ZASADY OBROTU GIEŁDOWEGO INFORMACJE OGÓLNE Poznanie i zrozumienie reguł obrotu giełdowego jest niezbędne do prawidłowego funkcjonowania na giełdzie, a zwłaszcza, jeŝeli Inwestor działa samodzielnie (np.inwestując przez internet). Posiadając wiedzę na temat harmonogramu sesji, typów zleceń maklerskich, reguł działania widełek cenowych, czy mechanizmu emisji akcji z prawem poboru, będzie moŝna odpowiednio wcześniej reagować na nieustanne zmiany, którym podlega rynek. Znajomość reguł obrotu pozwala na sprawniejsze dopasowywanie i wyraŝenie własnych preferencji inwestycyjnych za pomocą narzędzi, które udostępnia Inwestorom giełda. Znajomość tych reguł pozwoli równieŝ na uniknięcie wielu błędów merytorycznych, jakie moŝna popełnić inwestując na giełdzie, które mogłyby bezpośrednio przełoŝyć się na utratę zysku z inwestycji, lub nawet na powstanie strat. Na sesjach giełdowych notowania odbywają się w dwóch systemach: w systemie notowań ciągłych, w systemie notowań jednolitych z jednokrotnym lub dwukrotnym określaniem kursu. Systemy te róŝnią się między sobą sposobem i czasem zawierania transakcji. Notowania ciągłe charakteryzują się moŝliwością zawierania transakcji po cenach zmiennych, uzaleŝnionych od płynności instrumentów finansowych, czyli od zainteresowania inwestorów giełdowych. W systemie notowań jednolitych w ciągu dnia ogłaszane są (raz lub dwa razy, w zaleŝności od systemu notowań) kursy transakcyjne, po których przeprowadzany jest handel. W tym systemie notowane są instrumenty o niskiej płynności. Godziny handlu w systemie notowań jednolitych są ograniczone do godziny handlu w ciągu dnia, podczas gdy w systemie notowań ciągłych handel trwa przez prawie 8 godzin dziennie. Decyzję o tym, do jakiego systemu wprowadzane zostają poszczególne instrumenty finansowe, podejmuje zarząd giełdy, biorąc pod uwagę zwłaszcza płynność obrotu. NiezaleŜnie jednak od tego, w jakim systemie notowane są dane instrumenty, jednostką transakcyjną jest zawsze jedna sztuka (akcji, obligacji, kontraktu, opcji etc.). Transakcje zawierane są po cenach wprowadzanych do systemu giełdowego zleceń kupna i sprzedaŝy, według ściśle określonych reguł. W procesie przyjmowania zleceń złoŝonych przez inwestorów i zawierania transakcji obowiązują dwa podstawowe załoŝenia: 1) PRIORYTET CENY załoŝenie to oznacza, Ŝe im wyŝszy jest limit ceny w zleceniu kupna, tym wyŝszy będzie priorytet realizacji danego zlecenia kupna. Analogicznie, zlecenia sprzedaŝy o niŝszym limicie ceny mają wyŝszy priorytet realizacji. 2) PRIORYTET CZASU ZŁOśENIA ZLECENIA oznacza, Ŝe jeŝeli na danym poziomie cenowym oczekuje na realizację kilka zleceń, pierwsze będzie realizowane to zlecenie, które zostało przekazane wcześniej na giełdę. O priorytecie realizacji zleceń decyduje czas przyjęcia zlecenia do systemu transakcyjnego giełdy. Strona 1
HARMONOGRAM SESJI GIEŁDOWEJ Notowania giełdowe odbywają się w dni robocze, od poniedziałku do piątku, zgodnie z następującym harmonogramem (obowiązującym od 1 stycznia 2011): 1. NOTOWANIA CIĄGŁE Z WYŁĄCZENIEM INSTRUMENTÓW POCHODNYCH I OBLIGACJI. 08:00-09:00 FAZA PRZED OTWARCIEM (PRZYJMOWANIE ZLECEŃ NA OTWARCIE SESJI) 09:00 OTWARCIE (OKREŚLENIE KURSU NA OTWARCIU, FIXING) 09:00-17:20 FAZA NOTOWAŃ CIĄGŁYCH 17:20-17:30 FAZA PRZED ZAMKNIĘCIEM (PRZYJMOWANIE ZLECEŃ NA ZAMKNIĘCIE) 17:30 ZAMKNIĘCIE (OKREŚLENIE KURSU NA ZAMKNIĘCIU) 17:30-17:35 DOGRYWKA 2. NOTOWANIA CIĄGŁE DLA INSTRUMENTÓW POCHODNYCH (Z WYŁĄCZENIEM KONTRAKTÓW NA OBLIGACJE SKARBU PAŃSTWA). 08:00-08:30 FAZA PRZED OTWARCIEM (PRZYJMOWANIE ZLECEŃ NA OTWARCIE SESJI) 08:30 OTWARCIE (OKREŚLENIE KURSU NA OTWARCIU, FIXING) 08:30-17:20 FAZA NOTOWAŃ CIĄGŁYCH 17:20-17:30 FAZA PRZED ZAMKNIĘCIEM (PRZYJMOWANIE ZLECEŃ NA ZAMKNIĘCIE) 17:30 ZAMKNIĘCIE (OKREŚLENIE KURSU NA ZAMKNIĘCIU) 17:30-17:35 DOGRYWKA 3. NOTOWANIA CIĄGŁE DLA OBLIGACJI. 08:00-09:00 FAZA PRZED OTWARCIEM (PRZYJMOWANIE ZLECEŃ NA OTWARCIE SESJI) 09:00 OTWARCIE (OKREŚLENIE KURSU NA OTWARCIU, FIXING) 09:00-17:20 FAZA NOTOWAŃ CIĄGŁYCH 17:20-17:30 FAZA PRZED ZAMKNIĘCIEM (PRZYJMOWANIE ZLECEŃ NA ZAMKNIĘCIE) 17:30 ZAMKNIĘCIE (OKREŚLENIE KURSU NA ZAMKNIĘCIU) 17:30-17:35 FAZA PRZED OTWARCIEM (PRZYJMOWANIE ZLECEŃ NA OTWARCIE KOLEJNEJ SESJI) 4. NOTOWANIA W SYSTEMIE KURSU JEDNOLITEGO Z DWUKROTNYM OKREŚLANIEM KURSU (Z DWOMA FIXINGAMI) 08:00-11:00 FAZA PRZED OTWARCIEM (PRZYJMOWANIE ZLECEŃ NA OTWARCIE SESJI) 11:00 OTWARCIE (OKREŚLENIE KURSU NA OTWARCIU, FIXING) 11:00-11:30 DOGRYWKA 11:30 15:00 FAZA PRZED OTWARCIEM (PRZYJMOWANIE ZLECEŃ NA OTWARCIE SESJI) 15:00 OTWARCIE (OKREŚLENIE KURSU NA OTWARCIU, FIXING) 15:00-15:30 DOGRYWKA 15:30-17:35 FAZA PRZED OTWARCIEM (PRZYJMOWANIE ZLECEŃ NA OTWARCIE KOLEJNEJ SESJI) Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.gpw.com.pl. Strona 2
Legenda: FAZA PRZED OTWARCIEM to okres przyjmowania zleceń maklerskich, które biorą udział w określaniu kursu na otwarcie, ale kiedy nie ma jeszcze handlu. Podczas tej fazy, jeŝeli dochodzi do kojarzenia ofert kupna i sprzedaŝy - giełda publikuje tzw. teoretyczny kurs otwarcia (TKO), który stanowi wstępną informację o przyszłym kursie otwarcia rynku. Im bliŝej otwarcia rynku, tym TKO jest bardziej wiarygodne i bliŝsze kursowi otwarcia. OTWARCIE to moment pierwszej transakcji w ciągu dnia na rynku, której cena wynika bezpośrednio z poziomu TKO, czyli z ofert, które inwestorzy złoŝyli wcześniej, przed otwarciem rynku. FAZA NOTOWAŃ CIĄGŁYCH to czas, w którym dokonuje się handlu na giełdzie, po róŝnych cenach, kiedy dochodzi do kojarzenia ofert kupna i sprzedaŝy skutkujących zawarciem transakcji. Kupujący i sprzedający składają zlecenia, które po przekazaniu na giełdę mogą podlegać natychmiastowej realizacji (o ile przyjęte w zleceniach ceny odpowiadają ofertom po przeciwnej stronie rynku), lub trafiają do arkusza zleceń i oczekują w kolejce na realizację. FAZA PRZED ZAMKNIĘCIEM co do formy jest identyczna z FAZĄ PRZED OTWARCIEM. Oferty kupna i sprzedaŝy są kojarzone z sobą, ale nie ma handlu. Zamiast tego jest publikowany TKO, który stanowi podstawę do wyznaczenia kursu na DOGRYWKĘ. ZAMKNIĘCIE to moment publikacji kursu zamknięcia wynikającego z poziomu TKO oraz realizacji moŝliwych do zawarcia transakcji. DOGRYWKA to końcowa faza handlu podczas sesji giełdowej (w systemie notowań ciągłych), podczas której handel prowadzony jest wyłącznie po jednej i sztywno ustalonej cenie (kurs zamknięcia). Zlecenia maklerskie (kupna i sprzedaŝy instrumentów) muszą być