tetrahydrozoliny roztwory > zele. Wysoka przezywalnosc HGFs swiadczyla, ze wszystkie eksperymentalne zele wlasne oparte na srodkach a-adrenergicznych mog^ stanowic baze do selekcji srodka najbardziei biozgodnego z tkankami dziasla brzeznego. Dane te przedstawilam takze podczas konferencji krajowej (IX.B.25). Wyniki tych badah sklonily mnie do kontynuowania eksperymentow nad oddzialywaniem ESR na pierwotne hodowle fibroblastow pochodzqcych z dziqsla ludzkiego in vitro. W pracy nr 14 dokonano oceny wplywu eksperymentalnej grupy srodkow 14
adrenergicznych na wybrane parametry stresu oksydacyjnego oraz na reorganizacj? cytoszkieletu komorek w hodowlach pierwotnych fibroblastow pochodzqcych z ludzkiego dziqsla (HGFs). Grup? badawczq stanowilo, jak w poprzednich badaniach, 10 srodkow zaliczonych do grupy eksperymentalnej: adrenalina w st?zeniach 0,1%, 0,01% i 0,05%, 4 komercyjne preparaty zawierajqce (0,05% HCl-tetrahydrozolin? - Visine classic i Strazolin, 0. 05% HCl-oxymetazolin? - Afiin i 10% HCl-fenylefiyn? - Neosynephrin 10% POS) oraz 3 wlasne zele retrakcyjne oparte na 0,05% HCl-tetrahydrozolinie. Kultury komorkowe pozyskano w sposob opisany w pracach ru" 12 i 13. Poziom utlenienia tluszczy (ang. lipid peroxidation), oceniony wskaznikiem st?zenia aldehydu dimalonowego (ang. MDAmalondialdehyde), wskazal zwi?kszenie koncentracji MDA dla probek inkubowanych ze wszystkimi adrenergicznymi srodkami retrakcyjnymi w rozcienczeniu 1:10. Najwi?ksze uszkodzenia bialek {ang. protein damage), okreslone poziomem grup tiolowych -SH (ang. - SH concentration), spowodowala adrenalina we wszystkich st?zeniach. Statystycznie istotny wzrost grup -SH zauwazono po inkubacji z 0,05% HCl-tetrahydrozolin^^ w preparacie Visine classic oraz z eksperymentalnymi zelami nr 1, 2 i 3 w rozciehczeniu 1:20. W probie klonogennej (ang. clonogenic assy), po inkubacji z 0,1% adrenalin^, 0.05% HCloxymetazolinq i 10% HCl-fenylefiynq nie zaobserwowano przezycia zadnych fi-akcji. Najwyzszy procent przezycia komorek osiqgnql zel nr 2, a nast?pnie nr 3 i nr 1. Ocena wynikow ekspresji jednego z kluczowych enzymow antyoksydacyjnych, manganowej dysmutazy ponadtlenkowej MnSOD (ang. manganese superoxide dismutase MnSOD) wykazala, ze wszystkie zwiqzki powodujq zwi?kszenie jej poziomu i wywohyq istotne zaburzenia w morfologii HGFs. 24 i 72 godzinna inkubacja z eksperymentalnymi zelami (nr 1, 2 i 3) ujawnila ekspresj? enzymu na poziomie kontrolnym. Zmiany w organizacji bialek cytoszkieletu komorkowego (alfa aktyny i beta tubuliny) metodq CLSM monitorowano w konfokalnym laserowym mikroskopie skaningowym. Zdj?cia komorek HGFs z wybarwionymi bialkami cytoszkieletu (aktyna i tubulina) po 24 godziimej inkubacji z ocenianymi preparatami retrakcyjnymi wykazaly, ze komorki inkubowane z 0,01% i 0,05% adrenalin^ zachowaly normalne jqdra i cytoplazm? oraz obserwowano malo podzialow mitotycznych, natomiast 0,1% adrenalina wplywala na defragmentacj? jqder i liczne podzialy komorek oraz podwyzszonq^ ilosc aktyny. Sposrod j>lynnych komercyjnych preparatow z a- adrenergicznych tylko 0,05% HCl-oxymetazolina nie wywolala zmian, 10% HCl-fenylefiyna zredukowala liczb? komorek i zainicjowala zmiany w strukturze cytoszkieletu (nieprawidlowq struktur? bialek aktynowych). Komorki po inkubacji z probkami eksperymentalnych zeli wykazaly, ze HGFs mialy normalnq cytoplazm? z jqdrami w trakcie 15
