GIS JAKO INNOWACYJNE NARZĘDZIE WSPARCIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU NA SZCZEBLU REGIONALNYM

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae Rok 21, Nr 2/2017, tom II Wydział Prawa, Administracji i Zarządzania Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach Rozwój zrównoważony inkluzywna gospodarka i społeczeństwo w wymiarach regionalnym, krajowym i globalnym Małgorzata Sokała 1 GIS JAKO INNOWACYJNE NARZĘDZIE WSPARCIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU NA SZCZEBLU REGIONALNYM Streszczenie: GIS wykorzystuje zbiory informacji przestrzennych, których agregacja i analiza wspierają procesy decyzyjne. W niniejszym artykule wykazano, że w sposób szczególny dotyczy to także procesów planowania i ewaluacji działań na rzecz zrównoważonego rozwoju, na szczeblu lokalnym i regionalnym. Spośród licznych obszarów zastosowania GIS w tym zakresie można wymienić m. in. optymalizację sieci transportu drogowego, komunikacji miejskiej lub systemów produkcji i dystrybucji towarów oraz innych operacji logistycznych o podobnym charakterze, czy też monitoring i prognozowanie zagrożeń dla bezpieczeństwa regionalnego. Warto podkreślić, że technologie GIS z uwagi na swój nowatorski charakter sprzyjają i wymuszają innowacyjność ze strony stosujących je jednostek. Właściwie wykorzystany GIS, może być narzędziem współdecydującym o powodzeniu polityki zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego. Słowa kluczowe: GIS, zrównoważony rozwój, inteligentne miasta, zarządzanie kryzysowe Wstęp Koncepcja zrównoważonego rozwoju zdefiniowana przez G. Brudtlanda w raporcie Nasza wspólna przyszłość Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju 2, oznaczająca taki rozwój społeczno-ekonomiczny współczesnych społeczeństw, który polega na zaspokajaniu ich potrzeb w sposób niezmniejszający możliwości zaspokajania potrzeb przyszłym pokoleniom, stała się podstawą do 1 Dr Małgorzata Sokała, Politechnika Świętokrzyska w Kielcach. 2 World Commission on Environment and Development, Our Common Future, Oxford University Press, Oxford 1987, s. 27. 35

opracowywania strategii rozwoju wielu państw. W państwach członkowskich Unii Europejskiej wprowadzane koncepcje zrównoważonego rozwoju bazowały głównie na przyjętej przez Radę Europejską w 2000 roku Strategii Lizbońskiej 3 oraz na będącej jej uzupełnieniem Strategii Goeteborskiej 4, w której sformułowano główne zagrożenia dla zrównoważonego rozwoju Europy. Obecnie, podstawowym dokumentem stanowiącym bazę do wprowadzania programów zrównoważonego rozwoju w poszczególnych krajach Unii jest przyjęta w 2010 roku przez Komisję Europejską Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu Europa 2020 5, w której określono trzy priorytety: rozwój inteligentny: rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji; rozwój zrównoważony: wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej; rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu: wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną 6. Celem niniejszego artykułu jest wykazanie, w jakim stopniu efektywna realizacja takiej polityki na szczeblu regionalnym jest uzależniona od prawidłowego zastosowania specyficznego narzędzia w postaci GIS, czyli systemu informacji geograficznej (ang. Geographic Information System), służącego do wprowadzania, gromadzenia, przetwarzania oraz wizualizacji danych geograficznych. Krytyczna analiza danych, pochodzących z obserwacji wyselekcjonowanych przypadków zastosowania GIS w planowaniu, realizacji i ewaluacji działań na rzecz spójności społecznej i terytorialnej, zwiększenia efektywności alokacji i wykorzystania zasobów oraz wspieraniu rozwiązań o wysokim stopniu innowacyjności, a także analiza dostępnej literatury naukowej i dokumentów pozwala na postawienie tezy, że oparcie takiej polityki regionalnej na systemie informacji geograficznej jest niezbędnym, choć rzecz jasna niewystarczającym elementem jej finalnej skuteczności. Uzasadnienie tej tezy, w kontekście głównych założeń polskiej polityki zrównoważonego rozwoju, zostanie przedstawione w dalszej części artykułu, odrębnie dla takich zagadnień, jak tzw. inteligentny rozwój, planowanie przestrzenne i zarządzanie kryzysowe. Podstawy polskiej polityki zrównoważonego rozwoju W polskim systemie prawnym wprowadzono w roku 2006 zasady prowadzenia polityki rozwoju 7, stanowiące fundament tworzenia strategii rozwoju zarówno na 3 Departament Analiz Ekonomicznych i Społecznych Komitetu Integracji Europejskiej, Strategia Lizbońska. Droga do sukcesu zjednoczonej Europy, Gdańsk 2000, s. 7 i nast. 4 European Commission, A sustainable Europe for a better world: A European strategy for Sustainable Development, Communication form the Commission, Brussels, COM(2001) 264 final. 