składane wyłącznie z ceną przyjętą na dogrywce. FAZA INTERWENCJI faza, w której animatorzy rynku dla danego instrumentu mogą zwiększać płynność danego waloru oraz zmniejszać istniejącą nierównowagę pomiędzy popytem i podaŝą przez modyfikację przyjętych przez siebie wcześniej zleceń. JeŜeli dany instrument nie posiada animatora, wszyscy członkowie giełdy mogą modyfikować złoŝone przez siebie zlecenia. Modyfikacja zleceń w fazie interwencji moŝe następować wyłącznie w stronę poprawy warunków przyjętych zleceń, czyli: zwiększenie ceny w zleceniu kupna, zmniejszenie ceny w zleceniu sprzedaŝy, zwiększenie wolumenu zlecenia. Od 01.09.2010r. na podstawie decyzji Zarządu Giełdy Papierów Wartościowych faza interwencji w systemie kursu jednolitego ulega likwidacji. Faza interwencji będzie stosowana wyłącznie na rynku New Connect w dniu debiutu spółki na tym rynku. DOPUSZCZALNE KROKI NOTOWAŃ GIEŁDOWYCH (OKREŚLANIE DOKŁADNOŚCI KURSÓW INSTRUMENTÓW FINANSOWYCH) W określonym przedziale cenowym, dla danego instrumentu finansowego, obowiązują określone ticki albo skoki cenowe czyli dopuszczalne zaokrąglenia oznaczenia ceny w zleceniu. Systemy informatyczne giełdy i domów maklerskich nie pozwolą na przyjęcie zlecenia z innym limitem cenowym niŝ przyjęte w tabelach przedstawionych poniŝej. Obecnie ok. 80% notowanych na GPW spółek mieści się w przedziale kroku notowań co jeden grosz. Przed wprowadzeniem nowych kroków, tick jedno-groszowy dotyczył spółek o cenie rynkowej poniŝej 5,00zł. (ok. 15% spółek). Zabieg ten miał na celu zwiększenie płynności notowanych instrumentów finansowych. Dla przykładu, zlecenie sprzedaŝy akcji KGHM z limitem ceny 100,55 PLN będzie natychmiastowo odrzucone. Prawidłowe zlecenie powinno mieć przyjęty limit 100,50 PLN lub 100,60 PLN. Strona 3
AKCJE, PDA i PRAWA POBORU KURS INSTRUMENTU (w PLN) PoniŜej 50,00 KROKI NOTOWAŃ (w PLN) 0,01 PLN 50,00-100,00 0,05 PLN 100,00-500,00 0,10 PLN PowyŜej 500,00 OBLIGACJE I LISTY ZASTAWNE KURS INSTRUMENTU (procent wartości nominalnej) 0,50 PLN KROK NOTOWAŃ (w punktach procentowych) dla dowolnego kursu 0,01 KONTRAKTY TERMINOWE NA INDEKSY KURS INSTRUMENTU (w punktach indeksowych) dla dowolnego kursu KROK NOTOWAŃ (w punktach indeksowych) 1 pkt KONTRAKTY TERMINOWE NA AKCJE KURS INSTRUMENTU (w PLN) KROKI NOTOWAŃ (w PLN) 0,01-50 0,01 PowyŜej 50 0,05 KONTRAKTY TERMINOWE NA AKCJE KURS INSTRUMENTU (w PLN) KROKI NOTOWAŃ (w PLN) 0,01-50 0,01 PowyŜej 50 0,05 KURS INSTRUMENTU (punkt indeksowy) OPCJE INDEKSOWE KROKI NOTOWAŃ (w punktach indeksowych) 0,01 50 0,01 PowyŜej 50 0,05 CERTYFIKATY INWESTYCYJNE i tytuły uczestnictwa w funduszach typu ETF KURS INSTRUMENTU (w PLN) dla dowolnego kursu KROK NOTOWAŃ (w PLN) 0,01 (1 gr) CERTYFIKATY STRUKTURYZOWANE KURS INSTRUMENTU (w PLN) dla dowolnego kursu KURS INSTRUMENTU (procent wartości nominalnej) KROK NOTOWAŃ (w PLN) 0,01 (1gr) KROK NOTOWAŃ (w punktach procentowych) dla dowolnego kursu 0,01 Tab. Kroki notowań dla instrumentów finansowych notowanych na GPW S.A. Źródło: www.gpw.com.pl ZLECENIA MAKLERSKIE W celu zawarcia transakcji na giełdzie inwestorzy składają za pośrednictwem członka giełdy (domu maklerskiego) zlecenia maklerskie w ściśle określonej w wewnętrznych rozporządzeniach i regulacjach danej giełdy formie. Strona 4
Zlecenie maklerskie złoŝone na Giełdę Papierów Wartościowych w Warszawie S.A. powinno zawierać przede wszystkim następujące dane (zgodnie z Regulaminem Giełdy i Szczegółowymi Zasadami Obrotu Giełdowego). Wytłuszczonym drukiem oznaczono parametry zlecenia, które określa kaŝdorazowo inwestor składający ofertę. Oznaczenie pozostałych parametrów zlecenia leŝy po stronie domu maklerskiego. nazwę lub kod instrumentu finansowego, którego dane zlecenie dotyczy; rodzaj oferty (kupno / sprzedaŝ); limit ceny (lub polecenie wykonania zlecenia bez określenia limitu ceny); liczbę instrumentów finansowych mających być przedmiotem transakcji; datę waŝności lub oznaczenie waŝności zlecenia; nazwę lub kod wystawcy zlecenia; datę wystawienia danego zlecenia; numer własny zlecenia; dodatkowe warunki wykonania zlecenia. Giełda Papierów Wartościowych daje inwestorom szerokie moŝliwości wyboru formy składania zleceń maklerskich - w zaleŝności od indywidualnych preferencji inwestora i zamierzonych celów inwestycyjnych, umoŝliwiając stosowanie róŝnorodnych indywidualnych strategii inwestycyjnych. Prawidłowa interpretacja oznaczeń zleceń maklerskich jest kluczowa, aby w pełni móc korzystać z opcji, które udostępnia giełda. TYPOLOGIA ZLECEŃ MAKLERSKICH Oznaczenie ceny w zleceniu ZLECENIE Z LIMITEM CENY ZLECENIE BEZ LIMITU CENY (PKC, PCR, PCRO) Oznaczenie waŝności obowiązywania zlecenia ZLECENIE Z OZNACZENIEM DATY WAśNOŚCI ZLECENIE BEZ OZNACZENIA DATY: WAśNOŚĆ DOMYŚLNA (BEZTERMINOWA) DO KOŃCA SESJI GIEŁDOWEJ WAśNE DO PIERWSZEGO WYKONANIA WYKONAJ LUB ANULUJ Warunki dodatkowe wykonania zlecenia MINIMALNA WIELKOŚĆ (WOLUMEN) WYKONANIA LIMIT AKTYWACJI WIELKOŚĆ (WOLUMEN) UJAWNIENIA Tab. Systematyka zleceń maklerskich. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Szczegółowych Zasad Obrotu Giełdowego. Zlecenia maklerskie moŝemy zasadniczo podzielić na dwie grupy: zlecenia z oznaczonym limitem ceny, zlecenia bez przyjętego limitu ceny (PKC, PCR, PCRO). ZLECENIE Z LIMITEM CENY - to zlecenie, w którym inwestor precyzyjne określa jeden konkretny poziom cenowy (pojedynczą cenę), który nie moŝe zostać przekroczony. Istnieje jednak moŝliwość realizacji zlecenia po korzystniejszej cenie niŝ przyjęta w przypadku zleceń kupna po cenie niŝszej niŝ określona, a w przypadku zlecenia sprzedaŝy po cenie wyŝszej niŝ przyjęta w zleceniu. w przypadku zleceń kupna limit ceny oznacza najwyŝszą akceptowalną cenę (maksymalny limit cenowy), po której inwestor jest skłonny zakupić akcje; w przypadku zlecenia sprzedaŝy przyjęty limit cenowy oznacza najniŝszą cenę, poniŝej której realizacja nie jest akceptowalna (minimalny limit ceny); Strona 5
