Zasady obrotu giełdowego

Transkrypt

1 Jarosław Ziębiec Zasady obrotu giełdowego Przewodnik dla inwestorów

2 Wydawca: Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie SA ul. Książęca 4, Warszawa tel. (22) fax. (22) Opracowanie graficzne, skład i druk: Studio Grafiki i Fotografii Reklamowej MEHIR Opracowanie graficzne wykonane na podstawie giełdowej linii graficznej zaprojektowanej przez Agencję Ozon AGE Sp. z o.o. Copyright by Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie SA Warszawa, luty 2006 wydanie trzecie poprawione ISBN Oficjalne wydawnictwo Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie SA

3 Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie Zasady obrotu giełdowego Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie funkcjonuje już kilkanaście lat, dając inwestorom szansę korzystnego lokowania oszczędności. Nikogo nie zachęcamy jednak do inwestowania na giełdzie bez zdobycia potrzebnej do tego wiedzy i umiejętności. Wręcz przeciwnie, wiedza to nieodzowny warunek pomyślnego inwestowania. W jej zakres wchodzi zarówno znajomość zagadnień pozwalających zadecydować o tym, w co, kiedy i jak zainwestować, jak i znajomość samej giełdy systemu obrotu, stosowanych na giełdzie procedur itp. Zadaniem tej broszury jest zapoznanie Państwa z giełdą z tym m.in. jak przebiega sesja giełdowa, jakie rodzaje zleceń mają do dyspozycji inwestorzy, jakie reguły rządza ustalaniem kursów oraz z wieloma innymi zagadnieniami, mającymi wpływ na ostateczny wynik inwestycji. Zachęcamy do zapoznania się z broszurą wszystkich, którym bliska jest myśl o inwestowaniu na giełdzie teraz lub w przyszłości. Broszura ta bowiem w możliwie prosty sposób objaśni Państwu tajniki działania giełdy. Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie

4

5 Spis treści W co można inwestować na giełdzie?... 7 Co to jest system notowań?... 9 Rynki giełdowe Jaki instrument w jakim systemie notowań? Notowania w systemie jednolitym Jak przebiegają notowania jednolite? Notowania ciągłe Jak przebiegają notowania ciągłe Nadzór Giełdy nad przebiegiem notowań Dokładność ustalania kursów Ograniczenia wahań kursu w czasie sesji Widełki statyczne Notowania jednolite Notowania ciągłe Widełki dynamiczne Jak funkcjonują widełki dynamiczne? Co trzeba wiedzieć o zleceniach? Ograniczenia wielkości zlecenia Rodzaje zleceń Zlecenia z limitem ceny Zlecenia bez limitu ceny Zlecenie po każdej cenie (PKC) Zlecenie po cenie rynkowej (PCR) Zlecenie po cenie rynkowej na otwarcie (PCRO) Jak długo zlecenie może być ważne? Dodatkowe warunki wykonania zlecenia Zlecenie z warunkiem minimalnej wielkości (wolumenu) wykonania (Wmin) Zlecenie z wielkością ujawnioną (WUJ) Zlecenie z limitem aktywacji limit aktywacji (LimAkt) Przykłady realizacji zleceń Ważna jest płynność obrotu, czyli rola animatora Animator rynku Animator emitenta Jak mierzyć koniunkturę, czyli indeksy giełdowe Gdzie szukać informacji z sesji? Zlecenia krótka ściągawka... 37

