Jolanta Wilk, Łukasz Krzaklewski

UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE KRAKOWSKA SZKOŁA BIZNESU STUDIA PODYPLOMOWE MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO Jolanta Wilk, Łukasz Krzaklewski Przygotowania Estonii do przyjęcia wspólnej waluty na tle pozostałych państw nadbałtyckich Praca pisana pod kierunkiem Dr Katarzyny Stabryły-Chudzio Kraków 2015

Spis treści Spis treści... 2 1. Wstęp... 3 2. Droga Estonii do strefy euro... 3 3. Członkostwo Estonii w Unii Gospodarczej i Walutowej... 6 4. Sytuacja makroekonomiczna w Estonii... 8 Inflacja pokazana przez zharmonizowany wskaźnik cen HICP... 8 Dynamika Produktu Krajowego Brutto na osobę... 10 Stopy procentowe... 11 Stopa bezrobocia... 12 Realny dochód do dyspozycji na osobę... 13 5. Szanse i zagrożenia związane z wejściem do strefy euro... 15 6. Zakończenie... 17 Literatura... 20 2

1. Wstęp Celem artykułu jest przedstawienie przygotowań Estonii na tle innych krajów nadbałtyckich tj. Litwy, Łotwy do wejścia do strefy euro. W pierwszej części zostało opisane przygotowania się Estonii objętej od 2004 roku derogacją. W drugiej części artykułu wykazano korzyści oraz zagrożenia wynikające z przystąpienia Estonii do strefy euro i wprowadzenia wspólnej waluty. Dodatkowo zostały omówione uwarunkowania gospodarcze w świetle nominalnych kryteriów konwergencji, a także historyczne doświadczenia tego kraju w dążeniu do wprowadzenia wspólnej waluty. Horyzont czasowy procesu opisanego w artykule to lata 2004-2014. Najważniejszym czynnikiem makroekonomicznym, jaki poddany został analizie to siła nabywcza obywatela Estonii zarówno przed wejściem do strefy euro, jak i niedługo po przyjęciu wspólnej waluty. Estonia jest jednym z najmniejszych państw europejskich o powierzchni: 45 226 km² oraz ludności ok. 1340 tysięcy mieszkańców, a pod względem wielkości produkcji gospodarka Estonii jest rozmiarem niewiele większa do Malty. Estońska gospodarka jest również na niższym poziomie rozwoju gospodarczego niż państwa członkowskie strefy euro, jednakże szybkie tempo wzrostu gospodarczego występujące jeszcze przed kryzysem z 2008 roku zmniejszyło ten dystans. Dobre otoczenie biznesu przełożyło się na przyspieszenie rozwoju estońskiej gospodarki, ponieważ Estonia należy do jednych z najbardziej liberalnych gospodarek świata z wysokim stopniem otwartości gospodarczej. 2. Droga Estonii do strefy euro Na mocy Traktatu Akcesyjnego Estonia stała się państwem posiadającym status tzw. członka z derogacją. Oznaczało to, iż chcąc zbliżyć swoją gospodarkę i wstąpić do Unii Gospodarczo - Walutowej Estonia będzie kontrolowana co roku w zakresie warunków koniecznych do przyjęcia wspólnej waluty. Oprócz niezależności banku centralnego, Estonia zobowiązana była więc do wypełnienia czterech kryteriów: stabilności cen, fiskalnego, kursowego i odnoszącego się do stóp procentowych. W świetle właśnie tych tzw. kryteriów konwergencji nominalnej, wynikających z Traktatu z Maastricht z 1992 roku, Estonia stając się członkiem Unii Europejskiej zobowiązana została do prowadzenia polityki kursowej tak, aby nie naruszyć interesów Unii Europejskiej. Kryterium dotyczące stóp procentowych stanowi, iż długoterminowe stopy procentowe w krajach członkowskich nie mogą przekraczać więcej niż 2 punkty procentowe 3

