Rozdział 1. Czy moje dziecko potrafi odpoczywać? Każde dziecko potrafi odpoczywać. Dzieci i ich rodzice mogą wspólnie dowiedzieć się, kiedy powinno się odpoczywać, co należy zrobić, aby odpocząć i po czym można poznać, że jest się wypoczętym. 9
Czy moje dziecko potrafiodpoczywać? Zupełnie normalny dzień w życiu rodziny: po długim dniu tata wraca z biura do domu, zupełnie wykończony. Tam czekają na niego dwa małe szkraby. Janek właśnie skończył cztery latka i jest zapalonym przedszkolakiem. Patrycja, jego sześcioipółletnia siostra, ustawia się niecierpliwie w blokach startowych niebawem rozpocznie naukę w szkole. Dzieci mają za sobą dzień pełen wrażeń. Aż do 14.00 były w przedszkolu, skąd odebrała je mama. Przed południem pracowała w Domu Opieki dla Starszych Osób. Zanim Patrycja uda się na lekcję gry na flecie, narzeka: że nie wystąpi w uroczystości na zakończenie roku w przedszkolu, że jej koleżanka Joasia jest podła, a poza tym, że nie ma ochoty co środę chodzić na próby chóru. Janek jest niespokojny. Przez całe przedpołudnie padał deszcz więc nie można było się wyszaleć. Dopiero w czwartek będzie miał trening sportowy. Tak bardzo by chciał odwiedzić Mikołaja. Bartek też już dawno nie był na treningu. A poza tym nie może się doczekać, kiedy wreszcie rozpoczną się zajęcia drużyny piłki nożnej. W międzyczasie mama spostrzegła, że oboje nie zjedli swojego drugiego śniadania. Każde z nich zaledwie nadgryzło jabłko. Jeżeli ta spra- 10
wa nie będzie załatwiona mama spogląda na leżące kanapki nie będziemy podejmować żadnych planów na dzisiaj. O tym wszystkim dowiaduje się tata z co najmniej trzech różnych, bardzo szczegółowych relacji. Myślami w połowie jest ciągle jeszcze w swojej pracy, a w połowie w supermarkecie, gdzie trzeba zrobić duże zakupy na cały tydzień. Jest to tradycyjne zadanie dla całej rodziny, które może trwać nawet dwie godziny. W sobotę, przed południem czeka ich kurs pływania. Taksówkarzem rodzinnym jest wtedy mama, która zawozi dzieci na pływalnię i za chwilę musi je stamtąd odebrać. Najpóźniej po południu zaczyna się prawdziwy weekend. Wreszcie czas na oczekiwany wyjazd do dziadków, którzy mieszkają daleko. Przed nimi dwa przepiękne dni z licznymi wycieczkami i prezentami, ale i wieloma kłopotami. Po długiej podróży autostradą, wreszcie wracają w niedzielę wieczorem do domu. Przed pójściem do łóżka dzieci zaczynają się wygłupiać biegają po całym mieszkaniu i skaczą po pościeli. Tata jest wykończony podróżą, a mama musi myśleć o wszystkim, co jest do zrobienia w nadchodzącym tygodniu. Gdy o 21.00 wreszcie za- 11
Czy moje dziecko potrafiodpoczywać? lega cisza, rodzice przyklejają się do telewizora. Robi się coraz później. O 23.30 wreszcie gaśnie ostatnie światło. A następnego dnia wszyscy są niewyspani. Tak, czy bardzo podobnie, wygląda nasz powszedni dzień rodzinny. Nieważne, czy chodzi o przygotowanie posiłku, czy sprzątanie w mieszkaniu, każdy dzień składa się z małych obowiązków, trudności i przeszkód. A wśród nich zdarzają się też niepowodzenia: siostra nie została zaproszona na urodziny do swojej przyjaciółki, a brat siedział na ławce rezerwowych przez cały mecz. A gdy czasami jeszcze rozchoruje się babcia, mamy prawdziwe troski. Również w rytmie roku kalendarzowego pojawiają się fazy szczególnie trudne. Przed świętami Bożego Narodzenia wszyscy mają pełne ręce roboty, a okres przed urlopem wprawia wszystkich członków rodziny w prawdziwy stres. Są to sytuacje, które wszyscy znamy i o których szybko zapominamy, że warto byłoby trochę odpocząć i naładować akumulatory. Jeżeli rodzina nie znajdzie sposobu na znalezienie równowagi, mogą pojawić się poważne problemy. Kłopoty w nauce u dzieci są bardzo częstą konsekwencją. Także problemy w relacjach rodziców mogą być skutkiem napięcia i braku odpoczynku. 12