6

7 Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie Zasady obrotu giełdowego W co można inwestować na giełdzie? Giełda najczęściej kojarzy się z akcjami. Oprócz nich jednak inwestorzy mogą lokować na giełdzie w wiele innych zróżnicowanych pod względem ryzyka instrumentów finansowych, takich jak obligacje, prawa poboru, prawa do akcji (PDA), prawa pierwszeństwa z obligacji, certyfikaty inwestycyjne, czy instrumenty pochodne: kontrakty terminowe, jednostki indeksowe i opcje. Akcje są to papiery wartościowe potwierdzające, że ich posiadacz (akcjonariusz) jest właścicielem części majątku spółki akcyjnej. Z faktu tego wynikają dla niego określone prawa prawo do dywidendy, prawo do udziału w walnym zgromadzeniu i pośrednio prawo do zarządzania spółką. Akcje są podstawowymi papierami wartościowymi notowanymi na giełdzie i w zależności od wielkości spółki, wartości jej akcji, płynności jej akcje mogą być notowane w jednym z dwóch systemów: w systemie notowań ciągłych lub w notowaniach jednolitych. Prawo poboru to prawo pierwszeństwa nabycia akcji nowej emisji, przysługujące dotychczasowym akcjonariuszom spółki. Dotychczasowi akcjonariusze mogą jednak zrezygnować z prawa objęcia nowych akcji sprzedając prawo poboru na giełdzie. Prawa poboru są przedmiotem obrotu na giełdzie jako samodzielny papier wartościowy. Prawa do akcji (PDA) umożliwiają nabywcom akcji nowej emisji ich odsprzedanie, zanim akcje te zostaną wprowadzone do obrotu giełdowego. Obrót PDA podlega takim samym regułom jak obrót akcjami. PDA notowane są w tym samym systemie notowań, w którym są lub mają być notowane akcje danej spółki. Prawa pierwszeństwa z obligacji, zwane popularnie prawami pierwszeństwa, to papiery wartościowe dające ich posiadaczowi priorytet w nabyciu akcji spółki, która wyemituje obligacje, po określonej z góry cenie. Posiadacz prawa pierwszeństwa zna termin realizacji praw do objęcia akcji, który jest z góry określony i kończy się w dniu wygaśnięcia praw pierwszeństwa. Notowanie praw pierwszeństwa odbywa się w tym samym systemie notowań, w którym notowane są akcje, do objęcia których uprawniają prawa pierwszeństwa. Jako pierwsze do obrotu giełdowego wprowadzone zostały prawa pierwszeństwa spółki NETIA. Obligacje to papiery wartościowe za pośrednictwem, których emitujące je podmiot zaciąga pożyczkę. Inwestor kupujący obligacje staje się w ten sposób wierzycielem emitenta i pobiera z tego tytułu odsetki obliczane od wartości nominalnej obligacji. W zależności od podmiotu, który emituje obligacje, możemy je podzielić na

8 Zasady obrotu giełdowego obligacje: skarbowe (emitowane przez Skarb Państwa), korporacyjne (emitowane przez przedsiębiorstwa) oraz gminne (emitowane przez gminy). Biorąc pod uwagę zasadę ustalania odsetek, papiery te można podzielić na obligacje: o stałym oprocentowaniu, o zmiennym oprocentowaniu, zerokuponowe z dyskontem. Większość notowanych na giełdzie obligacji to obligacje skarbowe, ale notowane są także obligacje korporacyjne. Wszystkie obligacje notowane są w systemie notowań ciągłych. Certyfikaty inwestycyjne to papiery wartościowe emitowane przez zamknięte lub mieszane fundusze inwestycyjne. Certyfikaty inwestycyjne są potwierdzeniem uczestnictwa w funduszu i pozwalają na ustalenie wielkości należności, jaka z tytułu uczestnictwa w funduszu przysługuje danemu uczestnikowi w danym momencie. Jest to instrument dla tych, którzy z różnych względów nie są zainteresowani bezpośrednim inwestowaniem w inne instrumenty finansowe. Certyfikaty notowane są na giełdzie na takich samych zasadach jak akcje. Inwestorom, którzy nie obawiają się podejmowania ryzyka i posiedli większą wiedzę o prawach, które rządzą rynkiem kapitałowym, giełda umożliwia inwestowanie w bardziej skomplikowane instrumenty finansowe instrumenty pochodne. Specyfika instrumentów pochodnych polega na tym, że ich cena zależy od wartości tzw. instrumentu bazowego, którym może być np. papier wartościowy, indeks giełdowy, waluta czy wskaźnik ekonomiczny. Notowane na giełdzie instrumenty pochodne to kontrakty terminowe, jednostki indeksowe oraz opcje. Na giełdzie regulowanie należności z tytułu obrotu wszystkimi instrumentami pochodnymi następuje w postaci rozliczenia pieniężnego (z wyjątkiem kontraktów na obligacje). Kontrakt terminowy to umowa pomiędzy dwiema stronami, z których jedna zobowiązuje się do kupna, a druga do sprzedaży, w określonym terminie w przyszłości (w tzw. dniu wygaśnięcia) i po ustalonej w umowie cenie, określonej ilości instrumentu bazowego lub dokonania równoważnego rozliczenia pieniężnego. Po zawarciu transakcji codziennie następuje aktualizacja zobowiązań, co pozwala na wcześniejszą sprzedaż (zamknięcie pozycji). Wśród notowanych na giełdzie kontraktów terminowych inwestorzy mają do dyspozycji kontrakty na indeksy WIG20, TechWIG i MIDWIG, kontrakty na akcje 11 spółek, kontrakty na obligacje skarbowe oraz na kursy USD i EURO. Jednostki indeksowe to instrument finansowy, którego cena odzwierciedla zmiany wartości danego indeksu. Instrument ten umożliwia inwestycję równoważną nabyciu całego portfela danego indeksu bez konieczności zakupu poszczególnych akcji wchodzących w skład tego indeksu. Na warszawskiej giełdzie notowane są