zlecenie z limitem ceny moŝe być przyjęte w kaŝdej fazie sesji, z tym zastrzeŝeniem, Ŝe podczas fazy dogrywki limit ceny w zleceniu musi być równy cenie ustalonej na fixingu (w takim przypadku przyjęcie innej ceny niŝ ustalona na dogrywkę spowoduje odrzucenie zlecenia przez giełdę). ZLECENIE PKC (PO KAśDEJ CENIE) jest składane w sytuacji, gdy inwestor chce za wszelką cenę nabyć bądź sprzedać dany instrument, a cena wykonania jest dla niego kwestią drugorzędną. Obserwując arkusz ofert w czasie rzeczywistym moŝna, przynajmniej w przybliŝeniu, określić w jakim przedziale nastąpi realizacja. Zlecenie PKC ma najwyŝszy priorytet realizacji. zlecenie PKC podlega realizacji po cenie, bądź cenach zgłoszonych wcześniej, a niezrealizowanych (oczekujących) zleceń po przeciwnej stronie rynku, jeŝeli w momencie przyjmowania zlecenia PKC brakuje ofert zapewniających pełną realizację tego zlecenia, to obrót zostaje zawieszony i rozpoczyna się okres równowaŝenia rynku, z jednoczesnym przyjęciem zlecenia, które spowodowało zawieszenie obrotu, zlecenie PKC moŝe być przyjmowane w kaŝdej fazie notowań, za wyjątkiem fazy dogrywki i interwencji, jeŝeli zlecenie PKC zostanie złoŝone w trakcie przyjmowania zleceń na otwarcie lub na zamknięcie rynku, na notowania jednolite oraz w trakcie równowaŝenia rynku podlega ono realizacji odpowiednio po kursie otwarcia, kursie zamknięcia, kursie jednolitym, lub kursie określonym w wyniku równowaŝenia, ZLECENIE PCR (PO CENIE RYNKOWEJ) jest przyjmowane, gdy inwestor chce ze swoim zleceniem znaleźć się jak najbliŝej aktualnej ceny rynkowej danego instrumentu finansowego, a wolumen realizacji zlecenia jest raczej kwestią drugorzędną. Oczywiście jeŝeli po przeciwnej stronie rynku wolumen ofert zapewni realizację zlecenia PCR w całości to będzie ono zrealizowane w momencie przyjęcia zlecenia do systemu giełdowego. w chwili przyjęcia do systemu giełdowego zlecenia PCR, po drugiej stronie rynku musi oczekiwać przynajmniej jedno zlecenie przeciwstawne z limitem ceny w przeciwnym wypadku zlecenie PCR jest wycofywane z rynku, a) zlecenie PCR jest realizowane po cenie zgłoszonego wcześniej i niezrealizowanego najlepszego zlecenia przeciwstawnego (odpowiednio sprzedaŝy lub kupna), b) niezrealizowana część zlecenia PCR staje się zleceniem oczekującym, z limitem ceny równym cenie realizacji zlecenia, c) zlecenie PCR moŝe być przekazywane na sesję wyłącznie w trakcie notowań ciągłych (poza okresami równowaŝeń rynku). ZLECENIE PCRO (PO CENIE RYNKOWEJ NA OTWARCIE) jest przyjmowane, gdy inwestor chce doprowadzić do transakcji dokładnie w momencie otwarcia lub zamknięcia rynku, bądź zakończenia okresu równowaŝenia, czyli w momencie rozpoczęcia handlu na giełdzie. Cena i wolumen wykonania jest w takim przypadku kwestią drugorzędną dla inwestora, gdyŝ nie ma pewności co do ceny otwarcia rynku, ani wolumenu, który ulegnie realizacji. zlecenie PCRO moŝe być przekazywane na sesję wyłącznie w fazach: przed otwarciem, przed zamknięciem, w okresach równowaŝenia, oraz w okresach zawieszenia notowań zlecenie PCRO podlega realizacji odpowiednio po: kursie otwarcia, kursie zamknięcia, kursie jednolitym (w systemie notowań jednolitych) lub po kursie ustalonym w wyniku równowaŝenia rynku, w przypadku braku całkowitej realizacji zlecenia PCRO, staje się ono zleceniem oczekującym na realizację, ze zwykłym limitem ceny, równej cenie ostatniej transakcji, Zlecenie maklerskie moŝe zawierać oznaczoną datę jego obowiązywania (zlecenie z oznaczeniem daty waŝności), bądź w przypadku braku oznaczenia takiego konkretnego dnia granicznego, moŝemy wyróŝnić następujące oznaczenia waŝności zlecenia bez oznaczonej daty waŝności: do końca sesji giełdowej (na jedną sesję), waŝność domyślna (bezterminowa / do odwołania), waŝne do pierwszego wykonania, wykonaj i anuluj. ZLECENIE Z OZNACZENIEM DATY WAśNOŚCI (WAśNE DO DNIA) to zlecenie ze ściśle określoną datą w przyszłości, po upływie której zlecenie straci swoją waŝność i zostanie odwołane przez giełdę. Zlecenie takie moŝe stracić waŝność przed przyjętym terminem z przyczyn określonych przez giełdę (np. split, korekta kursu z tytułu dywidendy, wydzielenia prawa poboru). JeŜeli w przyjętym okresie czasu nie doszło do realizacji warunków zlecenia, to przed upływem daty waŝności zlecenia Inwestor moŝe dokonać jego przedłuŝenia (modyfikacja daty). Strona 6
DO KOŃCA SESJI GIEŁDOWEJ (DZIEŃ) zlecenie przyjęte w danym dniu z tym warunkiem będzie waŝne do końca fazy dogrywki w danym i tylko w tym dniu sesyjnym. WAśNOŚĆ DOMYŚLNA (BEZTERMINOWA / DOM) zlecenie z tym oznaczeniem będzie waŝne bezterminowo (do odwołania), dopóki nie zostanie zrealizowane lub dopóki nie zostanie odrzucone przez giełdę z określonych przyczyn. WAśNE DO PIERWSZEGO WYKONANIA (WiN) zlecenie maklerskie z tym oznaczeniem musi zawierać limit ceny odpowiadający na ofertę (bądź oferty) z przeciwnej strony rynku (zlecenie nie moŝe zawierać limitu zlecenia oczekującego na realizację). JeŜeli wolumen w ofertach po przeciwnej stronie rynku nie pozwala na realizację zlecenia w całości, to niezrealizowana część zlecenia jest automatycznie wycofywanan z rynku. WYKONAJ LUB ANULUJ (WuA) zlecenie maklerskie z tym oznaczeniem musi być zrealizowane w całości w momencie przyjęcia go do systemu giełdowego. Jeśli nie ma moŝliwości zrealizowania go w całości to jest ono automatycznie wycofywane z rynku. Zlecenie z warunkiem wykonaj lub anuluj nie moŝe mieć statusu zlecenia oczekującego, więc limit ceny w zleceniu musi odpowiadać bieŝącej ofercie po przeciwnej stronie rynku. Szczegółowe Zasady Obrotu Giełdowego precyzują równieŝ warunki dodatkowe wykonania zleceń maklerskich: wielkość (wolumen) minimalna, limit aktywacji, wielkość (wolumen) ujawniona. WIELKOŚĆ MINIMALNA (Wmin) warunek ten oznacza minimalną wielkość wolumenu transakcji, która musi być zrealizowana w danym momencie czasu, aby zlecenie mogło być przyjęte do systemu giełdowego. Zlecenie z warunkiem wielkości minimalnej nie moŝe mieć statusu zlecenia oczekującego na realizację czyli cena w zleceniu z tym warunkiem musi odpowiadać ofertom po drugiej stronie rynku. w przypadku braku moŝliwości realizacji zlecenia w wielkości przynajmniej minimalnej zlecenie zostaje odrzucone przez giełdę, w przypadku realizacji zlecenia w wielkości co najmniej minimalnej pozostała część zlecenia staje się zleceniem oczekującym, z limitem ceny ostatniej transakcji (limitem przyjętym w treści zlecenia, jako zlecenie bez warunku wielkości minimalnej), zlecenie z warunkiem wielkości minimalnej moŝe być przekazywane na sesję w fazie notowań ciągłych (z wyłączeniem okresów równowaŝeń) oraz w trakcie dogrywki. LIMIT AKTYWACJI (LimAkt) jest warunkiem stosowanym z reguły w dwóch sytuacjach: gdy inwestor zamierza zabezpieczyć posiadane przez siebie aktywa, przyjmując pewien akceptowalny poziom straty (niŝszy niŝ bieŝąca cena danego instrumentu na rynku), którą moŝe ponieść i przy której automatycznie sprzeda posiadane instrumenty - limit (cena) aktywacji przy sprzedaŝy walorów. gdy inwestor przewiduje pozytywny rozwój wydarzeń (np. wybicie z określonej formacji technicznej) i zakłada, Ŝe automatycznie zwiększy swoje zaangaŝowanie w walorach, gdy ich cena przebije określony poziom (wyŝszy niŝ bieŝąca cena na rynku) limit (cena) aktywacji przy zakupie walorów. Zlecenie z warunkiem LimAkt moŝe być przekazywane na sesję w systemie notowań ciągłych i kursu jednolitego, za wyjątkiem fazy interwencji i fazy dogrywki. Zlecenia z warunkiem limitu aktywacji moŝemy podzielić na dwie grupy: 1) zlecenie STOP LOSS określa wyłącznie limit, po którym nastąpi aktywacja zlecenia. Zlecenie podlega realizacji jak klasyczne zlecenie PKC. 2) zlecenie STOP LIMIT określa zarówno limit, po którym następuje aktywacja zlecenia, jak i graniczny limit, powyŝej którego realizacja nie moŝe nastąpić. Strona 7