5 European Commission, EUROPE 2020. A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, Communication form the Commission, Brussels, COM(2010) 2020 final. 6 Ibidem, s. 5. 7 Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, Dz.U. 2006 nr 227 poz. 1658 z późn. zm. 36

poziomie ogólnokrajowym, jak i regionalnym. Zgodnie z tymi zasadami zostały przygotowane i przyjęte przez Radę Ministrów w 2011 roku Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 8, a w roku 2013 Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju. Polska 2030. Trzecia Fala Nowoczesności 9. Dokumenty te wprowadziły nowe, hierarchiczne ujęcie porządku strategicznego i stanowią jego ramy. Wpisują się w nie zarówno Średniookresowa Strategia Rozwoju Kraju 2020 10 skorelowana z europejskim dokumentem Europa 2020, jak również zintegrowane strategie branżowe obejmujące: innowacyjność i efektywność gospodarki, rozwój transportu, bezpieczeństwo energetyczne i środowiska, rozwój regionalny, rozwój kapitału ludzkiego i społecznego, zrównoważony rozwój wsi, rolnictwa i rybactwa, sprawne państwo oraz rozwój systemu bezpieczeństwa narodowego RP. W zachowaniu spójności i integralności polityki rozwoju kraju kluczową rolę odgrywa planowanie przestrzenne stanowiące narzędzie utrzymania ładu w zagospodarowywaniu kraju jako całości oraz ładu i spójności w rozwoju potencjału regionalnego, dopasowanego do warunków lokalnych i regionalnych. Istota planowania przestrzennego została sformułowana w postaci celu strategicznego jakim jest efektywne wykorzystanie przestrzeni kraju i jej terytorialnie zróżnicowanych potencjałów rozwojowych dla osiągania ogólnych celów rozwojowych konkurencyjności, zwiększenia zatrudnienia, sprawności funkcjonowania państwa oraz spójności w wymiarze społecznym, gospodarczym i terytorialnym w długim okresie 11. Realizacja polityki przestrzennego rozwoju opiera się na stałych, odnoszących się do różnych form działalności człowieka zasadach wynikających z przyjętego paradygmatu rozwoju oraz z przepisów zawartych w krajowych i międzynarodowych aktach prawnych. Zasady te są następujące: zasada racjonalności ekonomicznej oznacza, że w ramach polityki przestrzennej uwzględniana jest ocena korzyści społecznych, gospodarczych i przestrzennych w długim okresie; zasada preferencji regeneracji (odnowy) nad zajmowaniem nowych obszarów pod zabudowę oznacza intensyfikację procesów urbanizacyjnych na obszarach już zagospodarowanych, tak aby minimalizować ekspansję zabudowy na nowe tereny. zasada przezorności ekologicznej oznacza, że rozwiązywanie pojawiających się problemów powinno następować we właściwym czasie, tj. odpowiednie działania powinny być podejmowane już wtedy, gdy pojawia się uzasadnione przypuszczenie, że problem wymaga rozwiązania; 8 Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M.P. 2011 poz. 252. 9 Uchwała Nr 16 Rady Ministrów z dnia 5 lutego 2013 r. w sprawie przyjęcia Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju. Polska 2030. Trzecia Fala Nowoczesności, M.P. 2013 poz. 121. 10 Uchwała Nr 157 Rady Ministrów z dnia 25 września 2012 r. w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Kraju 2020, M.P. 2012 poz. 882 z późn. zm. 11 Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M.P. 2011 poz. 252, s. 68. 37