9 Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie Zasady obrotu giełdowego jednostki indeksowe MiniWIG20, które odzwierciedlają zmiany indeksu WIG20, w skład którego wchodzi dwadzieścia największych i najbardziej płynnych spółek giełdowych. Opcje to instrumenty pochodne, których wystawca zobowiązuje się do pokrycia różnicy między z góry ustaloną ceną wykonania a ceną rozliczeniową instrumentu bazowego w terminie wygaśnięcia opcji. Z drugiej strony nabywca opcji posiada prawo do żądania od wystawcy opcji określonej powyżej kwoty pieniężnej. W obrocie na giełdzie znajdują się opcje kupna i sprzedaży o europejskim stylu wykonania na indeks WIG20 oraz akcje 5 spółek. Przez europejski styl wykonania rozumie się zasadę, że zobowiązania wystawcy mogą być egzekwowane przez nabywcę opcji dopiero w dniu wygaśnięcia opcji. Co to jest system notowań? Funkcjonujący na warszawskiej giełdzie nowoczesny i bezpieczny system notowań nosi potoczną nazwę WARSET i działa od listopada 2000 r. Jego sercem jest centralny komputer TANDEM, który realizuje najważniejsze dla przebiegu sesji funkcje, takie jak prowadzenie notowań wszystkich instrumentów, przyjmowanie i realizacja zleceń oraz dystrybucja informacji giełdowych. Nowoczesność systemu giełdowego przejawia się m.in. w pełnej automatyzacji przekazywania zleceń inwestorów oraz zawierania transakcji. Bardzo ważną cechą systemu jest tzw. otwarta architektura, która umożliwia jego integrację z systemami komputerowymi w domach maklerskich. Z kolei elastyczność systemu pozwala na szybkie dostosowanie się do zmiennych potrzeb związanych z organizacją obrotu. System notowań to inaczej mówiąc kilka programów komputerowych, które ściśle ze sobą współpracują. Każdy z nich zwany popularnie modułem, aplikacją lub systemem jest odpowiedzialny za pewną część funkcjonowania giełdy. Do najważniejszych elementów systemu giełdowego zalicza się: system notujący program, który umożliwia m.in.: przyjmowanie i sprawdzanie zleceń składanych przez domy maklerskie, kojarzenie zleceń i zawieranie transakcji oraz przekazywanie informacji o złożonych zleceniach i zawartych transakcjach, kalkulator indeksów czyli program, który na bieżąco oblicza wartości indeksów i przekazuje je do systemu informacyjnego, interfejs umożliwiający przekazywanie zleceń z domów maklerskich do systemu notującego, system dystrybucji informacji giełdowych program odpowiedzialny za przekazywanie i rozpowszechnianie drogą satelitarną wszystkich informacji doty-

10 Zasady obrotu giełdowego czących złożonych zleceń, zawarcia transakcji, zawieszenia notowań instrumentu finansowego i wiele innych. Informacje wysyłane są jednocześnie do: Komisji Papierów Wartościowych i Giełd instytucji nadzorującej rynek, Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych instytucji rozliczającej wszystkie transakcje zawarte na giełdzie, agencji informacyjnych i innych dystrybutorów informacji. Oczywiście, w zależności od statusu odbiorcy informacji, zakres przesyłanych do niego informacji jest różny. Architektura systemu WARSET Komisja Papierów Wartościowych i Giełd Dystrybutorzy informacji Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych Dom Maklerski Interfejs SYSTEM DYSTRYBUCJI INFORMACJI GIEŁDOWYCH Operacje rozliczeniowe Sieć Informacyjna DM Inwestorzy SYSTEM NOTUJĄCY KALKULATOR INDEKSÓW Instytucje Osoby fizyczne 10