średniego poziomu stóp w trzech krajach Unii Gospodarczo-Walutowej o poziomie najniższej inflacji. W przypadku Estonii nie było możliwe określenie długoterminowej stopy procentowej z uwagi na fakt, iż była krajem, w którym nie był rozwinięty rynek obligacji tak jak w innych krajach strefy euro. W przypadku Litwy natomiast w dwunastomiesięcznym okresie do kwietnia 2014 roku średnia długoterminowa stopa procentowa wynosiła 3,6 %, czyli znacznie poniżej wartości referencyjnej wynoszącej 6,2 %. Różnica oprocentowania względem referencyjnych obligacji długoterminowych w strefie euro zmniejszała się znacznie od 2010 roku osiągając bardzo niski poziom, co stanowiło dowód dużego zaufania rynków do Litwy. W 2013 roku w raporcie dotyczącym kryterium konwergencji na temat inflacji na Łotwie wykazano, że w okresie 12 miesięcy do kwietnia 2013 roku na Łotwie średnia stopa inflacji wynosiła 1,3%., czyli znacznie poniżej wartości referencyjnej wynoszącej 2,7%. Oznacza to, że kraj spełniał kryterium stabilności cen. Kryterium stabilności cen natomiast stanowi, iż w żadnym państwie Unii Gospodarczo-Walutowej zharmonizowany wskaźnik inflacji nie może przewyższyć średniej stopy inflacji wyliczonej w trzech krajach wyróżniających się najniższym poziomem tej stopy, o więcej niż 1,5 punktu procentowego. W czerwcu 2014 roku Europejski Bank Centralny opublikował Raport o Konwergencji 2014, oceniając kryterium stabilności cen stwierdzono, iż w dwunastomiesięcznym okresie referencyjnym do kwietnia 2014 roku inflacja w Unii Europejskiej była osłabiona, a to z powodu niskiego wkładu cen energii i żywności oraz niskiej aktywności gospodarczej w większości państw. Wartość referencyjna dla kryterium stabilności cen wynosiła 1,7%; obliczono ją przez dodanie 1,5 pkt. proc. do nieważonej średniej arytmetycznej stóp inflacji HICP za 12 miesięcy na Łotwie (0,1%), w Portugalii (0,3%) i w Irlandii (0,3%). Oceniając poziom inflacji w Estonii w momencie przystąpienia do euro, zauważono, iż jest ona zmienna. Z raportu o konwergencji Europejskiego Banku Centralnego wynikało, iż 12 miesięczna stopa inflacji w Estonii w 2008 roku wynosiła 10,6%, na co wpływ miał wzrost gospodarczy, któremu towarzyszyły szybkie wzrosty cen. W 2010 roku, kiedy gwałtownie ceny spadły, wskaźnik stopy inflacyjnej pokazywał ujemną wartość 0,7%. Wpływ na to miał spadek dynamiki rozwoju gospodarczego w roku 2009, co skutkowało redukcją wydatków wewnętrznych w Estonii. 4

Warto podkreślić, iż po wstąpieniu do Unii Europejskiej wartość zharmonizowanego poziomu inflacji w Estonii była powyżej zalecanej wartości referencyjnej. Z danych Eurostatu wynika, iż inflacja w Estonii jest prowadzona do niższych poziomów poprzez politykę stóp procentowych, jednak estońska gospodarka i jej wysokie tempo rozwoju wywołuje szybki wzrost cen. Według Eurostatu, w 2012 roku ceny konsumpcyjne w Estonii osiągnęły poziom 85,8 proc. poziomu cen średniej unijnej. Europejski Bank Centralny w raporcie o konwergencji wyraził pozytywną ocenę w aspekcie inflacyjnym Estonii. Litwa natomiast ubiegała się o przyjęcie do strefy euro już w 2007 roku, jednak Komisja Europejska uznała wówczas, że jest to niemożliwe ze względu na inflację, nieznacznie przekraczającą dopuszczalny limit.,,wzrost cen na Litwie w roku 2001 oraz 2002 był bardzo niski. W roku 2003 nawet pojawiła się deflacja na poziomie 1,1%. W roku 2003 nastąpił dynamiczny wzrost PKB utrzymujący się w kolejnych latach. Widać, że trend ten pociągnął za sobą wzrost cen. W roku 2008 inflacja była juz dwu cyfrowa - 11,1%. Szczęśliwie w roku 2009 spadła juz do poziomu 4,2% i w kolejnych latach nie przekraczała 5%. (http://euro-dane.com.pl/litwa, data dostępu: 31.05.2015). Analizując przebieg inflacji w Estonii, Litwie i na Łotwie, należało z pewnością wziąć pod uwagę bardzo silny realny wzrost gospodarczy mierzony PKB brutto, przy jednoczesnym występowaniu takich czynników jak: silny wzrost wynagrodzeń przekraczający poziom wydajności pracy, nadmierny wzrost popytu, wzrost światowych cen żywności i energii, co sumarycznie doprowadziło do przegrzania gospodarki i spadku jej konkurencyjności. (Europejski Bank Centralny, 2010). Ponadto Estonia, chcąc wejść do strefy euro, nie mogła być objęta procedurą nadmiernego deficytu, która związana jest z przekroczeniem wskaźników odnoszących się do sektora instytucji rządowych i samorządowych. Wskaźniki te wynoszą 3% PKB w odniesieniu do deficytu oraz 60% PKB w odniesieniu do zadłużenia, w przypadku Estonii deficyt budżetowy w 2009 roku wyniósł -1,7 % PKB, natomiast wskaźnik zadłużenia w 2009 roku wyniósł 7,2% PKB. Europejski Bank Centralny, który wydaje ocenę pozytywną pozostawania w europejskim mechanizmie walutowym w przypadku Estonii potwierdził, iż kurs korony estońskiej nie ulegał wahaniom, co wynikało z niezmiennej polityki kursowej. Ze względu na fakt, iż w okresie przebywania w ERM II zakazana jest samowolna dewaluacja waluty 5