podzialow mitotycznych. Dla zelu nr 1 zaobserwowano komorki ze skondensowanq chromatynq wskazujqce wczesnq profaz?. Podsumowujac wszystkie oceniane komercyjne srodki obkurczaiace naczynia krwionosne wywolaly statystycznie istotne zmiany w HGFs. Uzyskane wyniki wskazuja mniejsze zaburzenie zyciowych fiinkcji HGFs przez nowe eksperymentalne zele retrakcyine, ktore wydaja sie bardziej biozgodne. Obserwacje zmian w cytoszkielecie komorkowym sugeruja, ze grupa eksperymentalnych zeli retrakcyjnych nie degradowala struktury cytoszkieletu fibroblastow z dziasla ludzkiego. Wyniki badan poziomow markerow stresu oksydacyjnego i zmian w cytoszkielecie HGFs po inkubacji z ESR okazaly sie pierwszymi doniesieniami na ten temat w pismiennictwie swiatovyym. Ich prezentacji dokonaiam takze podczas mi?dzynarodowej konferencji (IX.A.27) i 12 Kongresu Stomatologow Polskich (IX.B.27). Wyniki badan wykonanych w czesci II stanowia potwierdzenie mojej hipotezy, ze opracowane zele retrakcyjne okazaly sie najbardziej biozgodne sposrod ESR. Zostaly one zgloszone w Urzedzie Patentovmn RP (P nr 397 505) jako Kompozycia Stomatologiczna". Wymagaja jednak jeszcze kolejnych badah w celu wdrozenia ich do praktyk stomatologicznych. Cz^sc III W cz?sci III cyklu badah postawilam sobie za eel okreslenie zgodnosci CSR z grupy konwencjonalnej i eksperymentalnej z wybranymi elastomerowymi materialami wyciskowymi. W niektorych technikach wyciskowych nic ze srodkiem retrakcyjnym pozostaje w szczelinie dziaslowej podczas wplywania rzadkiego materialu wyciskowego [17]. Takze resztki srodkow chemicznych mogq pozostac mimo pvlukania i suszenia szczeliny dziaslowej. W pismiennictwie istniejq podzielone opinie na temat zgodnosci chemicznych srodkow retrakcyjnych z obu grup z elastomerowymi materialami wyciskowymi. Cz?sc autorow udowodnila, ze srodki chemiczne opozniajq lub zaburzajq proces polimeryzacji niektorych elastomerow wyciskowych zwlaszcza o malej gestosci [61, 65, 76], druga grupa uwaza, ze nie majq wplywu na czas polimeryzacji i ich wlasciwosci [18, 19, 20, 53]. W badaniach opisany ch w pracy nr 15, jako pierwsza w Polsce, ocenilam zgodnosc grupy astringentow retrakcyjnych (15% i 25% chlorek glinu i 15,5% siarczan zelaza) z elastomerowjttii materialami wyciskowymi uzywanymi podczas wykonywania protez stalych i wykazalam, ze zaden z tych srodkow nie wplywa na proces polimeryzacji silikonow 16
kondensacyjnych i addycyjnych, natomiast 25% chlorek glinu i 15,5% siarczan zelaza opozniajq wiqzanie polieterow. We wnioskach ustalilam, ze przed wyciskiem elastomerami silikonovyymi kondensacyjnymi i addycyjnymi mozna uzywac wszystkich badanych astringentow retrakcyjnych, natomiast przed wyciskiem masami polieterowymi nie wskazany jest 15,5% siarczan zelaza, a ponadto nalezy szczegolnie dokladnie vyyphikac szczeline dziaslowa z resztek srodkow retrakcyjnych. Wyniki tych badan przedstawilam tez podczas mi?dzynarodowej konferencji (IX.A.3). Powyzsze badania wykonalam, podobnie jak inni autorzy, wylqcznie w temperaturze pokojowej. Doniesienia Berga i wsp. oraz Fingera i wsp. wskazaly na roznice we wlasciwosciach reologicznych elastomerow poliwinylosiloksanowych i