zasada kompensacji ekologicznej polega na takim zarządzaniu przestrzenią, planowaniu i realizacji działań polityki rozwojowej, w tym przestrzennej, aby zachować równowagę przyrodniczą i wyrównywać szkody w środowisku wynikające z rozwoju przestrzennego, wzrostu poziomu urbanizacji i inwestycji niezbędnych ze względów społeczno-gospodarczych, a pozbawionych alternatywy neutralnej przyrodniczo 12. Tak sformułowana koncepcja planowania przestrzennego wymusza tworzenie interoperacyjnych zbiorów danych i usług przestrzennych pochodzących z różnych gałęzi gospodarki, których wspólną cechą jest m.in. umiejscowienie w przestrzeni. Dane takie są gromadzone, przechowywane i udostępniane w oparciu o Ustawę z dnia 4 marca 2010 roku o infrastrukturze informacji przestrzennej 13. Istnienie takich baz danych wymaga funkcjonalnego narzędzia, które umożliwi sprawne wprowadzanie i weryfikację danych przestrzennych, ich gromadzenie, przetwarzanie i wizualizację oraz komunikację z użytkownikiem w celu wspomagania procesów decyzyjnych opartych na analizach tych danych. Takim narzędziem jest System Informacji Geograficznej (GIS), który tworzą: bazy danych przestrzennych, sprzęt komputerowy, oprogramowanie oraz jego twórcy i użytkownicy, a brak ograniczeń w rozwoju takiego systemu sprawia, że możliwości jego wykorzystania w różnorodnych obszarach zastosowań są ogromne. Egzemplifikacją wspomnianej polityki wykorzystującej instrumentarium GIS do oceny stanu istniejącego oraz potencjału rozwojowego jednostek miejskich w konkretnej przestrzeni geograficzno-społecznej może być opracowanie wykonane przez Instytut Spraw Publicznych oraz Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ na rzecz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego 14. Rozwój inteligentnych miast Jednym z priorytetów wprowadzania w życie zrównoważonego rozwoju jest inteligentny rozwój. Polega on na wprowadzaniu innowacji i technologicznych usprawnień do rozwiązywania problemów, zarówno na skalę globalną jak i w życiu codziennym. Przykładem implementacji tej ideologii są inteligentne miasta, szerzej znane w literaturze jako smart cities. Charakterystyka inteligentnego miasta rozpatrywana jest w sześciu równoważnych wymiarach 15 : gospodarka (smart economy) miasta muszą wykazywać się wprowadzaniem innowacyjnych rozwiązań, sprzyjaniem przedsiębiorczości, wysoką 12 Ibidem, s. 67. 13 Ustawa z dnia 4 marca 2010 r. o infrastrukturze informacji przestrzennej, tekst jedn. Dz.U. 2017 poz. 1382. 14 Badanie funkcji, potencjału oraz trendów rozwojowych miast w województwie małopolskim, http://www.fundusze20072013.malopolska.pl/pokl/documents/baza-badan/priorytetviii/badaniefunkcji-potencjalu-oraz-trendow-rozwojowych-miast.pdf, (5.12.2017). 15 Za: D. Stawarz, D. Sikora-Fernandez, M. Turała, Koncepcja Smart City jako wyznacznik podejmowania decyzji związanych z funkcjonowaniem i rozwojem miasta, Studia Informatica, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2012, nr 29, s. 100. 38

produktywnością i elastycznością rynku pracy, zdolnością do transformacji i współpracy z mieszkańcami; kapitał ludzki (smart people) aktywnie uczestniczący w życiu publicznym, wysoko kwalifikowani i zdolni do stałego podnoszenia lub modyfikowania swoich kompetencji zawodowych mieszkańcy, akceptujący różnorodność i pluralizm, elastyczni i kreatywni, odpowiednio wykorzystując wsparcie technologiczne, powinni inicjować zmiany w rozwiązaniach instytucjonalnych, zdążające do ogólnego wzrostu poziomu życia, ze szczególnym uwzględnieniem jakości środowiska naturalnego; środowisko (smart environment) optymalizacja bilansu energetycznego miasta, oparta m.in. na ograniczeniu zużycia energii, wzrostu udziału energii odnawialnej, redukcji emisji zanieczyszczeń, powinna służyć z jednej strony wzrostowi poziomu życia oraz atrakcyjności miasta dla mieszkańców i inwestorów, z drugiej zaś stymulować innowacyjność społeczną i technologiczną oraz wspierać zrównoważone zarządzanie zasobami naturalnymi; mobilność (smart mobility) dostępność miasta z zewnątrz, wewnętrzna jakość sieci komunikacyjnej, zapewniająca mieszkańcom łatwy i bezpieczny dostęp do kluczowych zasobów, punktów usług, placówek handlowych, urzędów, placówek kulturalnych i edukacyjnych itp., a także dostępność i niezawodność infrastruktury informatycznej, to elementy wspierające zrównoważony rozwój i współdecydujące o jakości życia oraz atrakcyjności inwestycyjnej miasta; zarządzanie (smart governance) wypracowanie właściwych procedur zarządzania miastem, z uwzględnieniem ich przejrzystości, dostępu obywateli do kluczowych informacji oraz do współdecydowania o swoich sprawach, innowacyjności społecznej i technologicznej, a także merytorycznego wsparcia ośrodków eksperckich dla tworzenia długofalowych strategii rozwojowych stanowi podstawę perspektyw rozwojowych inteligentnego miasta ; jakość życia (smart living) wysoki poziom bezpieczeństwa w