DLA ZLECEŃ KUPNA: przyjęty limit aktywacji musi być większy niŝ bieŝąca cena na rynku, w przeciwnym razie zlecenie będzie odrzucone przez giełdę. Zlecenie typu stop loss Zlecenie typu stop limit LIMIT AKTYWACJI > CENA OSTATNIEJ TRANSAKCJI LIMIT REALIZACJI LIMIT AKTYWACJI CENA OSTATNIEJ TRANSAKCJI Cena instrumentu Cena instrumentu Górne widełki cenowe P 3 Limit realizacji P 2 PKC Limit aktywacji P 2 PKC Limit aktywacji P 1 BieŜąca cena rynkowa P 1 BieŜąca cena rynkowa Schemat. Zlecenie kupna typu stop loss Schemat. Zlecenie kupna typu stop limit. Cena instrumentu P 2 =P 3 P 1 Limit aktywacji = limit realizacji BieŜąca cena rynkowa Schemat. Szczególny przykład zlecenia kupna typu stop limit. Strona 8
DLA ZLECEŃ SPRZEDAśY: przyjęty limit aktywacji zlecenia musi być niŝszy niŝ bieŝąca cena na rynku: Zlecenie typu stop loss Zlecenie typu stop limit LIMIT AKTYWACJI < CENA OSTATNIEJ TRANSAKCJI LIMIT REALIZACJI LIMIT AKTYWACJI CENA OSTATNIEJ TRANSAKCJI Cena instrumentu Cena instrumentu P 1 BieŜąca cena rynkowa P 1 BieŜąca cena rynkowa P 2 PKC Limit aktywacji P 2 PKC Limit aktywacji Dolne widełki cenowe P 3 Limit realizacji Schemat. Zlecenie sprzedaŝy typu stop loss Schemat. Zlecenie sprzedaŝy typu stop limit. Cena instrumentu P 1 BieŜąca cena rynkowa P 2 =P 3 Limit aktywacji = limit realizacji Schemat. Szczególny przykład zlecenia sprzedaŝy typu stop limit. W przypadku, gdy na sesji, na której inwestor składa zlecenie typu stop nie zawarto Ŝadnej transakcji, za cenę ostatniej transakcji przyjmuje się kurs odniesienia na daną sesję. Aktywacja zleceń z warunkiem LimAkt następuje wyłącznie: w trakcie notowań ciągłych. w trakcie określania kursu otwarcia, zamknięcia, kursu określonego w wyniku równowaŝenia, kursu jednolitego, Zlecenie maklerskie z warunkiem LimAkt podlega aktywacji z chwilą, gdy kurs (ostatniej transakcji, kurs otwarcia, zamknięcia, jednolity, określony w wyniku równowaŝenia) jest wyŝszy lub równy (w przypadku zleceń kupna), lub niŝszy lub równy (w przypadku zleceń sprzedaŝy) limitowi aktywacji. W trakcie notowań ciągłych zlecenie z warunkiem LimAkt ujawniane jest w arkuszu ofert dopiero w momencie jego aktywacji. W fazie przed otwarciem / zamknięciem rynku i w fazie interwencji zlecenie z warunkiem LimAkt jest ujawniane w arkuszu pod warunkiem, Ŝe: Strona 9
kurs teoretyczny (TKO) jest wyŝszy lub równy (w przypadku zleceń kupna), lub niŝszy lub równy (w przypadku zleceń sprzedaŝy) od przyjętego limitu aktywacji; limit bądź wolumen tego zlecenia powodują zmianę wartości TKO (przy czym, jeŝeli warunek ten zostanie spełniony dla więcej niŝ jednego zlecenia, ujawniane jest wyłącznie zlecenie o najwyŝszym priorytecie realizacji). O kolejności aktywacji zleceń z warunkiem LimAkt decyduje wysokość przyjętego limitu aktywacji zlecenia, a w przypadku zleceń z tym samym limitem aktywacji decyduje czas przyjęcia zlecenia na giełdę. O priorytecie realizacji uaktywnionych zleceń z warunkiem LimAkt decyduje limit zlecenia (realizacji) lub polecenie wykonania PKC, a w przypadku zleceń z tym samym limitem ceny lub poleceniem wykonania PKC decyduje czas aktywacji zlecenia. Realizacja zleceń maklerskich z warunkiem LimAkt po ich aktywacji następuje zgodnie z zasadami określonymi dla zleceń bez warunku LimAkt. Modyfikacja zlecenia jest moŝliwa wyłącznie po podaniu nowego limitu aktywacji. Nie jest moŝliwa modyfikacja zlecenia z warunkiem LimAkt polegająca na usunięciu limitu aktywacji. WIELKOŚĆ UJAWNIONA (WUJ) daje moŝliwość ukrycia części wolumenu zlecenia, zamieszczając w arkuszu ofert wyłącznie przyjętą wcześniej ilość instrumentów, które inwestor chce pokazać pozostałym uczestnikom rynku. a) zlecenie z warunkiem WUJ nie moŝe być przekazywane na giełdę wyłącznie w fazie interwencji, b) kolejna część wolumenu zlecenia jest ujawniana po zrealizowaniu części pierwotnie ujawnionej (jeŝeli w arkuszu oczekuje kolejka zleceń, kolejna wielkość jest ujawniana tak jak nowe zlecenie i trafia na koniec kolejki), c) jeŝeli pozostała do realizacji część zlecenia jest mniejsza od przyjętej wielkości ujawnionej, do arkusza ofert trafia pozostała, niezrealizowana część zlecenia, w przypadku, gdy w arkuszu ofert znajduje się większa ilość zleceń po określonym kursie, o kolejności ujawnienia zlecenia decyduje czas przyjęcia zlecenia na giełdę, wielkość ujawniona musi zawierać przynajmniej 100 szt. walorów, modyfikacja zlecenia zawierającego warunek WUJ na zlecenie bez tego warunku nie jest moŝliwa (zlecenie takie naleŝy anulować i wystawić ponownie bez warunku WUJ),. w przypadku zleceń z tym samym limitem, o priorytecie realizacji wielkości ujawnianej decyduje czas ujawnienia wielkości ujawnianej, w przypadku zleceń z tym samym limitem, o kolejności ujawnienia zlecenia decyduje czas przyjęcia zlecenia na giełdę. Strona 10