krajowej względem euro, Estonia nie zdewaluowała z własnej inicjatywy centralnego kursu korony estońskiej wobec euro. 3. Członkostwo Estonii w Unii Gospodarczej i Walutowej Estonia, Łotwa i Litwa wstąpiły do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku. Stało się to początkiem procesu integracji realizującej późniejsze wprowadzenie wspólnej waluty na mocy Traktatu Akcesyjnego. Przed przystąpieniem do Unii Europejskiej Estonia była wytypowana na lidera we wprowadzaniu standardów krajów zachodnich poprzez zastosowanie podatku liniowego, szybką informatyzację kraju i rozwój infrastruktury, przez co pierwotnie zakładano, że zdoła przyjąć wspólną walutę europejską w 2007 roku. Te oczekiwania nie zostały jednak spełnione z powodów makroekonomicznych i systemowych, co zostało wykazane w raporcie o konwergencji opublikowanym 12 maja 2010 roku przez Komisję Europejską i Europejski Bank Centralny. (Doświadczenia Estonii, 2011, s. 15). Estonia przyjęła ostatecznie wspólną europejską walutę w dniu 1 stycznia 2011 roku, co było efektem prowadzonej przez ten kraj konsekwentnej polityki integracyjnej. Od momentu uzyskania niepodległości (w 1991 roku) po rozpadzie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Estonia konsekwentnie dążyła do zacieśniania więzi z krajami Europy. Przyjęcie wspólnej waluty było elementem oderwania się od radzieckiej przeszłości i otwarcia się na Europę Zachodnią. Przykład Estonii był argumentem uzasadniającym dążenia przez Litwę i Łotwę do podjęcia konsekwentnych działań mających na celu wprowadzenie wspólnej waluty. Estonia, w porównaniu do Litwy i Łotwy, o wiele bardziej akcentowała podobieństwo ekonomiczne i kulturowe do Europy Zachodniej. Przyjęcie waluty euro w Estonii kraju, którego gospodarka jest nastawiona na eksport pozytywnie wpłynęło na jej otwartą gospodarkę, poprzez wyeliminowanie ryzyka kursowego związanego z wymianą waluty. Należy zaznaczyć, że eksport w Estonii stanowi około 70 % PKB, a znaczący udział w wysokości 2/3 w transakcjach eksportowych mają kraje Unii Europejskiej (Ziarkiewicz, 2011). Różnice pomiędzy Estonią a Litwą i Łotwą uwidocznione były głównie poprzez różne analizy gospodarcze, a także rankingi oceniające sytuację społeczno-gospodarczą. Według danych Eurostatu w 2010 roku PKB Estonii na mieszkańca wynosił 65% średniej unijnej, podczas gdy Litwy i Łotwy odpowiednio 58% i 52%. W rankingu innowacyjności gospodarek unijnych w 2010 roku Estonia zajmowała 14. miejsce natomiast Łotwa i Litwa odpowiednio 27. (ostatnie) i 25 (Ziarkiewicz, 2011). 6

Estonia była krajem należącym do bardzo szybko rozwijających przed kryzysem gospodarczym. W 2009 roku wskutek kryzysu odnotowano w Estonii wysoki spadek PKB (-14,3% w stosunku do roku 2008). W 2010 i 2011 roku gospodarka estońska rozpoczęła fazę rozkwitu. W tych latach dużego znaczenia nabierał napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Estonii, z uwagi na rosnącą atrakcyjność inwestycyjną tego regionu. Sytuacja demograficzna w Estonii w latach 2004-2009 była jedną z dwóch istotnych przyczyn kryzysu gospodarczego, który wystąpił w pierwszym kwartale 2009 roku. W okresie wspomnianych pięciu lat liczba ludności zmniejszyła się z 1,351 mln osób do ok. 1,325 mln, o około 26 tys., co stanowi ok. 2% populacji państwa. Drugim czynnikiem była wysoka emigracja do krajów tzw. starej Unii Europejskiej (U15) w rozpatrywanym okresie, która wyniosła ok. 20 tys. mieszkańców. Spowodowało to spadek liczby ludności, a tym samym spadek liczby osób pracujących, w efekcie czego nastąpił ogromny wzrost przeciętnego wynagrodzenia z 7400 koron brutto do 13 117 koron brutto. W konsekwencji pogorszyła się konkurencyjność na tle innych państw. Na przełomie 2006 i 2007 roku uwidocznione było zmniejszenie napływu inwestycji zagranicznych poprzez wycofanie już rozpoczętych inwestycji oraz brakiem lokowania nowego kapitału zagranicznego. Czynnikiem, który zadziałał w zakresie redukcji efektów kryzysu była sprawność Estończyków w staraniach o dotacje. Aż 80% środków unijnych przewidzianych w budżecie UE na lata 2009-2013 zostało zakontraktowanych i wydanych przez Estończyków (Wójcik, 2008). Mimo kryzysu gospodarczego w 2009 roku sytuacja finansowa w Estonii nie pogorszyła się na tle innych krajów. W 2011 roku odnotowano 1% nadwyżki salda sektora instytucji rządowych i samorządowych. Jest to rezultat długotrwałego i konsekwentnego przestrzegania budżetowych zasad ostrożności fiskalnej (Nadchodząca burza. Raport z transformacji, 2012). Skutkiem takiej polityki było utrzymywanie niskiego poziomu długu publicznego zarówno w okresie przedkryzysowym, jak i w latach 2009-2010. Była to polityka pozostająca w widocznym kontraście względem sytuacji większości państw Unii Europejskiej, a zwłaszcza Litwy i Łotwy. O ile dług Łotwy wzrósł w latach 2007 2010 z 9% do 45% PKB, dług Litwy z 17% do 37% PKB, to w przypadku Estonii relacja długu publicznego do PKB wzrosła zaledwie z 4% do 8% PKB, przy czym łączne aktywa finansowe państwa przekraczały w 2010 roku wartość długu publicznego (Doświadczenia Estonii, 2011). 7