polieterowych w temperatvirze 23 C i w 37 C [14, 27]. Uwzgl?dniajqc wyniki tych publikacji, podj?lam dwa badania wplywu KSR i ESR na czas polimeryzacji grupy elastomerow wyciskowych nowych generacji w obu temperaturach; winylosiloksanoeteru (VSXE) i grupy czterech poliwinylosiloksanow (PVS) (prace nr 16 i 17). W pracy nr 16 ocenilam wplyw 10 srodkow retrakcyjnych; 5 z grupy astringentow (10%, 20% i 25% chlorek glinu, 25% siarczan glinu i 15,5% siarczan zelaza) i 5 z grupy adrenergikow (0,1% i 0,01% HCl-adrenalina, 0,05% HCl-tetrahydrozolina, 0,05% HCloxymetazolina i 10% HCl-fenylefryna) na probki winylosiloksanoeteru (VSXE) o niskiej gestosci. Prob? kontrolnq stanowil ten sam elastomer bez kontaktu z zadnym z CSR. W celu przedstawienia wynikow badania opracowalam oryginalny Indeks Zgodnosci Czasu Polimeryzacji (IZCP), ktorym okreslilam procentowa zgodnosc czasu polimeryzacji elastomeru w kontakcie ze srodkiem retrakcyjnym ze standardowym czasem polimeryzacji badanego elastomeru. Badania zgodnosci wykonano w temperaturze laboratoryjnej 23 C i jamy ustnej 37 C (± 0,rC). Wyniki tej pracy dowiodly, ze retrakcyjne srodki chemiczne z grupy eksperymentalnej osiagn^ly wyzsze wartosci IZCP z VSXE w obu temperaturach badania niz konwencjonalne, co uzasadnia ich stosowanie w celu retrakcji dziasla brzeznego poprzedzajacej vyycisk tym elastomerem. W grupie ESR 0,05% chlorowodorek tetryzoliny w temperaturze jamy ustnej osiagnal najvyyzsza, prawie 100% wartosc IZCP. Tym samym wskaznikiem ocenilam zgodnosc CSR z obu grup z czterema poliwinylosiloksanowymi materialami wyciskowymi (PVS) o niskiej g?stosci - typ 3 (praca nr 17). Wykorzystanie wlasnego Indeksu Zgodnosci Czasu Polimeryzacji (IZCP) umozliwilo obiektywne porownanie nie tylko indywidualnei zgodnosci kazdego z badanych srodkow z kazdym z elastomerow, ale pozwolilo tez ocenic sumarycznie wplyw obu grup srodkow na PVS. Wszystkie oceniane srodki powodowaly zmiany w czasie wiazania PVS, dlatego nalezy 17
unikac ich bezposredniego kontaktu. Preparat Alustin (20% chlorek glinu) najbardziej wydhizyl czas polimeryzacji PVS, zwlaszcza w temperaturze 37, co powinno wyeliminowac jego zastosowanie jako srodka retrakcyjnego przed wyciskiem elastomerami addycyjnymi. Wartosci IZCP w temperaturze 23 C byly wyzsze niz w 37 C dla obu grup srodkow retrakcyjnych, natomiast w temperaturze jamy ustnej srodki eksperymentalne osiqgn^ly istotne statystycznie wyzsze srednie IZCP niz czynniki konwencjonalne. Na bazie tego indeksu ustalilam, ze 15,5% siarczan zelaza z grupy KSR oraz 0,01% adrenalina i 0,05% HCl-tetrahydrozolina z ESR wykazaly najwyzszy poziom zgodnosci z badanymi elastomerami. Pozwala to sugerowac, ze opracowane trzy zele retrakcyjne na bazie 0,05% tetrahydrozoliny beda zgodne z PVS. Wyniki tych badan byly takze przedmiotem referatow podczas konferencji mi^dzynarodowej (IX.A.24) i krajowej (IX.B.21). Wyniki dwu ostatnich prac wykazaly, ze zaproponowany wlasny Indeks Zgodnosci Czasu Polimeryzacji (IZCP) warunkach klinicznych utatwia lekarzowi stomatologowi decyzj? wyboru chemicznego srodka retrakcyjnego zastosowanego przed procedure wycisku wybranym elastomerem. Ponadto wskaznikiem tym, w sposob obiektywny, b^dzie mozna ocenic zgodnosc istniejqcych i nowych chemicznych srodkow retrakcyjnych z elastomerowymi materialami wyciskowymi nowych generacji. Wnioski: 1. Srodki retrakcyjne z grupy konwencjonalnej charakteryzujq si? wysokq^ cytotoksycznosci^^ zwiqzanq prawdopodobnie z ich bardzo niskim poziomem ph i dlatego ich stosowanie powinno bye ograniczone. 