Po d s u m o w a n i e: Umiejętność odpoczynku ułatwia nam pokonywanie stresu związanego z dniem powszednim, pozwala na znalezienie emocjonalnej równowagi. Wspólne przebywanie ze sobą wprawia nas w dobry nastrój i nie jest odbierane jako rutynowy obowiązek. Nawet małe ćwiczenia mogą okazać się pomocne. Dzięki celowym fazom relaksu odnawia się duch, dzieciom łatwiej przychodzi nauka i sprawia im przyjemność. Właśnie wtedy, gdy nasze dzieci zaczynają być nerwowe i napięte, niespokojne wspólny relaks może się szczególnie przydać. CZY MOJE DZIECKO POTRAFI ODPOCZYWAĆ? Najpierw zastanówmy się wspólnie, w jaki sposób i kiedy Twoje dziecko może zrelaksować się, kiedy jest zestresowane, nerwowe i zmęczone. Poniższe pytania powinny Ci pomóc w bardziej skutecznej obserwacji własnego dziecka. Dopiero dokładne przyjrzenie się jego zachowaniom pozwala nam na zastanowienie się, jak można je wesprzeć. Nie chodzi tu więc o ocenę, o stwierdzenie, które zachowanie jest dobre, a które złe. Chodzi o to, żeby bardziej dokładnie przyjrzeć się swojemu dziecku. 13
Czy moje dziecko potrafiodpoczywać? PRAKTYCZNY TEST Kiedy i w jaki sposób odpoczywa moje dziecko? 1. Moje dziecko kryje się w kącie, gdy chce odpocząć lub zrelaksować się w ciągu dnia w ciągu tygodnia 2. Oznaką, że moje dziecko jest zrelaksowane, może być: równomierny oddech spokojne spojrzenie/powieki lekko przymknięte luźne i nieruchome ułożenie rąk i nóg spokojny wyraz twarzy 3. Kiedy moje dziecko odpoczywa? po powrocie z przedszkola wieczorem przed pójściem na spoczynek po wyczerpujących zajęciach 14
w weekend 4. Jak moje dziecko odpoczywa? razem z mamą i tatą (np. przytulając się) przy muzyce lub słuchając bajek po prostu leżąc lub siedząc przy konkretnych ćwiczeniach 5. Wspólny odpoczynek jest bardzo ważny w naszej rodzinie w ciągu tygodnia w weekend 6. My, rodzice, również dbamy o odpoczynek: tata często (1) czasami (0,5) rzadko (0) mama często (1) czasami (0,5) rzadko (0) 15
Czy moje dziecko potrafiodpoczywać? WYNIKI Czy należy więcej czasu poświęcić w ciągu dnia na odpoczynek i relaks ze swoim dzieckiem? Suma uzyskanych punktów pomoże Ci odpowiedzieć na to pytanie. Od 17 do 26 punktów: relaks jest bardzo ważnym elementem Waszego rodzinnego życia. Ćwiczenia zaproponowane w czwartym rozdziale mogą was zachęcić do wprowadzenia czegoś nowego. Przyjrzyjcie się jeszcze raz tym pytaniom w teście, w których nie byliście pewni odpowiedzi lub zaznaczyliście nie lub rzadko. Być może warto się tym sytuacjom przyjrzeć wnikliwiej. Od 9 do 16 punktów: wypoczynek jest w Waszym życiu ważną sprawą, ale zdarza się, że zapominacie o tym, że trzeba więcej czasu poświęcić na relaks. Chcemy Wam pokazać, dlaczego to takie ważne, żeby wypocząć w ciągu dnia i dlaczego wystarczający relaks pomaga Waszemu dziecku w przekroczeniu progów szkoły. 16