4. Sytuacja makroekonomiczna w Estonii J. A. Estey (1959; s. 111) uważa że: cykl koniunkturalny to zjawisko występowania w gospodarce wahań koniunktury w okresach kilkuletnich przy utrzymującym się długookresowym trendzie wzrostu gospodarczego. Najczęstsze mierniki wykorzystywane do badania koniunktury w gospodarce to: dynamika PKB, poziom zatrudnienia, zmiany ceny, wielkość eksportu i importu, wskaźniki rynku kapitałowego (indeksy giełdowe), nakłady inwestycyjne i zapasy przedsiębiorstw, dochody i wydatki ludności, obroty i zyski przedsiębiorstw. Kształtowanie się sytuacji makroekonomicznej w Estonii w latach 2004-2014 odpowiada trzem fazom cyklu koniunkturalnego: 1) rozkwitowi gospodarki (ang. boom ), 2) załamaniu gospodarki (ang. bust), 3) ożywieniu gospodarki (ang. recovery). Wspomniany dziesięcioletni okres, uwzględniając fazy cyklu koniunkturalnego, można podzielić na trzy części: 1) 2004-2007 rozkwit gospodarczy, 2) 2008-2010 kryzys gospodarczy i mocny okres załamania gospodarki, 3) 2011-2014 ożywienie gospodarki. Podczas analizy czynników makroekonomicznych wyodrębniono pięć istotnych wskaźników gospodarczych (http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ceny-handel/wskaznikicen/zharmonizowane-wskazniki-cen-konsumpcyjnych-hicp,4,2.html, data dostępu: 31.05.2015): 1. Inflację pokazaną przez zharmonizowany wskaźnik cen HICP (ang. Harmonised Index of Consumer Prices), 2. Dynamikę PKB na osobę, 3. Stopy procentowe, 4. Stopę bezrobocia, 5. Realny dochód do dyspozycji na osobę. Inflacja pokazana przez zharmonizowany wskaźnik cen HICP Unia walutowa likwiduje ograniczenie dyskryminacji cenowej, czyli wprowadzenie różnych cen dla tego samego dobra. Przejrzystość cen powoduje, że przedsiębiorstwa łatwiej 8

identyfikują miejsca, gdzie ceny są dużo wyższe za to samo dobro. Zwiększanie podaży spowoduje spadek cen w miejscach, gdzie były one zawyżone. Zaostrzenie konkurencji i zmniejszenie możliwości dyskryminacji cenowej stanowią korzyść utworzenia unii walutowej. Część z cen dóbr i usług pozostanie bez zmian, ponieważ koszty transportu mogą przewyższać różnice w cenie pomiędzy krajami. Do tego koszyka dóbr możemy zaliczyć dobra, które muszą być konsumowane na miejscu np. obiady w restauracji, nieruchomości. Dlatego ceny tych dóbr mogą się utrzymywać niezależnie od wprowadzania nowej wspólnej waluty. Właśnie na Łotwie można było zaobserwować największy wzrost cen konsumpcyjnych, większy od średniej strefy euro o ok 27%, na drugim miejscu znajdowała się Estonia z wynikiem ok 24% większym od strefy euro oraz najmniejszym wzrostem cen w porównaniu do 19 państw strefy euro była Litwa, ok 21% więcej niż strefa euro. Przekładało się to na średnioroczny indeks wzrostu cen o 4,7% na Łotwie, 4,2% w Estonii i 4,0% na Litwie. Jak pokazuje rysunek 1, największy wzrost cen wystąpił w latach 2007 i 2008 podczas kryzysu gospodarczego, gdzie wiele osób zdecydowało się wyjechać do pracy do tzn. starej Unii Walutowej, co spowodowało wstrzymanie inwestycji krajowych, wycofanie się wielu inwestorów zagranicznych i znaczny wzrost cen i płac zarówno w Estonii, na Łotwie i Litwie. Eliminacja wahań kursu walutowego korzystnie wpływa na wymianę handlową, na intensyfikację kontaktów gospodarczych i na eliminację kosztów wymiany walut. Rys. 1. Zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych (2005=100) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu. 9