2. Wsrod srodkow eksperymentalnych srodki z grupy amin sympatykomimetycznych o dzialaniu a-adrenergicznym okazaly si? najmniej cytotoksyczne. 3. Wyniki badan poziomu markerow stresu oksydacyjnego oraz monitorowania zmian w cytoszkielecie fibroblastow pozyskanych z dziqsla ludzkiego w hodowlach pierwotnych (HGFs) wskazaly, ze najbardziej biozgodne sq^ eksperymentalne zele wlasne na bazie 0,05% chlorowodorku tetrahydrozoliny. 4. Badania zgodnosci CSR z elastomerowymi materialami wyciskowymi udowodnily, ze wszystkie oceniane srodki wplywajqna czas polimeryzacji poliwinylosiloksanow i winylosiloksanoeteru, statystycznie istotny wyzszy Indeks Zgodnosci Czasu Polimeryzacji osiqgn?ly srodki eksperymentalne. 5. Zaproponowany przeze mnie IZCP ma praktyczne znaczenie w ocenie zgodnosci srodkow retrakcyjnych z elastomerowymi materialami wyciskowymi. 18
Pismiennictwo: 1. Acar O, Ercut S, Oz9elik TB, Ozdemir E, Ak9il M. A clinical comparison of cordless and conventional displacement systems regarding clinical performance and impression quality. J Prosthet Dent. 2014;111(5):389-94. 2. Ahmad I. Anterior dental aesthetics: gingival perspective. Br Dent J. 2005, 199(4): 195-202. 3. Aimjirakul P, Masuda T, Takahashi H, Miura H. Gingival sulcus simulation model for evaluating the penetration characteristics of elastomeric impression materials. Int J Prosthodont. 2003, 16(4):385-389. 4. Akca EA, Yldirim E, Dalkiz M, Yavuzyilmaz H, Beydemir B. Effects of different retraction medicaments on gingival tissue. Quintessence Int. 2006, 37(l):53-59. 5. Al-Ani A, Bennani V, Chandler NP, Lyons KM, Thomson WM. New Zealand dentists'use of gingival retraction techniques for fixed prosthodontics and implants. N Z Dent. 2010, 106(3):92-96. 6. Al Hamad KQ, Azar WZ, Alwaeli HA, Said K.N. A clinical study on the effects of cordless and conventional retraction techniques on the gingival and periodontal health. J Clin Periodontol. 2008, 35(12): 1053-1058. 7. Ayo-Yusuf OA, Driessen CH, Botha AJ. SEM-EDX Study of prepared human dentine surfaces exposed to gingival retraction fluids. J Dent. 2005, 33(9):731-739. 8. Azzi R, Tsao TF, Carranza FA, Kenney EB. Comparative study of gingival retraction methods. J Prosthet Dent. 1983, 50(4):561-565. 9. Baharav H, Laufer BZ, Langer Y, Cardash H. The effect of Displacement Time on Gingival Crevice Width. Int J Prosthodont. 1997, 10(3):248-253. 10. Beier US, Kranweiter R Dumpfart H. Quality of impressions after use of the Magic Foam Cord gingival retraction system - a clinical study of 269 abutment teeth. Int J Prosthodont 2009, 22(2): 143-147. 11. Bennani V, Schwass D, Chandler N. Gingival retraction techniques for implants versus teeth. JADA, 2008, 139(10):1354-1363. 12. Bennani V, Aarts JM, He LH. A comparison of pressure generated by cordless gingival displacement techniques. J Prosth Dent. 2012,107(6):388-392. 13. Benson BW, Bomberg TJ, Hatch RA, Hofftnan W Jr. Tissue displacement methods in fixed prosthodontics. J Prosthet Dent. 1986, 55(2): 175-181. 14. Berg JC, Johnson GH, Lepe X, Adan-Plaza S. Temperature effects on the rheological properties of current polyether and polysiloxane impression materials during setting. J Prosthet Dent. 2003,90(2): 150-161. 15. Bowles WH, Tardy SJ, Vahadi A. Evaluation of new gingival retraction agents. J Dent Res. 1991, 70(11):1447-1449. 19