Limit PKC PCRO Faza przed otwarciem/zamknięciem oraz w trakcie równowaŝenia Notowania ciągłe Dogrywka Brak LAkt Wmin WUJ DZIEŃ DOM WiN WuA Brak LAkt Wmin WUJ DZIEŃ DOM WiN WuA Brak LAkt Wmin WUJ DZIEŃ DOM WiN WuA Brak TAK TAK TAK TAK TAK TAK Brak TAK TAK TAK TAK TAK TAK TAK TAK Brak TAK TAK TAK TAK TAK TAK TAK LimAkt TAK TAK TAK TAK TAK LimAkt TAK TAK TAK TAK TAK LimAkt Wmin Wmin TAK TAK TAK TAK TAK TAK Wmin TAK TAK TAK TAK TAK TAK WUJ TAK TAK TAK TAK Limit WUJ TAK TAK TAK TAK TAK Limit WUJ TAK TAK TAK TAK DZIEŃ TAK TAK TAK DZIEŃ TAK TAK TAK TAK DZIEŃ TAK TAK TAK DOM TAK TAK TAK DOM TAK TAK TAK TAK DOM TAK TAK TAK WiN TAK TAK WiN TAK TAK TAK WiN TAK TAK WuA WuA TAK TAK WuA TAK TAK Brak LAkt Wmin WUJ DZIEŃ DOM WiN WuA Brak LAkt Wmin WUJ DZIEŃ DOM WiN WuA PKC NIE PRZYJMOWANE Brak TAK TAK TAK TAK Brak TAK TAK TAK TAK PCR NIE PRZYJMOWANE LimAkt TAK TAK TAK LimAkt TAK TAK TAK PCRO NIE PRZYJMOWANE Wmin Wmin WUJ PKC WUJ DZIEŃ TAK TAK DZIEŃ TAK TAK DOM TAK TAK DOM TAK TAK WiN WiN WuA WuA Brak LAkt Wmin WUJ DZIEŃ DOM WiN WuA Brak LAkt Wmin WUJ DZIEŃ DOM WiN WuA Brak TAK TAK TAK TAK Brak TAK TAK TAK TAK TAK TAK TAK LimAkt LimAkt Wmin Wmin TAK TAK TAK TAK TAK TAK WUJ PCR WUJ TAK TAK TAK TAK DZIEŃ TAK DZIEŃ TAK TAK TAK DOM TAK DOM TAK TAK TAK WiN TAK WiN TAK TAK WuA WuA TAK TAK Limit zlecenie z limitem ceny PKC zlecenie po kaŝdej cenie PCR zlecenie po cenie rynkowej PCRO zlecenie po cenie rynkowej na otwarcie LimAkt zlecenie z warunkiem limitu aktywacji Wmin zlecenie z warunkiem wielkości minimalnej WUJ zlecenie z warunkiem wielkości ujawnionej DZIEŃ zlecenie z oznaczeniem waŝności do końca sesji DOM zlecenie z oznaczeniem waŝności domyślnej (bezterminowe) WiN zlecenie z oznaczeniem waŝności do pierwszego wykonania WuA zlecenie z oznaczeniem waŝności wykonaj lub anuluj BRAK brak warunków dodatkowych wykonania zlecenia Tab. Arkusz moŝliwości łączenia parametrów zlecenia maklerskiego Źródło: Szczegółowe Zasady Obrotu Giełdowego GPW S.A. Strona 11
OGRANICZENIA WAHAŃ KURSÓW - WIDEŁKI CENOWE WIDEŁKI STATYCZNE statyczne ograniczenie dla zmienności kursów - stanowią zabezpieczenie przed nadmiernymi wahaniami kursów na sesjach giełdowych. Stosowane są one praktycznie na wszystkich giełdach na świecie w celu ochrony interesu inwestorów. Widełki statyczne wyznaczają pewien stały korytarz / granice górną i dolną dopuszczalnych wahań kursów, wewnątrz którego mogą poruszać się ceny instrumentów w trakcie danej sesji, blokując ewentualność gwałtownych i znaczących zmian cen. Widełki statyczne obowiązują dla wszystkich instrumentów notowanych na giełdzie (z drobnymi wyjątkami), a zasady ich ustalania mogą być specyficzne dla kaŝdego rodzaju instrumentów. ZaleŜnie od instrumentu, którego dotyczą, mają one zróŝnicowaną szerokość i określane są w procentach, punktach procentowych, punktach indeksowych lub w złotówkach - zgodnie z tabelą poniŝej: INSTRUMENT Akcje, PDA, certyfikaty inwstycyjne, ETF Obligacje KURS ODNIESIENIA NA OTWARCIE DOPUSZCZALNA ZMIANA KURSU NA OTWARCIE WZGLĘDEM KURSU ODNIESIENIA Kurs zamknięcia (+/-) 10% Kurs zamknięcia (+/-) 3 punkty procentowe Prawa poboru Kurs zamknięcia (+/-) 100% Jednostki indeksowe Kurs zamknięcia z uwzględnieniem ofert na zamknięciu (+/-) 5% DOPUSZCZALNA ZMIANA KURSU W TRAKCIE SESJI (w przypadku, gdy kurs otwarcia został określony) (+/-) 10% od kursu otwarcia (+/-) 3 punkty procentowe od kursu otwarcia (+/-) 100% od kursu otwarcia (+/-) 5% od kursu zamknięcia ZAKRES DOPUSZCZALNEGO ROZSZERZENIA WIDEŁEK do +/- 21 % do +/- 6 p.p. Tab. Szerokość widełek statycznych dla papierów wartościowych notowanych w systemie ciągłym. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Regulaminu GPW i Szczegółowych Zasad Obrotu Giełdowego. - - INSTRUMENT Kontrakty terminowe na indeksy Kontrakty terminowe na akcje KURS ODNIESIENIA NA OTWARCIE Dzienny kurs rozliczeniowy Dzienny kurs rozliczeniowy DOPUSZCZALNA ZMIANA KURSU NA OTWARCIE WZGLĘDEM KURSU ODNIESIENIA (+/-) 5% (+/-) 5% DOPUSZCZALNA ZMIANA KURSU W TRAKCIE SESJI (w przypadku, gdy kurs otwarcia został określony) (+/-) 5% od kursu otwarcia (+/-) 5% od kursu otwarcia ZAKRES DOPUSZCZALNEGO ROZSZERZENIA WIDEŁEK W przypadku równowaŝenia lub zawieszenia przewodniczący sesji moŝe zmienić ograniczenia wahań kursów, przy czym zmiana przekraczająca 10,25% od kursu odniesienia dla kursu otwarcia moŝe być dokonana pod warunkiem uzyskania potwierdzenia z KDPW S.A. o uzupełnieniu przez uczestników rozliczających depozytów zabezpieczających do wymaganego przez ten podmiot poziomu lub podjęcia przez KDPW S.A. innej decyzji umoŝliwiającej obrót. W przypadku równowaŝenia lub zawieszenia przewodniczący sesji moŝe zmienić ograniczenia wahań kursów, przy czym zmiana przekraczająca 15 % od kursu odniesienia dla kursu otwarcia moŝe być dokonana pod warunkiem uzyskania potwierdzenia z KDPW S.A. o uzupełnieniu przez uczestników rozliczających depozytów zabezpieczających do wymaganego przez ten podmiot poziomu lub podjęcia przez KDPW S.A. innej decyzji umoŝliwiającej obrót. Strona 12
Kontrakty terminowe na kursy walut Dzienny kurs rozliczeniowy (+/-) 3% Warranty opcyjne Kurs zamknięcia (+/-) 100% Opcje na indeks (znajdujące się w obrocie) Opcje na indeks (wprowadzane do obrotu) Opcje na akcje (znajdujące się w obrocie) Opcje na akcje (wprowadzane do obrotu) Kurs teoretyczny obliczony zgodnie z metodologią Blacka-Scholesa Kurs teoretyczny Kurs teoretyczny obliczony zgodnie z metodologią Blacka-Scholesa Kurs teoretyczny W danym miesiącu (+/-) 5% średniej z ostatnich 20 wartości zamnięcia indeksu bazowego określonych przed pierwszym dniem tego miesiąca (+/-) 5% średniej z ostatnich 20 wartości zamknięcia indeksu bazowego określonych przed pierwszym dniem obrotu daną serią opcji W danym miesiącu (+/-) 5% średniej z ostatnich 20 wartości zamnięcia instrumentu bazowego określonych przed pierwszym dniem tego miesiąca (+/-) 5% średniej z ostatnich 20 wartości zamknięcia instrumentu bazowego określonych przed pierwszym dniem obrotu daną serią opcji (+/-) 3% od kursu otwarcia (+/-) 100% od kursu otwarcia W danym miesiącu (+/-) 5% średniej z ostatnich 20 wartości zamnięcia indeksu bazowego określonych przed pierwszym dniem tego miesiąca (+/-) 5% średniej z ostatnich 20 wartości zamknięcia indeksu bazowego określonych przed pierwszym dniem obrotu daną serią opcji W danym miesiącu (+/-) 5% średniej z ostatnich 20 wartości zamnięcia instrumentu bazowego określonych przed pierwszym dniem tego miesiąca (+/-) 5% średniej z ostatnich 20 wartości zamknięcia instrumentu bazowego określonych przed pierwszym dniem obrotu daną serią opcji Teraz wiesz i inwestujesz W przypadku równowaŝenia lub zawieszenia przewodniczący sesji moŝe zmienić ograniczenia wahań kursów, przy czym zmiana przekraczająca 6,1 % od kursu odniesienia dla kursu otwarcia moŝe być dokonana pod warunkiem uzyskania potwierdzenia z KDPW S.A. o uzupełnianiu przez uczestników rozliczających depozytów zabezpieczających do wymaganego przez ten podmiot poziomu lub podjęcia przez KDPW S.A. innej decyzji umoŝliwiającej obrót. Tab. Szerokość widełek statycznych dla instrumentów pochodnych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Regulaminu GPW i Szczegółowych Zasad Obrotu Giełdowego. INSTRUMENT Akcje, PDA Prawa poboru (do akcji notowanych w systemie jednolitym) SZEROKOŚĆ STATYCZNYCH OGRANICZEŃ WAHAŃ KURSU (+/-) 10% od kursu odniesienia na ostatnim fixingu (+/-) 100% od kursu odniesienia na ostatnim fixingu ZAKRES DOPUSZCZALNEGO ROZSZERZENIA WIDEŁEK do +/- 21 % w danym dniu, jednak nie więcej niŝ +/- 33,1 % od ostatniego kursu odniesienia Tab. Szerokość widełek statycznych dla instrumentów notowanych w systemie jednolitym. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Regulaminu i Szczegółowych Zasad Obrotu Giełdowego GPW S.A. - - - - - - Strona 13