Zwiększenie stabilności makroekonomicznej całego regionu jest bardzo korzystnym czynnikiem w długiej perspektywie rozwoju gospodarczym obszaru. Dodatkowo zmniejszenie stóp procentowych wpływa na decyzje o rozpoczęciu inwestycji i pozyskaniu finansowania, co w konsekwencji przyspiesza tempo wzrostu PKB (Montiel, Serven, 2006). Stabilność możemy oceniać przez takie czynniki jak: wysokość stóp procentowych, stopień zrównoważania bilansu obrotów bieżących czy finansów publicznych. W krajach, gdzie stopy wzrostu gospodarczego są wysoce niestabilne wzrost PKB jest wolniejszy, co zostało potwierdzone badaniami przez Hnatowską i Loayza (2004). Przyczyn tej negatywnej zależności jest kilka: po pierwsze, niestabilność ścieżki wzrostu prowadzi do obniżenia nakładów inwestycyjnych, które opierają się zarówno na aktualnych jak i na przyszłych przychodach, ponadto częściej wybierane są projekty krótkookresowe niż długookresowe. Po drugie, w pracach badawczych potwierdza się negatywny wpływ wahań wzrostu na inwestycje w kapitał ludzki, co w dużej mierze oddziałuje na poziom wzrost PKB. Rezygnacja z narodowej waluty przyczynia się do wzrostu wiarygodności, co przekłada się na wzrost oceny ratingowej danego państwa. Prawie wszystkie państwa zanotowały podwyższenie ratingów po przystąpieniu do strefy euro (jedynym wyjątkiem były Włochy, których oceny zostały utrzymane lub obniżone). Dynamika Produktu Krajowego Brutto na osobę Przyjęcie wspólnej waluty może być czynnikiem przyciągającym kapitał zagraniczny jak i decydującym o rozpoczęciu inwestycji krajowych. Ponadto wolumen wymiany handlowej zwiększa się i następuje integracja rynków finansowych. Te wymienione pośrednie korzyści przyjęcia euro można nazwać szansami, ponieważ to stopień przygotowania do przyjęcia nowej waluty przez gospodarkę warunkuje przełożenie się na wzrost tempa produktu krajowego brutto (rys. 2). 10

Rys. 2. PKB/osobę dla Litwy, Łotwy i Estonii i strefy euro EA-16 (dla 16 państw) w latach 1995-2013 wyrażone w euro Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu. Stopy procentowe Wysoką wiarygodność państwa strefy euro zawdzięczają w dużej mierze wiarygodności polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego, który niejako odziedziczył wiarygodność z niemieckiego banku centralnego Deutsche Bundesbanku (rys. 3). 11

Rys 3. Krótkoterminowe stopy procentowe dla Litwy, Łotwy i Estonii i strefy euro EA- 16 (dla 16 państw) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu. Niższe stopy oznaczają mniejszy koszt pozyskania kapitału dla przedsiębiorstw, a tym samym wyższe współczynniki stopy zwrotu z inwestycji. Jak przedstawia rysunek 3 stopy procentowe w krajach ustabilizowały się na niskim po wejściu do strefy euro od 2011 roku. Stopa bezrobocia Poniższy rysunek przedstawia stopę bezrobocia w Estonii, Łotwie i Litwie oraz w strefie euro EA-16. Najniższe bezrobocie w Estonii występowało w listopadzie 2007 roku i wynosiło 4%, następnie obserwujemy mocny wzrost bezrobocia w okresie do kwietnia 2010 roku, gdzie osiągnęło wartość 19% i znowu zaczęło spadać w okresie od 2010 do 2014 roku zbliżając się wysokością do poziomu 6,4% pod koniec roku 2014. 12

Rys. 4. Stopy bezrobocia dla Estonii, Litwy, Łotwy i Estonii i strefy euro Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu. Rysunek 4 przedstawia stopę bezrobocia w Estonii, Łotwie i Litwie oraz w strefie euro EA-16. Najniższe bezrobocie w Estonii występowało w listopadzie 2007 roku i wynosiło 4%, następnie obserwujemy mocny wzrost bezrobocia w okresie do kwietnia 2010 roku, gdzie osiągnęło wartość 19% i znowu zaczęło spadać w okresie od 2010 do 2014 roku zbliżając się wysokością do poziomu 6,4% pod koniec roku 2014. Realny dochód do dyspozycji na osobę W krajach z derogacją największe obawy są skoncentrowane wokół siły nabywczej dochodów obywateli kraju przystępującego do strefy euro. Jest to spowodowane tym, że zmiana waluty może przełożyć się na wysoką inflację w okresie po akcesji nowej waluty, a tym samym obniżyć realne dochody obywateli. Ze względu na chęć podkreślenia aspektu społecznego przyjęcia nowej waluty to właśnie kryterium siły nabywczej pieniądza zostało przyjęte jako najbardziej istotne w niniejszej pracy. 13

Rys. 5. Realne dochody do dyspozycji na mieszkańca dla Estonii, Litwy i Łotwy wyrażone w euro Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu. Estonia, tak jak Litwa i Łotwa, w 2011 roku osiągnęły wysokie tempo rozwoju gospodarczego ze względu na popyt krajowy, a także wzrost wydatków publicznych. Tym samym stały się gospodarkami rozwijającymi się szybciej na tle innych krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Wpływ na to miało również zwiększenie się nakładów inwestycyjnych. Jedną z głównych przyczyn wzrostu gospodarczego w krajach nadbałtyckich, w tym w Estonii, były wydatki inwestycyjne jako skutek odroczonych inwestycji. W Estonii uwidocznione zostało zwiększenie kredytów wewnątrz-korporacyjnych, na Litwie i Łotwie natomiast to zyski miały silne oddziaływanie na wydatki inwestycyjne. Popyt krajowy stał się bodźcem wzrostu gospodarczego w 2011 roku, jednak z perspektywy wcześniejszych lat w Estonii, na Litwie, czy na Łotwie to właśnie spadek konsumpcji oraz inwestycji wywołał silny kryzys na tych terenach. Pomimo dużych wzrostów obserwowanych w ostatnich kwartałach, PKB w trzecim kwartale 2011 roku było w krajach nadbałtyckich o ponad 10% niższe niż pod koniec 2007 roku (Analiza sytuacji gospodarczej, 2012). Oddziaływanie zwiększenia konsumpcji na dynamikę PKB zostało osłabione poprzez zwiększenie importu w tych krajach, z kolei dynamika importu na PKB osłabiona została poprzez wysoki wzrost eksportu. Efektem tego procesu ekonomicznego było zmniejszenie się inwestycji zagranicznych, ponieważ inwestor 14