11 Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie Zasady obrotu giełdowego Rynki giełdowe Obrót instrumentami finansowymi na Giełdzie Papierów Wartościowych odbywa na jednym z dwóch rynków: podstawowym lub równoległym. Dopuszczenia instrumentów na jeden z rynków dokonuje Zarząd Giełdy, kierując się kryteriami określonymi w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 14 października 2005 r. w przypadku rynku podstawowego (zwanego też rynkiem oficjalnych notowań giełdowych) lub w Regulaminie Giełdy w przypadku rynku równoległego. Szczegółowe zasady dopuszczenia do obrotu giełdowego zostały określone w Regulaminie Giełdy. W tym miejscu warto jedynie zaznaczyć, że instrumenty finansowe (w tym akcje) mogą być dopuszczone do obrotu na giełdzie, o ile: KPWiG zatwierdziła prospekt emisyjny dotyczący danego instrumentu, ich zbywalność jest nie ograniczona, w stosunku do emitenta instrumentu nie toczy się postępowanie upadłościowe lub likwidacyjne. Do obrotu na rynku podstawowym kwalifikowane są akcje spełniające kryteria odpowiedniej wartości i rozproszenia, których emitenci ogłaszali sprawozdania finansowe za ostatnie trzy lata. W ramach tego rynku Giełda wyodrębniła specjalny segment Plus, na którym znajdują się spółki, które oprócz wymogów mierzalnych spełniają określone kryteria jakościowe stosują zasady ładu korporacyjnego oraz odpowiednie, wysokie standardy w zakresie komunikacji emitentów z inwestorami. Aktualnie na rynku podstawowym notowane są: prawie wszystkie akcje i obligacje, wszystkie certyfikaty inwestycyjne, prawa pierwszeństwa z obligacji, wszystkie instrumenty pochodne. Na rynku równoległym notowane są pozostałe papiery akcje najmniejszych spółek oraz jedna seria obligacji korporacyjnych. Także i na tym rynku stworzono specjalny segment tzw. segment Prim, dla którego obowiązują dodatkowe wymogi dotyczące standardów komunikacji emitentów z inwestorami a także obowiązek publikowania informacji finansowych w poszerzonym zakresie. GIEŁDA Rynek podstawowy Segment PLUS Rynek równoległy Segment PRIM 11

12 Zasady obrotu giełdowego Omawiając strukturę rynku giełdowego należy wspomnieć o Segmencie Innowacyjnych Technologii (SiTech) wydzielonym segmencie rynku grupującym spółki działające w obszarze nowoczesnych technologii. Segment ten obejmuje akcje spółek działających w branży technologii informatycznych, telekomunikacji oraz mediach elektronicznych. Spółki należące do SiTech u mają własny indeks Tech- WIG, który jest również instrumentem bazowym dla kontraktów terminowych. Akcjami wszystkich spółek należących do tego segmentu handluje się w notowaniach ciągłych. Jaki instrument w jakim systemie notowań? Na obu rynkach instrumenty finansowe są notowane w jednym z dwóch systemów notowań: w systemie notowań jednolitych lub w systemie notowań ciągłych. Decyzje o tym, w jakim systemie są notowane poszczególne instrumenty finansowe podejmuje Zarząd Giełdy. Głównym kryterium klasyfikacji jest płynność obrotu. Istnieje możliwość przeniesienia akcji spółki z notowań jednolitych do notowań ciągłych. Jest to możliwe, gdy akcje spółki wykażą się odpowiednio wysoką płynnością i wartością obrotów. Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym przeniesieniu akcji danej spółki do notowań ciągłych jest podpisanie przez nią umowy z animatorem emitenta 1, który będzie wykonywał swe obowiązki na zasadach określonych dla animatora rynku. Możliwa jest również zmiana systemu notowań w odwrotnym kierunku akcje spółki z notowań ciągłych mogą trafić do notowań jednolitych. Główną przyczyną takiej sytuacji jest znaczący spadek płynności obrotu. Niezależnie od tego, w jakim systemie notowane są dane akcje, obligacje czy instrumenty pochodne, jednostką transakcyjną jest jedna sztuka. Kursy, po których zawierane są transakcje instrumentami finansowymi (w tym akcjami) ustalane są na giełdzie na podstawie złożonych przez inwestorów zleceń 1 Szczegóły na stronie

13 Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie Zasady obrotu giełdowego kupna i sprzedaży. Wszystkie zlecenia trafiają do systemu komputerowego giełdy, który automatycznie kojarzy je ze sobą według ściśle określonych reguł. Transakcje zawierane są podczas sesji giełdowych, które odbywają się od poniedziałku do piątku w godzinach Notowania w systemie jednolitym Charakterystykę systemów notowań na warszawskiej giełdzie rozpoczniemy od systemu kursu jednolitego, zwanego popularnie notowaniami jednolitymi. W tym systemie notowane są: akcje spółek o małej płynności, prawa poboru z akcji, które są notowane w tym systemie, prawa do akcji, które będą notowane w tym systemie. Transakcje w systemie jednolitym zawierane są w dwóch, z góry określonych momentach sesji. Są to tzw. fixingi, podczas których na podstawie złożonych wcześniej zleceń, ustala się jedną cenę, po której realizowane są zlecenia. Procedura taka odbywa się dwukrotnie w ciągu dnia. Jak przebiegają notowania jednolite? Sesja giełdowa podzielona jest na kilka części tzw. faz. W pierwszej fazie sesji nazywanej przed otwarciem, inwestorzy wyłącznie składają, modyfikują i anulują zlecenia, ale transakcje nie są zawierane. Na bieżąco wyliczany jest i publikowany teoretyczny kurs otwarcia. Ta część sesji trwa od 8.30 do Następnie rozpoczyna się faza interwencji, która trwa 15 minut. W czasie jej trwania domy maklerskie działające jako animatorzy rynku mogą modyfikować wcześniej złożone przez siebie zlecenia tak, aby zwiększyć płynność obrotu danym instrumentem. Jeżeli dany instrument (np. akcja) nie posiada animatora rynku, wszyscy inwestorzy mogą modyfikować złożone przez siebie zlecenia. Modyfikacji zleceń można dokonać tylko poprzez: zwiększenie wolumenu złożonego zlecenia, zwiększenie limitu ceny w zleceniach kupna, zmniejszenie limitu ceny w zleceniach sprzedaży. O godzinie następuje pierwsze na danej sesji wyznaczenie kursu jednolitego, zwane fixingiem. Kurs fixingowy określany jest automatycznie przez system komputerowy giełdy, na podstawie złożonych wcześniej zleceń. Określanie kursu jednolitego odbywa się przy zastosowaniu kilku podstawowych zasad: 13