CZY MOJE DZIECKO JEST CZĘSTO ZESTRESOWANE? Czy Twoje dziecko jest spięte lub przeciążone? W codziennym życiu nie zauważamy oznak, które mogą wskazywać na chwilowe przeciążenie dziecka lub długotrwały stres. Fizyczne oznaki są często wyraźnym sygnałem. Ale również dokładne przyjrzenie się otoczeniu pozwala na sformułowanie obaw o stan psychiczny dziecka. Poniższy test pozwoli na ocenę stopnia przeciążenia Twojego dziecka. TEST PRAKTYCZNY: Czy moje dziecko jest zestresowane lub przeciążone? 1. Moje dziecko ma zaplanowane dwa dodatkowe zajęcia popołudniowe w tygodniu (np. kółka zainteresowań lub klub sportowy) często (2) czasami (1) rzadko (2) 2. Moje dziecko często jest w ruchu i bawi się na świeżym powietrzu często (0) czasami (1) rzadko (2) 17
Czy moje dziecko potrafiodpoczywać? 3. Moje dziecko ma kłopoty w przedszkolu (czuje się na przykład nieakceptowane, kłóci się z innymi dziećmi, niechętnie uczestniczy w działaniach mających na celu przygotowanie go do pójścia do szkoły) 4. Moje dziecko jest słabe fizycznie (np. często choruje, skarży się na bóle, nie ma apetytu, ma biegunkę) 5. Nastrój mojego dziecka mogę opisać następująco: zadowolone często (0) czasami (1) rzadko (2) pogodne często (0) czasami (1) rzadko (2) dzielne często (0) czasami (1) rzadko (2) spokojne często (0) czasami (1) rzadko (2) 6. W zachowaniu naszego dziecka obserwujemy: niepokój 18
agresję wobec osób lub przedmiotów lekki brak koncentracji WYNIKI W jaki sposób relaksuje się Twoje dziecko? Suma uzyskanych punktów może Ci pomóc w decyzji o zastosowaniu działań relaksacyjnych. Od 21 do 30 punktów: Twoje dziecko nie jest zestresowane i przeciążone. Podane przez nas propozycje ćwiczeń mogą pokazać dziecku inne możliwości, a także sprawić przyjemność rodzicom. W sytuacjach trudnych, a taką jest rozpoczęcie nauki w szkole, dobrze jest korzystać z różnych sposobów uzyskania równowagi wewnętrznej. Od 11 do 20 punktów: Twoje dziecko jest najprawdopodobniej trochę spięte i czuje się przeciążone. Możesz je wesprzeć, wykorzystując ćwiczenia opisane w rozdziale czwartym i tworząc lepsze warunki dla jego funkcjonowania. W pierwszym okresie 19
Czy moje dziecko potrafiodpoczywać? uczęszczania dziecka do szkoły należy je obserwować i może bardziej troszczyć się o jego relaks i wypoczynek. Od 0 do 10 punktów: Z oceny wynika, że Twoje dziecko jest spięte i obciążone. Być może wypełniając test, zauważyłeś, gdzie są źródła problemów dziecka w tym zakresie. Wykorzystaj zaproponowane ćwiczenia i zastanów się jeszcze raz nad tym, dlaczego relaks jest tak ważny dla rozwoju Twojego dziecka. Być może Twoje dziecko powinno wziąć udział w treningu relaksacyjnym. Może byłoby również wskazane nawiązanie kontaktu z wychowawczynią w przedszkolu lub pedagogiem. Po d s u m o w a n i e : Mieliśmy okazję nieco lepiej poznać swoje dziecko i siebie, więc wiemy, co jest przyczyną jego stresu i zmęczenia. Dowiedzieliśmy się też, czy należy zwiększyć liczbę ćwiczeń relaksacyjnych. W następnym etapie chcemy pokazać, jak ważny jest odpoczynek, żeby dziecko było dobrze przygotowane do pójścia do szkoły. 20
Rozdział 2. Umiejętność organizacji dobrego odpoczynku gwarancją bezpiecznego startu w szkole Spokój i relaks pomagają w radzeniu sobie z kłopotami dnia powszedniego. Wypoczęte dzieci lepiej radzą sobie z kolejnymi etapami rozwoju, w tym z rozpoczęciem nauki w szkole. Ogólnie, łatwiej im przychodzi reagowanie na trudne i wyjątkowe sytuacje. 21