WIDEŁKI STATYCZNE NA OTWARCIE SESJI Publikacja kursu otwarcia sesji jest ograniczona poziomem widełek statycznych kalkulowanych względem kursu odniesienia dla kursu otwarcia, którym jest: kurs zamknięcia ostatniej sesji (akcje, PDA, certyfikaty inwestycyjne, ETF, prawa poboru, obligacje, jednostki indeksowe, warranty opcyjne), ostatni dzienny kurs rozliczeniowy (kontrakty terminowe), wartość teoretyczna instrumentu (opcje). WIDEŁKI STATYCZNE W TRAKCIE NOTOWAŃ CIĄGŁYCH JeŜeli kurs otwarcia zostanie opublikowany i na danym instrumencie rozpocznie się sesja, to poziom kursu otwarcia stanowi punkt wyjścia dla przeliczenia nowych widełek statycznych na całą sesję. W takim wypadku zmienność cen w ciągu sesji będzie przebiegała w zakresie widełek statycznych wyznaczonych względem kursu otwarcia. JeŜeli jednak kurs otwarcia nie zostanie opublikowany (nie dojdzie do otwarcia sesji), to w trakcie notowań ciągłych obowiązują widełki statyczne jak dla kursu otwarcia. Górne ograniczenie kursu otwarcia Górne ograniczenie wahań kursu w trakcie sesji P o Dolne ograniczenie kursu otwarcia Dolne ograniczenie wahań kursu w trakcie sesji Zamknięcie sesji D+0 Otwarcie sesji D+1 Zamknięcie sesji D+1 Czas SESJA D SESJA D+1 Schemat. Schemat działania widełek statycznych w trakcje sesji (kursem odniesienia jest kurs zamknięcia poprzedniej sesji). Źródło: Opracowanie własne. Widełki statyczne nie obowiązują na pierwszej sesji, na której notowany jest dany instrument finansowy (dzień debiutu). W przypadku notowań w systemie jednolitym, brak widełek statycznych obowiązuje jedynie na pierwszym fixingu. Próba zawarcia transakcji poza widełkami statycznymi (czy przez nowe zlecenie, czy przez część zlecenia) spowoduje automatyczne zawieszenie zawierania transakcji (wstrzymanie obrotu) - tzw. zamroŝenie instrumentu. W trakcie zamroŝenia obrotu na instrumencie giełda całkowicie wstrzymuje handel - nie przyjmuje nowych zleceń, nie modyfikuje zleceń w arkuszu ani nie anuluje istniejących zleceń. ZamroŜenie trwa do czasu rozpoczęcia równowaŝenia rynku na danym walorze. RównowaŜenie działa tak jak faza przed otwarciem w trakcie sesji. Do arkusza ofert napływają nowe zlecenia, a te figurujące juŝ w arkuszu mogą być modyfikowane i anulowane. Na bieŝąco jest publikowany TKO (teoretyczny kurs otwarcia). Faza równowaŝenia Strona 14
kończy się wznowieniem handlu przez przewodniczącego sesji. Wznawiając obrót przewodniczący sesji moŝe podjąć decyzję o zmianie widełek statycznych. WIDEŁKI STATYCZNE NA ZAMKNIĘCIE SESJI Na zamknięciu sesji giełdowej obowiązują te same widełki, które obowiązywały w trakcie sesji giełdowej, czyli: jeŝeli nie było otwarcia danej sesji, ani handlu w ciągu dnia obowiązują widełki statyczne wyznaczone na podstawie kursu odniesienia dla kursu otwarcia danej sesji, jeŝeli doszło do otwarcia, ale nie zostały naruszone widełki statyczne, to kurs otwarcia pozostaje kursem odniesienia dla kursu zamknięcia, jeŝeli doszło do otwarcia i w trakcie notowań ciągłych doszło do naruszenia widełek cenowych, i przewodniczący sesji zmienił widełki statyczne, to kurs zamknięcia winien zmieścić się w nowych widełkach. WIDEŁKI DYNAMICZNE - dodatkowe zabezpieczenie przed gwałtownymi wahaniami kursów transakcji na sesjach giełdowych. PoniewaŜ widełki dynamiczne tworzą ruchomy, węŝszy niŝ widełki statyczne, korytarz dopuszczalnych wahań kursów, wewnątrz którego mogą kształtować się ceny instrumentów notowanych w trakcie danej sesji, nie pozwalają na zbyt gwałtowne zmiany cen w obszarze widełek statycznych. KaŜda transakcja zawarta na danym walorze, na którym obowiązują widełki dynamiczne stanowi kurs odniesienia dla kolejnej transakcji i na jej podstawie wyznaczane są poziomy widełek dynamicznych dla kolejnej transakcji. a) widełki dynamiczne nie obowiązują na otwarciu sesji (widełki dynamiczne nie obowiązują do momentu zawarcia pierwszej transakcji w trakcje sesji), b) w dniu debiutu instrumenty finansowe objęte są widełkami dynamicznymi. INSTRUMENT Akcje wchodzące w skład indeksu WIG20 oraz tytuły uczestnictwa funduszy typu ETF opartego na WIG20 Akcje wchodzące w skład indeksu mwig40 SZEROKOŚĆ DYNAMICZNYCH OGRANICZEŃ WAHAŃ KURSU (+/-) 3,5% (+/-) 4,5% Pozostałe akcje (+/-) 6,5% Obligacje Prawa poboru PDA (+/-) 2 punkty procentowe KaŜdorazowo określana przez zarząd giełdy najpóźniej w przeddzień pierwszego notowania prawa poboru W przypadku praw do nowych akcji spółki, której akcje wchodzą w skład indeksu WIG20 lub mwig40 analogicznie jak dla takich akcji, w innych przypadkach (+/-) 6,5% Certyfikaty inwestycyjne (+/-) 6,5% Prawa pierwszeństwa z obligacji (+/-) 35% Certyfikaty strukturyzowane KaŜdorazowo określana przez zarząd giełdy najpóźniej w przeddzień pierwszego notowania certyfikatów Tab. Widełki dynamiczne dla papierów wartościowych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Regulaminu GPW i Szczegółowych Zasad Obrotu Giełdowego. Strona 15
INSTRUMENT Kontrakty terminowe na WIG20 Kontrakty terminowe mwig40 Kontrakty terminowe na akcje Kontrakty terminowe na obligacje Kontrakty terminowe na waluty Opcje na indeks Opcje na akcje SZEROKOŚĆ DYNAMICZNYCH OGRANICZEŃ WAHAŃ KURSU (+/-) 25 punktów indeksowych (+/-) 30 punktów indeksowych (+/-) 3,5% (+/-) 0,4 punktu procentowego (+/-) 4 zł (+/-) 2,5% średniej z ostatnich 20 wartości zamknięcia indeksu bazowego z poprzedniego miesiąca (nie notowane) Jednostki indeksowe Warranty opcyjne i subskrypcyjne (+/-) 5 zł (+/-) 40% Tab. Widełki dynamiczne dla instrumentów finansowych niebędących papierami wartościowymi. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Regulaminu GPW i Szczegółowych Zasad Obrotu Giełdowego. Górne ograniczenie wahań kursu w trakcie sesji P o Dolne ograniczenie wahań kursu w trakcie sesji Otwarcie sesji D+1 NOTOWANIA CIĄGŁE Zamknięcie sesji D+1 Schemat. Model działania widełek dynamicznych (kursem odniesienia jest kurs zamknięcia poprzedniej sesji). Źródło: Opracowanie własne. Strona 16