14 Zasady obrotu giełdowego dążenia do jak największego wolumenu obrotu, dążenia do zrównoważenia popytu i podaży, czyli minimalizacji różnicy pomiędzy liczbą papierów w zleceniach sprzedaży i zleceniach kupna, które można zrealizować przy określonym kursie, dążenia do jak najmniejszych wahań kursów, czyli minimalizacji różnicy pomiędzy określanym kursem a kursem odniesienia 2. Zlecenia są realizowane przy zachowaniu priorytetu ceny i czasu złożenia zlecenia. Priorytet ceny oznacza, że: zlecenia kupna z wyższym kursem realizowane są przed zleceniami kupna z niższym kursem, zlecenia sprzedaży z niższym kursem realizowane są przed zleceniami sprzedaży z wyższym kursem. Priorytet czasu oznacza, że, w przypadku gdy dwa złożone zlecenia mają taki sam kurs, jako pierwsze jest realizowane to zlecenie, które zostało złożone wcześniej. Po wyznaczeniu kursu fixingowego następuje realizacja zleceń. Jako pierwsze realizowane są zlecenia po każdej cenie (PKC) oraz zlecenia z limitem ceny lepszym od wyznaczonego kursu. Zlecenia te realizowane są w całości. Jako kolejne realizowane są zlecenia kupna z limitem wyższym od określonego kursu oraz zlecenia sprzedaży z limitem niższym niż określony kurs. Następnie realizowane są zlecenia po cenie rynkowej na otwarcie (PCRO) i zlecenia z limitem ceny równym wyznaczonemu kursowi jednolitemu obie te grupy zleceń potencjalnie mogą podlegać alokacji, czyli mogą być zrealizowane w części lub nawet nie zostać zrealizowane wcale. Jeżeli wśród zleceń po każdej cenie oraz zleceń z limitem kursu są zlecenia z limitem aktywacji, będą one zrealizowane jako ostatnie w kolejności. Oczywiście, niezrealizowane zostaną wszystkie zlecenia kupna z limitem ceny niż- 2 Szczegóły dotyczące kursu odniesienia patrz str. 20. Harmonogram sesji giełdowej w notowaniach jednolitych Otwarcie (fixing) Otwarcie (fixing) Przed otwarciem Interwencja Dogrywka Przed otwarciem Interwencja Dogrywka Przed otwarciem (wprowadzanie zleceń na dzień następny) 14

15 Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie Zasady obrotu giełdowego szym oraz zlecenia sprzedaży z limitem ceny wyższym niż określony kurs. Jeżeli wyznaczenie kursu jednolitego w dopuszczalnych przedziałach (widełkach) nie jest możliwe i nie można zawrzeć żadnej transakcji, podawany jest tzw. kurs nietransakcyjny wyznaczony odpowiednio na dolnych lub górnych widełkach, który jest kursem odniesienia dla następnego fixingu. Po określeniu kursu jednolitego, rozpoczyna się kolejna faza sesji dogrywka. Inwestorzy w czasie tej fazy sesji mogą składać zlecenia i zawierać transakcje po kursie określonym na fixingu. Dogrywka trwa 30 minut i kończy się o Po zakończeniu dogrywki, rozpoczyna się przyjmowanie zleceń na drugi fixing, czyli zaczyna się ponownie faza przed otwarciem, która trwa od do O ponownie następuje faza interwencji. Po określeniu kursu jednolitego o godz rozpoczyna się druga już tego dnia dogrywka, trwająca tak jak poprzednia pół godziny. Po jej zakończeniu, o godzinie 15.30, inwestorzy, którzy są tym zainteresowani, mogą do godziny składać zlecenia na następną sesję. Notowania ciągłe W systemie notowań ciągłych notowane są następujące instrumenty: akcje spółek o dużej płynności wchodzących w skład indeksów WIG20, WIG, MIDWIG, TechWIG oraz akcje Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, akcje zakwalifikowane do segmentów Plus (rynek podstawowy) oraz Prim (rynek równoległy), akcje nowych spółek wprowadzanych na rynek podstawowy, pozostałe akcje o wystarczającej płynności, prawa pierwszeństwa z obligacji, obligacje przede wszystkim skarbowe, certyfikaty inwestycyjne, prawa poboru z akcji notowanych w tym systemie, prawa do akcji (PDA), które będą notowane w tym systemie, wszystkie instrumenty pochodne kontrakty terminowe, jednostki indeksowe, MiniWIG20 i opcje. W czasie notowań ciągłych cena na każdy notowany instrument zmienia się wielokrotnie. Do transakcji dochodzi wtedy, gdy złożone przez inwestora zlecenie trafia na odpowiadające jego warunkom zlecenie z przeciwległej strony rynku (zlecenie sprzedaży spotka odpowiadające mu zlecenie kupna, a zlecenie kupna odpowiadające mu zlecenie sprzedaży). 15