różnych jego wymiarach (fizycznym, socjalnym, kulturowym itp.), dostępność komunikacyjna, czyste środowisko, efektywna infrastruktura, wiarygodna perspektywa zrównoważonego rozwoju oraz poczucie obywatelskiego współuczestnictwa w procesach decyzyjnych to najistotniejsze elementy, składające się na atrakcyjność miasta. Wszystkie miasta uznane lub pretendujące do miana inteligentnych 16 wykorzystują w wielu aspektach zarządzania miastem technologie geoinformacyjne. Powodem takiego stanu rzeczy jest uniwersalność tych rozwiązań. Niezależnie czy potrzebna jest tylko i wyłącznie wizualizacja jakiegoś zjawiska lub istniejących 16 Szerzej o wskaźnikach określających stopień inteligencji miasta [w:] D. Gotlib, R. Olszewski, Smart City. Informacja przestrzenna w zarzadzaniu inteligentnym miastem, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2016. 39

danych, czy skomplikowana wielokryterialna analiza przestrzenna narzędzia GIS idealnie nadają się do tego typu zadań 17. Uwolnienie przez instytucje publiczne danych przestrzennych dla szerokiego grona odbiorców, najczęściej w formie geoportali 18, sprawiło, że dane te są wykorzystywane już nie tylko przez duże przedsiębiorstwa 19 lub na potrzeby wielkich przedsięwzięć. Dzięki licznym źródłom wolnych danych oraz wolnego oprogramowania, tworzenie optymalnych rozwiązań z wykorzystaniem technologii GIS jest dostępne zarówno dla małych i średnich przedsiębiorstw, jak również dla indywidualnych obywateli. GIS w planowaniu przestrzennym Wśród dziedzin korzystających z dobrodziejstw systemów informacji geograficznej jest także planowanie przestrzenne. Dzięki możliwości wizualizacji kilku wariantów jednocześnie, a także narzędziom do wielokryterialnych analiz przestrzennych GIS doskonale spisuje się we wspieraniu procesu decyzyjnego. Przykładami takiego zastosowania mogą być między innymi: wybieranie lokalizacji pod inwestycje, planowanie nowych dróg i autostrad, określanie przebiegu obwodnic, czy tworzenie nowych przystanków komunikacji miejskiej, z uwzględnieniem wpływu na środowisko. Wszystkie te zadania wymagają zastosowania wielokryterialnych analiz przestrzennych z rozwiązaniem rozmytym 20. Najważniejszym etapem przygotowawczym do wykonania analizy jest hierarchizacja kryteriów i nadanie im odpowiednich wag. Oprogramowania GIS w większości udostępniają jednak narzędzia pozwalające na wykonywanie tego samego procesu z różnymi argumentami, np. batch lub ModelBuilder w oprogramowaniu ArcGIS. Dzięki temu małym nakładem pracy można wykonać wiele analiz z różnymi wagami kryteriów. Przykładowo, tworząc analizę przestrzenną w celu rozwinięcia komunikacji publicznej w mieście należy wziąć pod uwagę rozlokowanie istniejących przystanków i tras między nimi, lokalizację osiedli mieszkalnych, placówek edukacyjnych, obiektów handlowo-usługowych, kościołów i świątyń, obiektów medycznych, jakość istniejących dróg, koszta związane z ewentualną służebnością. GIS może także być wykorzystany jako narzędzie do partycypacji społecznej w planowaniu przestrzennym. Zjawisko to określane jest skrótem PPGIS (ang. public participation in the use of GIS). 17 E. Stylianidis, N. Karanikolas, D. Kaimaris, A GIS for urban sustainability indicators in spatial planning, International Journal of Sustainable Development and Planning, Volume 7 (2012), Issue 1, p. 1-13. 18 Wszystkie geoportale lokalne są włączone do bazy ogólnokrajowej zwanej Geoportal 2, zawierającej aktualne i dokładne informacje przestrzenne obejmującej dane o środowisku geograficznym, obiektach i zjawiskach w całej przestrzeni dostępnej na stronie http://geoportal.gov.pl/. 19 Opis wykorzystania GIS do projektowania i eksploatacji sieci wodociągowych [w:] W. Kedziora, E. Ociepa, System informacji przestrzennej (GIS) w zarządzaniu infrastrukturą wodociągową i kanalizacyjną, Inżynieria i Ochrona Środowiska, 2015, t. 18, nr 2, s. 199-213. 20 B. Kuraś, Wykorzystanie GIS jako kompleksowego narzędzia waloryzacji środowiska przyrodniczego pod kątem planowania przestrzennego zagospodarowania terenu, Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, 2007, Vol. 17b, s. 425-435. 40