USTALENIE PRAWA DO DYWIDENDY Spółka giełdowa, która postanawia podzielić się wypracowanym zyskiem (po opodatkowaniu) ze swoimi akcjonariuszami wypłaca dywidendę, której wysokość i termin wypłaty są uzaleŝnione od decyzji Walnego Zgromadzenia Akcjonariuszy. Wypracowany zysk spółka moŝe równieŝ zatrzymać (nie dzieląc się nim z akcjonariuszami) i przeznaczyć na dalsze inwestycje, zwiększając w ten sposób swoją atrakcyjność przez pryzmat reinwestowania swoich zysków w rozwój i dalszą rozbudowę spółki. W kontekście wypłaty dywidendy waŝne są następujące informacje: dzień ustalenia prawa do dywidendy (a w konsekwencji - ostatni dzień notowania na giełdzie akcji z prawem do dywidendy), dzień wypłaty dywidendy dla uprawnionych akcjonariuszy, wartość dywidendy na jedną akcję spółki brutto. Dzień ustalenia prawa do dywidendy to pojedynczy dzień sesyjny w roku, na koniec którego ustala się status właścicieli akcji danej spółki. Wszystkie osoby, które na koniec tego dnia będą formalno-prawnie właścicielami akcji spółki otrzymują prawo do dywidendy. Istotne jest, Ŝe zakup akcji w dniu ustalenia prawa do dywidendy nie przełoŝy się na nabycie prawa do otrzymania wypłaty dywidendy. Na koniec tego dnia naleŝy być właścicielem akcji, dlatego naleŝy je zakupić odpowiednio 3 dni rozliczeniowe wcześniej (zgodnie z regułą D+3). Nie naleŝy mylić dni rozliczeniowych (które w przewaŝającej większości przypadków są toŝsame z dniami sesyjnymi) z dniami kalendarzowymi reguła D+3 odnosi się wyłącznie do dni rozliczeniowych. NaleŜy pamiętać, Ŝe dzień rozliczeniowy w KDPW nie zawsze jest dniem kiedy odbywa się sesja giełdowa - czyli moŝe się zdarzyć, Ŝe w danym dniu nie będzie sesji, a będzie on dniem rozliczeniowym w KDPW. Czyli, kaŝdy dzień sesyjny jest dniem rozliczeniowym, ale nie kaŝdy dzień rozliczeniowy musi być dniem sesyjnym (np. okresy przedświąteczne, kiedy giełda odwołuje sesje giełdowe). W konsekwencji, w ostatnim dniu notowania akcji z prawem do dywidendy, kurs spółki zawiera w sobie jeszcze wielkość dywidendy na akcję jest to ostatni dzień kiedy moŝemy zakupić akcje spółki zachowując prawo do dywidendy. W tym dniu, po sesji giełdowej kurs odniesienia na kolejną sesję (czyli najczęściej kurs zamknięcia w tym dniu) jest korygowany (pomniejszany) o wysokość dywidendy na jedną akcję brutto: Kurs odniesienia na kolejną sesję = Kurs odniesienia po sesji w ostatnim dniu notowania akcji z prawem do dywidendy (najczęściej kurs zamknięcia sesji) - Wysokość dywidendy na jedną akcję zwykłą Akcje na kolejnej sesji (pierwszy dzień notowania akcji bez prawa do dywidendy) są notowane juŝ bez prawa do dywidendy kurs jest odpowiednio skorygowany, a ich nabycie nie będzie skutkowało prawem do otrzymania najbliŝszej dywidendy. I dopiero w tym dniu moŝna sprzedać papiery wartościowe zachowując prawo do otrzymania dywidendy. Nabycie akcji w tym dniu, zgodnie z regułą D+3, sprawia, Ŝe KDPW zaksięguje papiery na odpowiednim koncie dopiero jeden dzień rozliczeniowy po dniu ustalenia prawa do dywidendy. Strona 17
OSTATNI DZIEŃ NOTOWANIA AKCJI Z PRAWEM DO DYWIDENDY dywidenda jest zawarta w kursie akcji PIERWSZY DZIEŃ NOTOWANIA AKCJI BEZ PRAWA DO DYWIDENDY kurs odniesienia na sesję D+1 zostaje skorygowany o wartość dywidendy brutto DZIEŃ USTALENIA PRAWA DO DYWIDENDY DZIEŃ WYPŁATY DYWIDENDY SESJA D-1 SESJA D SESJA D+1 SESJA D+2 SESJA D+3 SESJA D+4 SESJA N Schemat. Wzorzec harmonogramu wypłaty dywidendy przez spółkę notowaną na giełdzie. Źródło: Opracowanie własne. Np. Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy BZ WBK S.A. w dniu 21.04.2010 r. podjęło uchwałę o podziale wypracowanego w 2009 r. zysku. Walne Zgromadzenie zadecydowało, Ŝe dniem ustalenia prawa do dywidendy będzie dzień 07.05.2010 r. Na jedną akcję zwykłą przypadać będzie dywidenda w kwocie 4,00 PLN brutto. Dniem wypłaty dywidendy będzie 21.05.2010 r. MAJ 2010 PN WT ŚR CZW PT SO NIE 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 04.05.2010 r. był ostatnim dniem, w którym moŝna było nabyć akcje spółki z prawem do dywidendy. Aby na dzień ustalenia prawa do dywidendy (07.05.2010 r.) stać się właścicielem akcji spółki i otrzymać prawo do dywidendy naleŝało najpóźniej w tym dniu nabyć akcje spółki i przetrzymać je przez noc po sesji 04.05.2010 r. SprzedaŜ akcji w dniu 04.05.2010 r. lub przed tym dniem będzie równoznaczna z brakiem prawa do otrzymania dywidendy. Aby zachować prawo do dywidendy - akcje moŝna było sprzedać dopiero na sesji 05.05.2010 r. lub później. Po sesji w dniu 04.05.2010 r., kurs odniesienia na kolejną sesję był korygowany o wartość dywidendy przypadającą na jedną akcję zwykłą, czyli korekta nastąpiła o 4,00 PLN. 05.05.2010 r. - nabycie akcji spółki w tym dniu nie uprawniało juŝ do otrzymania dywidendy akcje nabyte w tym dniu staną się formalnie własnością nabywcy dopiero 10.05.2010 r., a więc jeden dzień rozliczeniowy po dniu ustalenia prawa do dywidendy. 07.05.2010 r. - to dzień ustalenia prawa do dywidendy. Po sesji w tym dniu następuje ustalanie kto jest właścicielem akcji spółki. 21.05.2010 r. - to dzień wypłaty dywidendy na rachunki maklerskie inwestorów, którzy 07.05.2010 r. byli właścicielami akcji spółki zostaje przeksięgowana odpowiednia kwota dywidendy brutto, od której automatycznie zostaje potrącony podatek od dywidendy w formie ryczałtu w wysokości 19%, zgodnie ze wzorem: Dywidenda brutto = Ilość akcji zarejestrowanych w KDPW jako własność akcjonariusza przypadająca na dzień ustalenia prawa do dywidendy x Wysokość dywidendy na jedną akcję zwykłą Dywidenda netto = Dywidenda brutto - Dywidenda brutto x 19% Zatem w naszym przykładzie, inwestor który na dzień 07.05.2010 r. był właścicielem 500 akcji BZ WBK, otrzyma dywidendę w wysokości: 1620,00 PLN netto w dniu 21.05.2010 r. (500 x 4,00 = 2000,00 PLN; 2000 (2000 x 19%) = 1620,00 PLN). Strona 18