16 Zasady obrotu giełdowego Jak przebiegają notowania ciągłe? Przed rozpoczęciem sesji, w godz , a dla kontraktów terminowych, jednostek indeksowych i opcji w godz , inwestorzy składają zlecenia na otwarcie notowań ciągłych. W tym czasie nie są zawierane żadne transakcje. O godzinie 9.30, a w przypadku kontraktów terminowych, jednostek indeksowych i opcji o godz. 9.00, na podstawie złożonych zleceń określany jest tzw. kurs otwarcia notowań ciągłych. Kurs ten wyznaczany jest przy zastosowaniu procedury fixingu tak jak w przypadku notowań jednolitych. Kurs otwarcia notowań ciągłych wyznaczany jest w oparciu o wszystkie złożone przez inwestorów zlecenia. Po jego wyznaczeniu rozpoczyna się faza notowań ciągłych trwająca do godziny W tym czasie kupujący i sprzedający składają zlecenia, które po przekazaniu na giełdę są na bieżąco realizowane lub też trafiają do arkusza zleceń. Do arkusza trafiają te zlecenia, których nie można zrealizować natychmiast po ich przekazaniu na giełdę. Zlecenia, które trafiły do arkusza czekają na pojawienie się przeciwstawnych zleceń o odpowiedniej cenie, umożliwiających zawarcie transakcji. Przy realizacji zleceń w notowaniach ciągłych również obowiązują dwa priorytety: ceny i czasu. Podczas notowań ciągłych obowiązuje zasada, że transakcje są zawierane po kursie równym limitowi ceny zlecenia, które oczekuje w arkuszu na realizację. Przykładowo, jeżeli w arkuszu jest zlecenie sprzedaży z ceną realizacji 100 zł, a inwestor złoży zlecenie kupna z kursem 102 zł, zostanie zawarta transakcja i inwestor nabędzie akcje po kursie 100 zł, czyli po cenie realizacji zlecenia sprzedaży, które oczekiwało w arkuszu. W czasie notowań ciągłych może się wydarzyć specyficzna sytuacja, nazywana równoważeniem rynku. Występuje ona wówczas, gdy złożone zlecenie doprowadziłoby do zawarcia transakcji po kursie, który wykracza poza dopuszczalne widełki lub gdy złożone zlecenie po każdej cenie (PKC) nie może zostać zrealizowane w całości. Harmonogram sesji giełdowej w notowaniach ciągłych (z wyłączeniem instrumentów pochodnych) Otwarcie (fixing) Zamknięcie (fixing) Przed otwarciem Notowania ciągłe Przed zamknięciem (składanie zleceń na zamknięcie) Dogrywka Przed otwarciem (wprowadzanie zleceń na dzień następny) 16