Dzięki zastosowaniu PPGIS można przybliżyć mieszkańcom wizualizację różnych wariantów planowanej inwestycji w sposób przystępny i zrozumiały dla wszystkich. W ten sposób można jeszcze na etapie planowania poznać opinię na temat projektu, a także w niektórych przypadkach uzyskać przydatne informacje zwrotne, które mogą poprawić jakość przedsięwzięcia. Sposób ten edukuje także społeczeństwo i zachęca do czynniejszego brania udziału w rozwoju regionu 21. Z punktu widzenia władz lokalnych zastosowania GIS w planowaniu przestrzennym można podzielić na trzy typy: inwentaryzacyjne lokalizacyjna informacja o stanie istniejącym; analityczne analiza cech obiektu i ich wzajemnego wpływu na inne czynniki; wdrożeniowe prognozy, plany, usprawnienia. W celu omówienia powyższego podziału za przykład przyjmijmy parki miejskie. Zastosowania inwentaryzacyjne będą dotyczyć topologii tych parków i stanu elementów miejskich. Zastosowania analityczne informują między innymi o dostępie do parków i ich przystosowaniu dla ludzi niepełnosprawnych lub w podeszłym wieku, a wdrożeniowe będą mówić o możliwościach rozwoju parku na przykład dodając tam przyrządy do ćwiczeń lub więcej ławek 22. Przykładem kompleksowego wykorzystania GIS w planowaniu przestrzennym jest opracowanie koncepcji lokalizacji stref zwiększonej aktywności gospodarczej na terenie Rzeszowskiego Obszaru Funkcjonalnego. Z dokumentu, opublikowanego w Biuletynie Informacji Publicznej Urzędu Miasta w Rzeszowie 23 wynika, że celem projektu było określenie możliwości lokowania i uzasadnionego funkcjonowania tych stref przy zapewnieniu ich dostępności komunikacyjnej, zaopatrzenia w odpowiednią infrastrukturę techniczną i wymaganą dokumentację środowiskową. GIS w zarządzaniu kryzysowym Efektywność procesów decyzyjnych, służących zapewnieniu zrównoważonego rozwoju na szczeblu lokalnym i regionalnym, jest warunkowana między innymi odpornością ogniw procesu decyzyjnego na negatywne skutki zjawisk nieprzewidzianych, czyli najogólniej mówiąc kryzysów 24. Dotyczy to zarówno kryzysów zwanych cywilizacyjnymi, stanowiących pośredni lub bezpośredni wynik działalności człowieka (od katastrof przemysłowych po zamachy terrorystyczne), jak i kryzysów stanowiących efekt niezależnych od człowieka procesów przyrodniczych (katastrofy naturalne). Aspekt bezpieczeństwa w polityce zrównoważonego 21 A. Magnuszewski, Konsultacje społeczne w planowaniu przestrzennym z wykorzystaniem GIS; [w:] GIS Teoria i praktyka, A. Magnuszewski (red.), PWN, Warszawa 2008, s. 315. 22 D. Woronko, Główne zastosowania GIS i ich podstawy, [w:] GIS Teoria i praktyka, op.cit., s. 44. 23 Koncepcja lokalizacji stref zwiększonej aktywności gospodarczej na terenie Rzeszowskiego Obszaru Funkcjonalnego, http://bip.erzeszow.pl/wladze-miasta/plany-i-programy/21200,koncepcjalokalizacji-stref-zwiekszonej-aktywnosci-gospodarczej-na-terenie-rzeszowskiego-obszaru-funkcjo nalnego.html, (05.12.2017) 24 Omówienie pojęcia kryzys na tle innych kategorii siatki pojęciowej nauk o bezpieczeństwie zob. m.in. S. Koziej, Między piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 11-14. 41

rozwoju jest coraz częściej dostrzeganym elementem ogólnego trendu, zwanego niekiedy sekurytyzacją polityki 25. Z kolei zastosowanie narzędzi geoinformacyjnych dla wsparcia zarządzania kryzysowego jest naturalną konsekwencją ich rosnącej roli w efektywnym zarządzaniu przestrzenią, na co zwraca uwagę m.in. najbardziej kompleksowe opracowanie zagadnienia, dostępne w Polsce, tzn. raport Geoinformacja w zarządzaniu kryzysowym i ratownictwie w Polsce, opracowany w roku 2015 i opublikowany w kwietniu 2016 r. przez Centrum Informacji Kryzysowej CBK PAN 26. Składa się on z trzech zasadniczych części. Pierwszy rozdział przedstawia zagadnienia teoretyczne związane z geoinformacją oraz teledetekcją w zarządzaniu kryzysowym i ratownictwie. W dalszej części opracowania zostały zaprezentowane różne źródła danych satelitarnych, które mogą być wykorzystane na potrzeby zarządzania kryzysowego i ratownictwa. Trzeci rozdział stanowi przegląd stosowanych technologii geoinformacyjnych w zarządzaniu kryzysowym i ratownictwie w Polsce, który został poprzedzony badaniem ankietowym wysłanym do uczestników procesu zarządzania kryzysowego. Wyniki ankiety dostarczyły informacji na temat obecnej sytuacji wykorzystywania geoinformacji w procesie zarządzania kryzysowego w Polsce. Dzięki temu, w opracowaniu przedstawione zostały wybrane przykłady dobrych praktyk wykorzystywania geoinformacji w zarządzaniu