ze,,starej EA 16, który rozważał rozpoczęcie inwestycji na obszarze Estonii po wzroście wskaźnika cen i usług zobaczył, że inwestycja przestaje być opłacalna, dlatego wiele inwestycji zostało wycofanych lub wstrzymanych. Dodatkowo wpłynęło to na decyzję inwestorów krajowych o zmniejszeniu inwestycji w kraju. W 2011 roku na Litwie, Łotwie i Estonii został uwidoczniony wzrost wydatków gospodarstw domowych, w ślad za tym nastąpiła poprawa sytuacji na rynku pracy, choć stopa bezrobocia wciąż była wysoka. Czynnikami tego procesu niewątpliwie była,,migracja bezrobocia, jak również dotacje z Funduszu Spójności Unii Europejskiej na lata 2008-2014. W tym momencie Estonia stoi przed szansą wykorzystania nowej kwoty środków z funduszy strukturalnych, która jest obecnie przydzielana na lata 2014-2020. Wysoki stopień wykorzystania środków przez Estonię sprawia, iż Estonia ma szansę wyrównać poziom PKB na mieszkańca do średniej panującej w całej Unii Europejskiej. 5. Szanse i zagrożenia związane z wejściem do strefy euro Poddając ocenie szanse i zagrożenia, które wypływały z wprowadzenia wspólnej waluty w Estonii wyciągnąć można kilka wniosków. Przyjęcie wspólnej waluty oznaczało zmniejszenie kosztów związanych z transakcjami z krajami ze strefy euro, ze względu na brak obowiązku wymiany waluty. W Estonii kraje członkowskie Unii Europejskiej stanowiły w latach 2001-2009 ok. 80% odbiorców eksportu. Większość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Estonii miało swoje źródło w Szwecji (29%), Finlandii (24%), Szwajcarii (8%), Irlandii (5%). Wśród tych partnerów jedynie Finlandia oraz Irlandia to kraje korzystające z euro. Wspólna waluta wpływ ma na intensyfikację wymiany handlowej z krajami ze strefy euro. Przystąpienie do strefy euro oznaczało także zmniejszenie wystąpienia ryzyka wahań wzajemnych kursów walut krajów (http://www.eestipank.info/, data dostępu: 30.06.2010). Dla Estonii, tak jak dla Litwy i Łotwy, najważniejszą korzyścią, jaką niesie za sobą wejście do strefy euro, było niewątpliwie osiągnięcie wymiernych korzyści politycznych oraz w drugiej kolejności korzyści ekonomicznych. Nadrzędnym celem w integracji jest wykształcenie w krajach Unii Europejskiej poczucia współodpowiedzialności za rozwój Europy jako całości (Gajewski, 2010, s. 173). Przyjęcie wspólnej waluty miało doprowadzić do wzrostu stabilności i wiarygodności makroekonomicznej dla całego obszaru strefy euro. Cel ten miał być osiągnięty poprzez wyeliminowanie kosztów transakcyjnych wymiany walut narodowych, usunięcie ryzyka 15

wahań kursowych, zwiększenia transparentności i przejrzystości cen. Te czynniki miały się przyczynić do integracji rynków finansowych, wzrostu wymiany handlowej międzynarodowej, zwiększenia nowych inwestycji krajowych jak i pozyskania inwestorów zagranicznych. Te wymienione korzyści pośrednie miały na celu przyspieszenie wzrostu gospodarczego i zwiększenie dobrobytu mieszkańców wspólnego obszaru walutowego. Spadek kosztów transakcyjnych ponoszą zarówno osoby fizyczne wyjeżdżające za granice, jak i przedsiębiorcy. Koszty transakcyjne wynoszą średnio od 2% do 5% wymienianej kwoty. W skali całego obszaru walutowego oszczędności są ogromne, bo są szacowane na poziomie od 0,4-1,0% PKB rocznie. Według oceny Mendizabala (2002) koszty transakcyjne państw członkowskich strefy euro spadły o 0,69% łącznego PKB państw członkowskich. W 2008 roku kwota zaoszczędzona poprzez spadek kosztów transakcyjnych wyniosła ponad 63 mld euro. Zasoby osób zajmujące się wymianą walut zostały uwolnione i skierowane do bardziej produktywnych sfer działalności bankowej (Gajewski, 2010, s. 174). Koszty wynikające z wprowadzenia wspólnej waluty, w odróżnieniu do szans i korzyści, w dużym stopniu skoncentrowane są już we wcześniejszej fazie. Tak jak w przypadku korzyści, również pewne koszty mają charakter trwały. Odnosi się to głównie do utracenia sposobności prowadzenia swobodnej polityki monetarnej tj. wykorzystania jako stabilizatorów gospodarki: nominalnego kursu walutowego oraz stóp procentowych. W przypadku Litwy, Łotwy i Estonii zastosowano powiązanie walut krajowych tych państw z euro w ramach prowadzonej polityki kursu walutowego, co w sposób znaczący przyczyniło się do spełnienia dostosowawczych kryteriów nominalnych. Do kosztów wprowadzenia euro związanych z długim okresem zaliczano zmiany odnoszące się do prowadzenia polityki fiskalnej w unii walutowej. Z uwagi na fakt wycofania się krajów członkowskich unii z polityki pieniężnej stabilizującej narodowy cykl koniunkturalny, polityka fiskalna pełniła rolę narzędzia służącego do zarządzania cyklicznymi wahaniami. Związane jest to z prowadzeniem restrykcyjnej polityki fiskalnej zakładającej utrzymywanie niskiego poziomu długu narodowego, co umożliwia działanie automatycznych stabilizatorów oraz działań dyskrecjonalnych. Dodatkowo ograniczenie wahań nowej waluty (zwiększenie jej stabilności i wiarygodności będących podstawowymi założeniami Unii Gospodarczej i Walutowej, a także obawa przed internalizacją skutków wspomnianej polityki przez pozostałych członków unii spowodowały konieczność ustanowienia zaostrzonych kryteriów związanych z zadłużeniem państwa oraz deficytem budżetowym (są to kryteria konwergencji Traktatu z Maastricht oraz postanowienia Paktu Stabilności i Wzrostu). 16