Umiejętność organizacji dobrego odpoczynku... DOBRY START DO SZKOŁY Dla dziecka w wieku przedszkolnym przejście do szkoły jest bardzo poważnym wymaganiem. Musi sobie poradzić z wieloma zmianami: trzeba codziennie wcześnie wstawać, należy odrabiać lekcje popołudniu, a na zabawę pozostaje niewiele czasu. W czasie zajęć szkolnych trzeba bardzo uważać, myśleć i trzeba się zgłaszać w przedszkolu było zupełnie inaczej. Szkoła dla dziecka oznacza konieczność koncentracji i spełniania wymagań. Ostatecznie dziecko musi się najpierw nauczyć mówić głośno i wyraźnie przed publicznością. Ciągle jest napominane, że trzeba siedzieć cicho, musi sobie radzić z rywalizacją w klasie. Szybko okazuje się, że inni popełniają mniej błędów, albo lepiej sobie radzą z czytaniem. Niektórzy starzy przyjaciele znikają z otoczenia, trzeba więc nawiązać nowe kontakty. I wreszcie trzeba spotykać się też z dziećmi starszymi, które lubią denerwować maluchy. Wszystkie te sytuacje może nasze dziecko pokonać, jeżeli potrafi dojść do równowagi, gdy potrafi zdystansować się i nabrać nowych sił. 22
WSPIERANIE UMIEJĘTNOŚCI UCZENIA SIĘ I ZAPOBIEGANIE PROBLEMOM W NAUCE I Z KONCENTRACJĄ UWAGI Podstawowa zasada brzmi: dziecko wypoczęte potrafi się lepiej koncentrować, ma bardziej otwarty umysł na nowe treści i ma lepszą pamięć. Wymagania szkolne niosą ze sobą konieczność koncentrowania się na sprawach ważnych. Udaje się to tym lepiej, im bardziej dziecko potrafi się samodzielnie w krótkim czasie zrelaksować. Relaks nie jest jednak cudownym środkiem. Wprawdzie może chronić przed powstaniem problemów w nauce lub koncentracji, należy jednak dodać, że nie można za pomocą wyciszenia i odpoczynku rozwiązać już istniejących problemów w nauce. DLACZEGO MOJE DZIECKO POWINNO UMIEĆ SIĘ RELAKSOWAĆ? Wyciszenie i rozluźnienie należą do podstawowych potrzeb człowieka. Dla naszych dzieci, ale i dla nas, rodziców, są to stany zbawienne i wzmacniające fizyczne i psychiczne zdrowie. Specjalne ćwiczenia rozluźniające mogą to regeneracyjne działanie jeszcze spotęgować. Relaks może mieć wieloraki wpływ na nasze dziecko: 23
Umiejętność organizacji dobrego odpoczynku... Wspieranie rozwoju Dziecko, które potrafi wypocząć łatwiej dochodzi do równowagi zewnętrznej i jest bardziej pewne swoich emocji, mniej zdenerwowane i pobudzone. Wykazuje więcej radości życia i ma większe zaufanie do siebie. Takie dziecko łatwiej nawiązuje kontakty z innymi dziećmi, szanuje je, chętnie uczestniczy we wspólnej zabawie. Fizyczne i psychiczne rozluźnienie mają pozytywny wpływ na rozwój osobowości i wzmacniają poczucie własnej wartości. Metody relaksacyjne mogą pomóc Twojemu dziecku lepiej zrozumieć samego siebie. Wzrasta umiejętność kontrolowania własnego ciała i zaufanie do samego siebie. Poza tym wiele ćwiczeń relaksacyjnych wpływa na wrażliwość zmysłową. Dzieci uczą się w bardziej zróżnicowany sposób odbierać sygnały z otoczenia. Dowiadują się, co to znaczy przyglądać się czemuś uważnie, zauważać, co się dookoła i z nimi samymi dzieje. W końcu ćwiczenia rozluźniające wpływają pozytywnie na rozwój twórczego myślenia i fantazji. Wsparcie w pokonywaniu codziennych problemów i emocjonalnych obciążeń Wymagania, z jakimi nasze dzieci są codziennie konfrontowane, są bardzo różne i bardzo złożone. 24