16. Csillag M, Nyiri G, Vag J, Fazekas A. Dose-related effects of epinephrine on human gingival blood flow and crevicular fluid production used as a soaking solution for chemo-mechanical tissue retraction. J Prosthet Dent. 2007, 97(1), 6-11. 17. Cloyd S, Puri S. Using the double-cord packing technique of tissue retraction for making crown impressions. Dent Today. 1999, 18(l):54-59. 18. Cylwik D, Taraszkiewicz-Sulik K, Jamiolkowski J, Romaniuk J, Got^biewska M. Wplyw chlorku glinu na wybrane parametry wyciskowych mas poliwinylosiloksanowych - doniesienie wst^pne. Prot Stom. 2006, 56(1): 59-64. 19. Cylwik-Rokicka D, Taraszkiewicz-Sulik K, Gol^biewska M. Poliwinylosiloksanowe masy wyciskowe a chemiczne preparaty retrakcyjne. Mag Stomatol. 2007 (3): 19-23. 20. De Camargo LM, Chee WW, Donovan TE. Inhibition of polymerization of polyvinyl siloxanes by medicaments used on gingival retraction cords. J Prosthet Dent, 1993, 70(2):114-117. 21. De Gennaro GG, Landesman HM, Calhoun JE, Martinoflf JT. A comparison of gingival inflammation related to retraction cords. J Prosthet Dent. 1982, 47(4):384-386. 22. Dominiak M, Konopka T, Szajkowski K. Recesje w odniesieniu do potencjalnych czynnikow etiopatologicznych. Stomat Wspcdczesna, 2002, 9 (2):22-28. 23. Donovan TE, Gandara BK, Nemetz H. Review and survey of medicaments used with gingival retraction cords. J Prosthet Dent. 1985, 53(4):525-531. 24. Fazekas A, Csempesz F, Csabai Z, Vag J. Effects of pre-soaked retraction cords on the microcirculation of the human gingival margin. Oper Dent. 2002, 27(4):343-348. 25. Felpel LP. A review pharmacotherapeutics for prosthetic dentistry: part I. J Prosthet Dent. 1997,3:285-292. 26. Ferrari M, Cagidiaco MC, Ercoli C. Tissue management with a new gingival retraction material: A preliminary clinical report. J Prosthet Dent. 1996, 75(3): 242-247. 27. Finger WJ, Kurokawa R, Takahashi H, Komatsu M. Sulcus reproduction with elastomeric impression materials: a new in vitro testing method. Dent Mater. 2008; 24: 1665-1660. 28. Forsyth RP, Stark MM, Nicholson RJ, Peng CT. Blood pressure responses to epinephrine treated gingival retraction strings in the rhesus monkey. J Am Dent Ass. 1969, 78:1315-1319. 29. Fr^czak B, Sulkowska-Kusmirczuk M, Swiatlowska-Bajzert M, Hajok-Utracka A. Retrakcja dziasla w swietle pismiennictwa i stosowane systemy retrakcyjne w praktyce stomatologicznej. Czas Stomat. 2005, 58(9):673-678. 30. Gupta A, Prithviraj DR, Gupta D, Shruti DP: Clinical evaluation of three new gingival systems: a research report. J Indian Prosthodont Soc, 2013, 13(l):36-42. 31. Gogerty J.H., Strand H.A., Ogilve A.L., Dille J.M., Seattle M.D.: Vasopressor effects of topical epinephrine in certain dental procedures. Oral Surg Oral Med Oral Pathol. 1957, 10(6):614-622. 32. Goldberg PV, Higginbottom FL, Wilson TG. jr. Periodontal considerations in restorative and implant therapy. Periodontology 2000, 2001,25:100-109. 20