Koszty związane z odejściem od niezależnej polityki pieniężnej łączą się z odpowiednią polityką pieniężną prowadzoną przez Europejski Bank Centralny dla gospodarki kraju przystępującego (może wystąpić ryzyko długookresowego niedopasowania poziomu stóp procentowych, którego przyczyną jest różny poziom rozwoju gospodarczego w państwach członkowskich unii lub ryzyko niedopasowania cyklicznego, łączącego się z brakiem pełnej synchronizacji cykli koniunkturalnych), a także od stopnia autonomiczności krajowej polityki. Po wprowadzeniu euro wynagrodzenie za pracę zwiększa się dużo bardziej niż jej wydajność. Zwrócono uwagę, że na Litwie, mimo wysokiego wskaźnika intensywności eksportu, wydajność siły roboczej wyniosła 1/3 średniej w strefie euro, natomiast niska cena pracy wsparła konkurencyjność eksportu. O zwiększeniu wynagrodzenia w tym kraju przesądził wzrost płacy minimalnej w 2013 roku, co spowodowane było sytuacją na rynku pracy. W przypadku Litwy dużo młodych osób emigrowało z kraju, a ok. 1/10 dorosłych osób z powodu braku kwalifikacji nie podejmowało pracy. Na Litwie jak i na Łotwie obawiano się, iż wprowadzenie wspólnej waluty nie tylko spowoduje wzrost cen, ale wprowadzenie waluty podniesie koszty dla podatników. Obywatele krajów nadbałtyckich przed wprowadzeniem euro obawiali się utraty tożsamości narodowej oraz w pewnym stopniu zahamowania samodzielności gospodarczej. 6. Zakończenie Doświadczenia z przygotowania Estonii do przyjęcia wspólnej waluty powinny być wykorzystywane w krajach objętych jeszcze derogacją. Estońska gospodarka była na znacznie niższym poziomie rozwoju gospodarczego niż państwa członkowskie strefy euro, jednakże szybkie tempo wzrostu gospodarczego występujące jeszcze przed kryzysem z 2008 roku zmniejszyło ten dystans. Dobre otoczenie biznesu przełożyło się na przyspieszenie rozwoju estońskiej gospodarki, ponieważ Estonia należy do jednych z najbardziej liberalnych gospodarek świata o wysokim stopniem otwartości. Każde spowolnienie gospodarcze w krajach będącymi głównymi partnerami handlowymi bardzo silnie przekłada się na stan gospodarki estońskiej. Podczas kryzysu gospodarczego w Estonii nastąpił bardzo silny spadek produkcji, który przełożył się na silny spadek zatrudnienia i wzrost bezrobocia. Dodatkowo kryzys wpłynął na wyhamowanie szybkiego tempa wzrostu cen. Czynnikiem determinującym 17