kryzysowym i ratownictwie w Polsce. Dokonano również przeglądu wspomnianych wcześniej regionalnych i lokalnych geoportali pod kątem przechowywania przestrzennych informacji związanych z zarządzaniem kryzysowym oraz zaprezentowano wybrane przykłady dobrych praktyk. Przedstawiono również najciekawsze rozwiązania aplikacji mobilnych wspierające działania uczestników zarządzania kryzysowego i dostarczające informacji mieszkańcom. Ustawa o zarządzaniu kryzysowym z dnia 26 kwietnia 2007 roku nie obliguje wprost do wykorzystania geoinformacji 27. Nakazuje co prawda sporządzanie map zagrożeń (przedstawiających obszar geograficzny zagrożenia z uwzględnieniem możliwych scenariuszy rozwoju wypadków) oraz map ryzyka (przedstawiających potencjalne negatywne skutki oddziaływania zagrożenia na środowisko, infrastrukturę i ludzi); nie zawiera jednak zaleceń co do sposobu wykonywania tych map. Tymczasem, jak wskazują badacze zagadnienia, poruszający się na interdyscyplinarnym styku nauk o bezpieczeństwie oraz geomatyki, wykorzystanie nowoczesnych narzędzi geoinformatycznych znacznie zwiększa możliwości optymalnego zarządzania kryzysowego, poczynając od etapu prawidłowej identyfikacji potencjalnych zagrożeń, poprzez planowanie i realizację działań profilaktycznych, 25 Szerzej na ten temat zob. B. Buzan, O. Waever, J. de Wilde, Security: A New Framework for Analysis, Lynne Rienner Publishers, Boulder 1998. 26 Geoinformacja w zarządzaniu kryzysowym i ratownictwie w Polsce, raport Centrum Informacji Kryzysowej Centrum Badań Kosmicznych Polskiej Akademii Nauk http://www.informacja kryzysowa.pl/dzialalnosc-cik/opracowanie-geoinformacja-w-zarzadzaniu-kryzysowym-i-ratownic twie-w-polsce (15.09.2017). 27 Ustawa z dn. 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym. Tekst ujednolicony: Dz.U. z 2017 r. 42 poz. 209, 1566.

zwalczanie bieżących zagrożeń i prowadzenie akcji ratowniczych, aż po usuwanie skutków katastrof i zdarzeń o różnorakim charakterze. Warunkiem jest modyfikacja naszego tradycyjnego podejścia do przestrzeni; ( ) w większości przypadków nie musimy się dzisiaj ograniczać do dostosowywania naszego postępowania do zastanego stanu cech przestrzeni. Możemy je interpretować, oceniać i kwalifikować pod kątem naszych potrzeb, możemy je»czytać«, a w następstwie możemy je modyfikować planować, projektować i urządzać pisze jeden z prekursorów polskich badań w tym zakresie, prof. Tomasz J. Bajerowski 28. Zwraca on uwagę, że np. w działaniach bieżących (reagowanie kryzysowe, fizyczne zwalczanie zidentyfikowanych terrorystów, itp.) zwykle istotniejsze jest podejście bierne, natomiast podejście aktywne niezbędne jest w przypadku planowania i urządzania przestrzeni bezpiecznej oraz w działaniach zmniejszających ryzyko zamachów, przy czym to drugie zwykle wynika z doświadczeń zebranych w tym pierwszym. Analogiczną zależność można odnieść do zdarzeń o charakterze naturalnym o ile na etapie monitorowania zagrożeń oraz zwalczania skutków zaistniałej katastrofy kluczowe będzie podejście bierne, tzn. dostosowanie strategii, procedur i narzędzi do istniejących, zidentyfikowanych cech przestrzeni, o tyle podejście aktywne polegać będzie na prawidłowej implementacji doświadczeń z realnych akcji antykryzysowych w procesie planowania przestrzennego w celu ograniczenia ryzyka wystąpienia takich zdarzeń w przyszłości lub minimalizacji ich negatywnych skutków. Przestrzeń charakteryzuje się niezliczoną praktycznie liczbą cech. ( ) kumulacja pewnych cech przestrzeni przyjmujących określony stan powoduje, że miejsca takie nie tyle są typowane jako atrakcyjne, a niejako same»się narzucają«aktywnie przyciągając pewne zdarzenia. Odpowiednio wczesna identyfikacja takich miejsc musi prowadzić do użytecznej minimalizacji nieprzewidywalności ataków terrorystycznych oraz innych zdarzeń o charakterze kryzysowym zauważa T.J. Bajerowski 29, podkreślając, że współczesne metody, techniki i sposoby pozyskiwania informacji przestrzennych (geoinformacji) pozwalają na działania w czasie rzeczywistym, co z punktu widzenia efektywności zarządzania kryzysowego ma znaczenie kluczowe. Znajomość miejsc i obszarów o szczególnym nasileniu cech kryzysogennych, możliwa do uzyskania dzięki prawidłowemu zastosowaniu GIS, może z kolei pozwolić na opracowanie dla nich oraz ich istotnego otoczenia dynamicznej mapy numerycznej, która albo będzie stanowiła uzupełnienie istniejącego na 28 T.J. Bajerowski, Analizy geoinformacyjne w profilaktyce antyterrorystycznej, https://fundacja point.pl/2016/10/analizy-geoinformacyjne-w-profilaktyce-antyterrorystycznej/, (15.09.2017). 