17 Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie Zasady obrotu giełdowego W takiej sytuacji giełda automatycznie zawiesza przyjmowanie zleceń dla danego instrumentu, a następnie ogłasza tzw. równoważenie rynku. W przypadku ogłoszenia równoważenia rynku zlecenie, które je wywołało traci ważność z chwilą zakończenia zawieszenia notowań. Równoważenie rynku polega na przeprowadzeniu mini fazy przed otwarciem przyjmowane są zlecenia, na podstawie których wyznaczany jest kurs równowagi. Po jego wyznaczeniu kontynuowane są notowania ciągłe. W szczególnej sytuacji giełda może rozszerzyć widełki wahań kursu w celu łatwiejszego wyznaczenia kursu równowagi i kontynuowania notowań. Notowania ciągłe kończą się wyznaczeniem kursu zamknięcia. Jest on określany na podstawie zleceń złożonych przez inwestorów w czasie notowań ciągłych, które do tej pory nie zostały zrealizowane oraz zleceń złożonych pomiędzy godz a Kurs zamknięcia wyznaczany jest przy zastosowaniu procedury fixingu o godzinie Zastosowanie procedury fixingu służy wyznaczeniu rzetelnej ceny na rynku kursu, który jest brany pod uwagę przy wycenie portfeli akcji, a także stanowi punkt odniesienia dla następnej sesji. W przypadku gdy na fixingu nie dojdzie do zawarcia transakcji, kursem zamknięcia jest kurs ostatniej transakcji z danej sesji. Po fixingu na zamknięcie od do trwa dogrywka. W ciągu 10 minut inwestorzy mogą składać zlecenia i zawierać transakcje po kursie określonym na fixingu na zamknięcie. Dogrywka obowiązuje dla wszystkich instrumentów notowanych w systemie notowań ciągłych. Harmonogram sesji giełdowej w notowaniach ciągłych dla instrumentów pochodnych (z wyłączeniem kontraktów terminowych na obligacje skarbowe) Otwarcie (fixing) Zamknięcie (fixing) Przed otwarciem Notowania ciągłe Przed zamknięciem (składanie zleceń na zamknięcie) Dogrywka Po jej zakończeniu, w godz , inwestorzy mogą składać zlecenia na otwarcie notowań ciągłych na następną sesję Przed otwarciem (wprowadzanie zleceń na dzień następny) 17

18 Zasady obrotu giełdowego Nadzór Giełdy nad przebiegiem notowań Nadzór nad przebiegiem i porządkiem sesji giełdowej sprawuje przewodniczący sesji. Podejmuje on wszystkie najważniejsze decyzje dotyczące obrotu giełdowego, określone w przepisach giełdowych: może np. przedłużyć czas wprowadzania zleceń maklerskich na sesję, zawiesić przyjmowanie zleceń, zawiesić obrót giełdowy danym instrumentem lub nawet przerwać sesję, jeżeli wymaga tego bezpieczeństwo obrotu lub interes jego uczestników. Dokładność ustalania kursów Kurs poszczególnych instrumentów może być określany z różną dokładnością. Dokładność określania kursu zależy głównie od rodzaju instrumentu lub jego aktualnej ceny. Akcje, prawa poboru, prawa do akcji, prawa pierwszeństwa (kurs podawany w złotych) kurs kurs 5 zł dokładność określenia kursu do 1 grosza 5 zł < kurs 20 zł do 5 groszy 20 zł < kurs 100 zł do 10 groszy kurs > 100 zł do 50 groszy Obligacje (kurs podawany w punktach procentowych) kurs wartość nominalna obligacji < 100 zł wartość nominalna obligacji 100 zł Pozostałe instrumenty instrument Certyfikaty inwestycyjne Kontrakty terminowe na indeksy Kontrakty terminowe na waluty Kontrakty terminowe na akcje Kontrakty terminowe na obligacje MiniWIG20 Opcje na indeks WIG20 Opcje na akcje dokładność określenia kursu do 0,1 punktu procentowego do 0,01 punktu procentowego dokładność określenia kursu 0,01 zł 1 pkt indeksowy 0,01 zł 0,01 zł, gdy kurs kontraktu nie przekracza 5 zł 0,05 zł, gdy kurs kontraktu przekracza 5 zł do 0,01 punktu procentowego 0,01 zł 0,01 pkt. indeksowego, gdy kurs opcji nie przekracza 5 pkt. 0,05 pkt. indeksowego, gdy kurs opcji przekracza 5 pkt. 0,01 zł, jeżeli kurs opcji nie przekracza 5 zł 0,05 zł, jeżeli kurs opcji przekracza 5 zł 18

19 Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie Zasady obrotu giełdowego Ograniczenia wahań kursu w czasie sesji Aktualnie obowiązują dwa typy ograniczeń wahań kursów: widełki statyczne oraz widełki dynamiczne. Widełki statyczne Widełki statyczne obowiązują w obu systemach i ograniczają zmiany ceny instrumentów finansowych w stosunku do kursu odniesienia. W notowaniach jednolitych kursem odniesienia jest ostatni kurs jednolity danego papieru. W notowaniach ciągłych kursem odniesienia dla kursu wyznaczanego na otwarciu (lub na równoważeniu na otwarciu) jest kurs zamknięcia 3 z dnia poprzedniego. Wyznaczony kurs na otwarciu (lub na równoważeniu na otwarciu) staje się następnie kursem odniesienia dla kursu transakcyjnego i kursu zamknięcia w danym dniu. Jeżeli na otwarciu (lub na równoważeniu na otwarciu) nie zostanie wyznaczony kurs, kursem odniesienia dla kursu transakcyjnego i kursu na zamknięcie w danym dniu jest kurs zamknięcia 3 z sesji poprzedniej. Wyjątkiem jest rynek opcji, na którym kurs odniesienia jest wartością teoretyczną danej opcji. W przypadku zmiany ograniczeń wahań kursów podczas równoważenia (jeżeli taka sytuacja zdarzy się w trakcie sesji giełdowej), kursem odniesienia jest odpowiednio górne lub dolne ograniczenie wahań kursu obowiązujące przed dokonaniem tej zmiany. Na sesję, na której dany instrument (akcja, obligacja, kontrakt terminowy, opcja) będzie notowany po raz pierwszy, kurs odniesienia wyznacza i podaje do publicznej wiadomości Giełda. Notowania jednolite Dopuszczalne wahania kursów dla instrumentów, które są notowane w systemie kursu jednolitego przedstawia tabela. W przypadku akcji notowanych w systemie notowań z dwukrotnym określeniem kursu jednolitego (dwukrotnym fixingiem) istnieje dodatkowe ograniczenie maksymalnych wahań kursu w ciągu sesji. Kurs jednolity akcji, w przypadku drugiego 3 Ew. dzienny kurs rozliczeniowy lub kurs teoretyczny, w zależności od rodzaju instrumentu. 19