procesy inflacyjne w Estonii był mechanizm izby walutowej (ang. Currency Board), który pozbawił władze tego kraju możliwości prowadzenia autonomicznej polityki pieniężnej. Długofalowe odwoływanie się do mechanizmu izby walutowej w Estonii było możliwe poprzez prowadzenie restrykcyjnej polityki fiskalnej, której skutkiem było utrzymanie niskiego poziomu długu publicznego zarówno w latach 2004 do 2008, jak i 2008 do 2011. Problemem Estonii był utrzymujący się przed kryzysem deficyt na rachunku obrotów bieżących oraz finansowanie pożyczkami z zagranicy. Opublikowane 12 maja 2010 roku raporty o konwergencji Komisji Europejskiej, jak i Europejskiego Banku Centralnego dały Estonii możliwość startu procesu wprowadzania euro. Komisja oceniając kryterium stabilności cen wyraziła obawy co do spełnienia tego kryterium, które wynosiło : HICP = 1%, a w okresie od kwietnia 2009 do marca 2010 roku estoński wskaźnik średniomiesięcznej stopy inflacji HICP wyniósł - 0,7%, co sprawiało, że była wyraźnie niższa od wartości referencyjnej. Pozytywna była ocena dla stopnia spełniania kryterium fiskalnego, w 2009 roku deficyt wynosił 1,7% PKB Estonii. Wskaźnik długu publicznego brutto do PKB wyniósł 7,2% i był znacznie niższy od wartości referencyjnej wynoszącej 60% PKB. Również kryterium mechanizmu ERM II nie budziło zastrzeżeń, ponieważ w Estonii nie istniał w 2009 roku rozwinięty rynek obligacji w koronach estońskich, a poziom długu publicznego był niski. Obawy co do wzrostu cen okazały się słuszne, ponieważ po wprowadzeniu euro wskaźnik HICP wzrósł o 0,4% w styczniu 2011 z poziomu -0,2% do wartości +0,2%. W procesie przystępowania Estonii do wejścia do strefy euro należy zauważyć, iż staranne działania przygotowawcze umożliwiły sprawne wprowadzenie euro do obiegu. Dotyczyło to przede wszystkim wysokiej skali wcześniejszego zaopatrzenia detalistów w euro, w tym także dostarczenia im w ramach tego procesu wczesnego zaopatrzenia (ang. Sub-frontloadingu), gotowych zestawów monet euro. Istotne też było wczesne rozpoczęcie wymiany walut w bankach komercyjnych i dodatkowo włączenie w ten proces urzędów pocztowych, które to umożliwiły dotarcie z nową walutą do obszarów wiejskich. Ważnym elementem były też zaangażowanie przedstawicieli istotnych środowisk w kraju i przeprowadzenie szerokich działań informacyjnych oraz edukacyjnych, które w znacznym stopniu wpłynęły na zrozumienie procesu i sprawne jego przeprowadzenie. Szczególnie ważne działania na rzecz zwiększenia zaufania konsumentów do nowej waluty przełożyły się na wprowadzenie porozumienia na rzecz uczciwych cen i ich transparentnego monitorowania, zlecone przez Komisje Europejską. Poprzez wcześniejsze odpowiednie i zaplanowane podjęcie działań informacyjnych i edukacyjnych, zmniejszyło się ryzyko negatywnego nastawienia obywateli Estonii w momencie nadchodzących zmian i tym samym zostało 18

zwiększone zaufanie społeczne co do całego procesu. Jest to cenna informacja dla państw objętych derogacją, że podstawowym celem w procesie wprowadzania euro jest zbudowanie zaufania do nowej waluty poprzez szeroką, dostępną dla wszystkich obywateli informację oraz edukację dla wszystkich. Polska, jak również inne kraje, mogą czerpać z doświadczeń Estonii oraz innych krajów, które w ostatnich latach przyjęły euro. W Polsce skala działań powinna być znacznie większa i intensywniejsza na wszystkich etapach, szczególnie ważną wydaje się kwestia logistyczna. 19

Literatura Analiza sytuacji gospodarczej w krajach Europy Środkowej i Wschodniej (2012), Narodowy Bank Polski, Warszawa. Doświadczenia Estonii z procesu zamiany waluty krajowej na euro (2011), Narodowy Bank Polski, Warszawa. Estey J.A. (1959), Cykle koniunkturalne, Polskie Wydawnictwo Gospodarcze, Warszawa. Gajewski P. (2010), Korzyści i szanse związane z przyjęciem euro [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Narodowy Bank Polski, Warszawa. Nadchodząca burza. Raport z transformacji, (2012) raport PwC w ramach XXII Forum Ekonomicznego. Raport o konwergencji (2010), Europejski Bank Centralny. Wójcik C. (2008), Integracja ze strefą euro teoretyczne i praktyczne aspekty konwergencji, PWN, Warszawa. Ziarkiewicz P. (2011), Estonia w strefie euro,,, komentarze OSW, numer 53. Żelichowski R. (2010), Pierwsza pięciolatka małe państwa Europy środkowo wschodniej w Unii Europejskiej, Polska Akademia Nauk, Warszawa. http://euro-dane.com.pl/litwa http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ceny-handel/wskazniki-cen/zharmonizowanewskazniki-cen-konsumpcyjnych-hicp,4,2.html https://www.pwc.pl/pl_pl/pl/publikacje/pwc_nadchodzaca_burza_raport_z_transformacji.pdf 20

Spis rysunków Rysunek 1 - Zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych (2005=100) Rysunek 2 PKB/osobę dla Litwy, Łotwy i Estonii i strefy euro EA-16 (dla 16 państw) w latach 1995-2013 wyrażone w euro Rysunek 3 - Krótkoterminowe stopy procentowe dla Litwy, Łotwy i Estonii i strefy euro EA-16 (dla 16 państw) Rysunek 4 Stopy bezrobocia dla Estonii, Litwy, Łotwy i Estonii i strefy euro Rysunek 5 - Realne dochody do dyspozycji na mieszkańca dla Estonii, Litwy i Łotwy wyrażone w euro 21