29 Ibidem; szerzej na ten temat, zob. T.J. Bajerowski, A. Kowalczyk, Metody geoinformacyjnych analiz jawnoźródłowych w zwalczaniu terroryzmu, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko- Mazurskiego, Olsztyn 2013, s. 95 i nast. Zob. również: K. Liedel, T. Serafin, Otwarte źródła informacji w działalności wywiadowczej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2011, s. 69-71 i 75-77 oraz K. Liedel, P. Piasecka, T.R. Aleksandrowicz, Analiza informacji. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2012, s. 50-68. 43

danym obszarze systemu informacji przestrzennej, albo będzie tworzyła nowy, niezależny system informacji przestrzennej specjalnego przeznaczenia. Powinien on zawierać informacje o wszystkich miejscach i obiektach, zinwentaryzowanych z uwzględnieniem cech charakterystycznych istotnych dla ich potencjalnego wpływu na prawdopodobieństwo zaistnienia zdarzeń kryzysowych. Winien też uwzględniać kwestie mogące mieć znaczenie dla szybkiego rozładowania sytuacji kryzysowej np. informacje o parametrach stosowanych materiałów budowlanych, rodzajach i parametrach użytkowych nawierzchni ciągów komunikacyjnych, a nawet takich szczegółów, tylko pozornie nieistotnych, jak kierunek otwierania drzwi czy zakres widoczności przez okna (mogą one mieć fundamentalne znaczenie dla prowadzących akcję ratowniczą strażaków lub dla dowódców jednostek antyterrorystycznych, prowadzących operację uwolnienia przetrzymywanych zakładników). Utworzenie takiego systemu, przy zapewnieniu jego zdolności do dynamicznej modyfikacji w czasie zbliżonym do rzeczywistego, wymaga też opracowania lub implementacji metod optymalizowania podejmowania decyzji w warunkach ryzyka, niepewności, niedostatku informacji oraz szybko zmieniających się uwarunkowań (także zmienności cech przestrzeni, co jest dość typowym problemem przy akcjach z zakresu zarządzania kryzysowego). Jak zauważa T.J. Bajerowski pozyskiwanie i interpretacja geoinformacji na potrzeby zarządzania kryzysowego jest w takim ujęciu analogiczne do funkcjonowania automapy GPS, która w czasie rzeczywistym wyszukuje nowe połączenie komunikacyjne po zablokowaniu wypracowanej uprzednio drogi 30. Podsumowanie W podsumowaniu, należy stwierdzić, że GIS, wykorzystując zbiory informacji ściśle przyporządkowanych przestrzennie oraz oferując podstawę do ich agregacji i analizy, może być we współczesnych warunkach niezwykle użytecznym narzędziem w procesach wspomagania decyzji. Dotyczy to zwłaszcza procesów planowania i ewaluacji działań na rzecz zrównoważonego rozwoju na szczeblu lokalnym i regionalnym. Optymalizacja sieci transportu drogowego lub komunikacji miejskiej, optymalizacja systemów produkcji i dystrybucji towarów oraz innych operacji logistycznych o podobnym charakterze, czy wreszcie monitoring i prognozowanie zagrożeń dla bezpieczeństwa regionalnego (od katastrof naturalnych do zamachów terrorystycznych) to przykłady zastosowania nowoczesnych narzędzi analizy geoprzestrzennej. Warto podkreślić, że jednocześnie technologie GIS z uwagi na swój nowatorski charakter i dynamiczny rozwój sprzyjają i wymuszają innowacyjność ze strony stosujących je jednostek, zarówno podmiotów komercyjnych, jak i przede wszystkim jednostek administracji publicznej. Zatem jak wykazano w artykule prawdziwą jest teza, że właściwie wykorzystane Systemy 30 T.J. Bajerowski, Analizy geoinformacyjne, https://fundacjapoint.pl/2016/10/analizy-geoinformacyjne -w-profilaktyce-antyterrorystycznej/, (15.09.2017). 44