MECHANIZM EMISJI Z PRAWEM POBORU JeŜeli spółka potrzebuje nowego kapitału często decyduje się pozyskać go z emisji nowych akcji. MoŜe dokonać tego z pewnym uprzywilejowaniem dotychczasowych akcjonariuszy, aby zapobiec zmniejszeniu udziału w spółce przez dotychczasowych akcjonariuszy. Przywilej ten, zwany prawem poboru, zapisany jest w Kodeksie Spółek Handlowych. W takim przypadku spółka daje moŝliwość objęcia nowych akcji dotychczasowym akcjonariuszom po ustalonej cenie emisyjnej (najczęściej niŝszej niŝ bieŝąca cena na rynku). Dzięki emisji z prawem poboru dotychczasowi akcjonariusze mają moŝliwość zachować swój udział w kapitale zakładowym spółki decydując się na objęcie akcji nowej emisji zgodnie z przysługującą im proporcją. Prawo poboru jest instrumentem finansowym, stanowiącym wyraz uprzywilejowania do pierwszeństwa zakupu akcji nowej emisji spółki dla dotychczasowych akcjonariuszy, w odpowiednim stosunku (proporcji) do liczby akcji juŝ posiadanych. NaleŜy pamiętać, Ŝe prawo poboru posiada określoną wartość wyłącznie przez określony czas do końca zapisów na akcje nowej emisji. Otrzymanie praw poboru wiąŝe się z trzema moŝliwymi rozwiązaniami: 1) złoŝenie zapisu na akcje nowej emisji (tzw. wykonanie praw poboru), 2) sprzedaŝ praw poboru na rynku wtórnym (o ile są one notowane w obrocie publicznym), 3) niepodjęcie Ŝadnych działań. W kontekście emisji z prawem poboru istotne są następujące wydarzenia: podjęcie uchwały przez WZA o podwyŝszeniu kapitału zakładowego w drodze emisji akcji z wyłączeniem prawa poboru, publikacja prospektu emisyjnego, data ustalenia prawa poboru (dopisanie praw poboru do rachunków uprawnionych akcjonariuszy), rozpoczęcie notowań praw poboru na rynku wtórnym (notowanie praw nie jest regułą), rozpoczęcie zapisów na akcje nowej emisji, zakończenie notowań praw poboru, zakończenie zapisów na akcje nowej emisji, rozliczenie zapisów i przydział akcji nowej emisji, wprowadzenie do obrotu giełdowego akcji nowej emisji. Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy podejmuje decyzję w drodze uchwały o emisji akcji z wyłączeniem prawa poboru, oraz ustala wszystkie niezbędne parametry dotyczące emisji akcji: wielkość emisji, czyli kwotę jaką zamierza pozyskać z emisji nowych akcji; termin ustalenia prawa poboru - czyli dzień graniczny, na który będzie sprawdzony stan posiadania przez inwestorów akcji spółki i odpowiednio w tym dniu dopisane zostaną do tych rachunków prawa poboru w stosunku 1 akcja = 1 prawo poboru; oraz najczęściej podawana jest do wiadomości publicznej cena emisyjna akcji nowej emisji oraz parytet wymiany - czyli ilość akcji nowej emisji, którą będzie moŝna nabyć za jedno prawo poboru. Aby otrzymać prawo poboru naleŝy (zgodnie z regułą D+3) co najmniej na trzy dni sesyjne wcześniej nabyć akcje spółki na rynku wtórnym. Jest to tzw. ostatni dzień notowania akcji z prawem poboru. Po zakończeniu sesji kurs zamknięcia, który staje się jednocześnie kursem odniesienia na kolejną sesję jest korygowany o tzw. teoretyczną wartość prawa poboru o ile spółka upubliczniła informację o cenie emisyjnej akcji nowej emisji. JeŜeli przed dniem ustalenia prawa poboru spółka nie podała ceny emisyjnej to kurs odniesienia na pierwszy dzień notowania akcji bez prawa poboru nie jest korygowany. W tym dniu zakup akcji nie będzie skutkował moŝliwością nabycia praw poboru w dniu ich ustalenia. Najczęściej dopiero prospekt emisyjny precyzyjne określa pozostałe parametry emisji, czyli daty zapisów na akcje nowej emisji, kiedy akcjonariusze składają zamówienia na akcje wykonując prawa poboru zapisane na ich rachunkach. WyróŜnia się: zapis podstawowy, podczas którego akcjonariusz moŝe złoŝyć zapis jedynie na ilość akcji wynikającą z ustalonej proporcji w przeliczeniu na ilość posiadanych przez siebie praw poboru, zapis dodatkowy, podczas którego akcjonariusz dysponujący wolnymi środkami finansowymi moŝe złoŝyć zapis na akcje w ilości, która nie przekracza progu emisji. W takim przypadku, jeŝeli po zakończeniu emisji pozostaną w puli nieprzydzielone akcje (np. z tytułu niewykorzystanych praw poboru) to są one rozdzielane na akcjonariuszy, którzy złoŝyli zapis dodatkowy zgodnie z odpowiednią stopą alokacji, która będzie Strona 19
wynikową łącznego popytu na akcje nieprzydzielone i ilości takich akcji. Aby złoŝyć zapis dodatkowy, naleŝy być uprawnionym do złoŝenia zapisu podstawowego, ale przez przydział praw poboru. Zakup praw poboru na rynku wtórnym, w sytuacji gdy nie posiadaliśmy ich wcześniej na rachunku, nie uprawnia do złoŝenia zapisu dodatkowego. Notowanie praw poboru nie jest standardem emisji z prawem poboru, jednak stosunkowo często spółki dają swoim akcjonariuszom moŝliwość sprzedaŝy praw poboru na rynku wtórnym (bądź teŝ zakupienia poŝądanej ilości praw poboru dotychczasowym akcjonariuszom, bądź osobom nie związanym ze spółką). Notowanie praw poboru odbywa się zgodnie z następującymi zasadami: prawo poboru moŝe być notowane od kolejnego dnia sesyjnego, po dniu podania przez emitenta ceny emisyjnej, nie wcześniej jednak niŝ następnego dnia sesyjnego po dniu ustalenia prawa poboru, zlecenia składane na prawa poboru nie mogą zawierać oznaczeń: PKC, PCR, PCRO, dopuszczalny zakres zmienności kursu w trakcie notowań sięga +/- 100% względem kursu odniesienia. Po zakończeniu zapisów na akcje, niewykorzystane prawa poboru są odpisywane z rachunków inwestycyjnych bez Ŝadnej rekompensaty finansowej. W następnej kolejności spółka dokonuje za pośrednictwem KDPW przydziału akcji na rachunkach akcjonariuszy. W celu wypełnienia luki czasowej pomiędzy przydziałem akcji na rachunkach inwestorów a pierwszym notowaniem akcji nowej emisji, który następuje po dopełnieniu szeregu formalności przez spółkę (rejestracja podwyŝszenia kapitału w odpowiednim sądzie, złoŝenie wniosków o dopuszczenie i wprowadzenie akcji do obrotu) akcje nowej emisji rejestrowane są na rachunkach jako prawa do akcji (PDA), które giełda wprowadza do obrotu na rynku wtórnym. Kiedy spółka dopełni formalności, PDA są łączone (asymilowane) z akcjami poprzednich emisji, które znajdują się w obrocie i od tego czasu są one notowane pod jedną nazwą. OSTATNI DZIEŃ NOTOWANIA AKCJI Z PRAWEM POBORU teoretyczna wartość prawa poboru jest zawarta w kursie akcji PIERWSZY DZIEŃ NOTOWANIA AKCJI BEZ PRAWA POBORU kurs odniesienia na sesję został obniŝony o teoretyczną wartość p.p. OKRES NOTOWAŃ PRAW POBORU (najczęściej kończy 2 dni przed końcem przyjmowania zapisów) zgodnie z regułą D+2 PRZYDZIAŁ AKCJI NOWEJ EMISJI S D-1 S D S D+1 S D+2 S D+3 S P S P+1 S P+2 S P+3 S K-3 S K-2 S K-1 S K S P DZIEŃ USTALENIA PRAWA POBORU ZAPISY NA AKCJE NOWEJ EMISJI PRZEZ WYKONANIE PRAW POBORU (zapisy podstawowe i dodatkowe) Schemat. Wzorzec harmonogramu emisji z prawem poboru. Źródło: Opracowanie własne. Aby obliczyć teoretyczną wartość prawa poboru naleŝy rozwiązać niniejszą proporcję: M S V = N +1 Gdzie: Strona 20