Informacji Przestrzennych mogą być kluczowym narzędziem współdecydującym o powodzeniu polityki zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego. Bibliografia Badanie funkcji, potencjału oraz trendów rozwojowych miast w województwie małopolskim, http://www.fundusze20072013.malopolska.pl/pokl/documents/baza-badan/priorytetviii /badanie-funkcji-potencjalu-oraz-trendow-rozwojowych-miast.pdf, (5.12.2017). Bajerowski T.J., Analizy geoinformacyjne w profilaktyce antyterrorystycznej, https://fundacja point.pl/2016/10/analizy-geoinformacyjne-w-profilaktyce-antyterrorystycznej/, (15.09.2017). Bajerowski T.J., Kowalczyk A., Metody geoinformacyjnych analiz jawnoźródłowych w zwalczaniu terroryzmu, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2013. Departament Analiz Ekonomicznych i Społecznych Komitetu Integracji Europejskiej. 2000. Strategia Lizbońska. Droga do sukcesu zjednoczonej Europy. Gdańsk, 2000. European Commission, A sustainable Europe for a better world: A European strategy for Sustainable Development, Communication form the Commission, Brussels, COM(2001). European Commission, EUROPE 2020. A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, Communication from the Commission, Brussels, COM (2010). Geoinformacja w zarządzaniu kryzysowym i ratownictwie w Polsce, raport Centrum Informacji Kryzysowej Centrum Badań Kosmicznych Polskiej Akademii Nauk, http:// www.informacjakryzysowa.pl/dzialalnosc-cik/opracowanie-geoinformacja-w-zarza dzaniu-kryzysowym-i-ratownictwie-w-polsce, (15.09.2017). Gotlib D., Olszewski R., Smart City. Informacja przestrzenna w zarzadzaniu inteligentnym miastem, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2016. Kedziora W., Ociepa E., System informacji przestrzennej (GIS) w zarządzaniu infrastrukturą wodociągową i kanalizacyjną, Inżynieria i Ochrona Środowiska, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, 2015. Koncepcja lokalizacji stref zwiększonej aktywności gospodarczej na terenie Rzeszowskiego Obszaru Funkcjonalnego, http://bip.erzeszow.pl/wladze-miasta/plany-i-programy/21200, koncepcja-lokalizacji-stref-zwiekszonej-aktywnosci-gospodarczej-na-terenie-rzeszow skiego-obszaru-funkcjonalnego.html, (05.12.2017). Liedel K., Piasecka P., Aleksandrowicz T.R., Analiza informacji. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2012. Liedel K., Serafin T., Otwarte źródła informacji w działalności wywiadowczej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2011. Magnuszewski A., (red.), GIS Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 2008. Stawarz D., Sikora-Fernandez D., Turała M., Koncepcja Smart City jako wyznacznik podejmowania decyzji związanych z funkcjonowaniem i rozwojem miasta. Studia Informatica, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2012. Stylianidis E., Karanikolas N.,Kaimaris D., A GIS for urban sustainability indicators in spatial planning, International Journal of Sustainable Development and Planning, Ashurst Lodge, UK, Volume 7 (2012), Issue 1. Uchwała Nr 157 Rady Ministrów z dnia 25 września 2012 r. w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Kraju 2020, M.P. 2012 poz. 882 z późn. zm. Uchwała Nr 16 Rady Ministrów z dnia 5 lutego 2013 r. w sprawie przyjęcia Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju. Polska 2030. Trzecia Fala Nowoczesności, M.P. 2013 poz. 121. 45

Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M.P. 2011 poz. 252. Ustawa z dn. 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym. Tekst ujednolicony: Dz.U. z 2017 r. poz. 209. Ustawa z dnia 4 marca 2010 r. o infrastrukturze informacji przestrzennej, tekst jedn. Dz.U. 2017 poz. 1382. Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, Dz.U. 2006 nr 227 poz. 1658. World Commission on Environment and Development. 1987. Our Common Future, Oxford University Press, Oxford, 1987. Abstract GIS as an innovative tool for supporting sustainable development at regional level GIS enhances decision making process by analyzing and aggregating data contained in spatial datasets. Presented article shows how beneficial for planning and evaluation processes GIS can be, focusing mainly on implementation of sustainable development at local and regional level. Amongst wide variety of GIS applications there are optimization of the road and public transport network, optimization of production and distribution systems, and other logistical operations similar in nature or vastly different like monitoring and forecasting threats to regional security (from natural disasters to terrorist attacks). It is also worth mentioning that innovative character and dynamic development of GIS technologies encourage and even force innovation on their users. Properly used GIS can be a key tool in contributing to the success of the socio-economic development policy. Keywords: GIS, sustainable development, smart city, crisis management 46