20 Zasady obrotu giełdowego fixingu na danej sesji, może być wyższy lub niższy od pierwszego fixingu w tym dniu najwyżej o 21%, jednak nie więcej niż o 33,1% od ostatniego kursu jednolitego z poprzedniej sesji. Szczegółowy tryb zmiany ograniczeń wahań kursów określa Zarząd Giełdy. Może on również zdecydować o zmianie lub zniesieniu ograniczeń wahań kursów dla wybranych lub wszystkich papierów wartościowych. Notowania jednolite z dwoma fixingami Instrument Dopuszczalna zmiana kursów w trakcie sesji od kursu odniesienia Akcje, prawa do akcji +/ 21% Prawa poboru do akcji +/ 100% Obligacje +/ 6 punktów procentowych Notowania ciągłe Dla instrumentów notowanych w systemie ciągłym, dopuszczalne wahania kursów przedstawia poniższa tabela. Instrument Kurs odniesienia na otwarcie Dopuszczalna zmiana kursu na otwarciu Akcje Kurs zamknięcia +/ 10% od kursu zamknięcia Kontrakty terminowe na indeksy cen akcji Kontrakty terminowe na kursy walut Kontrakty terminowe na akcje Kontrakty terminowe na obligacje skarbowe Dzienny kurs rozliczeniowy Dzienny kurs rozliczeniowy Dzienny kurs rozliczeniowy Dzienny kurs rozliczeniowy +/ 5% od dziennego kursu rozliczeniowego +/ 3% od dziennego kursu rozliczeniowego +/ 5% od dziennego kursu rozliczeniowego +/ 1,5 punktu procentowego od dziennego kursu rozliczeniowego Obligacje Kurs zamknięcia +/ 3% punktów procentowych od kursu zamknięcia Prawa pierwszeństwa z obligacji Certyfikaty inwestycyjne Kurs zamknięcia Kurs zamknięcia +/ 100% od kursu zamknięcia +/ 10% od kursu zamknięcia Dopuszczalna zmiana kursu w trakcie sesji w przypadku, gdy kurs w trakcie otwarcia został określony* +/ 10% od kursu otwarcia +/ 5% od kursu otwarcia +/ 3% od kursu otwarcia +/ 5% od kursu otwarcia +/ 1,5 punkty procentowego od kursu otwarcia +/ 3% punktów procentowych kursu otwarcia +/ 100% od kursu otwarcia +/ 10% od kursu otwarcia 20

21 Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie Zasady obrotu giełdowego Prawa do akcji notowanych w systemie ciągłym Prawa poboru do akcji notowanych w systemie ciągłym Jednostki indeksowe Kurs zamknięcia Kurs zamknięcia Kurs zamknięcia z uwzględnieniem ofert na zamknięciu +/ 10% od kursu zamknięcia +/ 100% od kursu zamknięcia +/ 5% od kursu zamknięcia Opcje indeksowe Kurs teoretyczny +/ 100 pkt. od kursu odniesienia +/ 10% od kursu otwarcia +/ 100% od kursu otwarcia +/ 5% od kursu zamknięcia +/ 100 pkt od kursu odniesienia * w przypadku, gdy w trakcie otwarcia kurs nie został określony, dopuszczalna zmiana kursu liczona jest w stosunku do kursu zamknięcia (dziennego kursu rozliczeniowego, kursu teoretycznego) Uwaga: w tabeli nie uwzględniono możliwości rozszerzenia widełek w przypadku równoważenia. W przypadku opcji na akcje dopuszczalne ograniczenia wahań kursów są określane raz na kwartał. W danym kwartale kurs otwarcia, kurs transakcyjny i kurs zamknięcia opcji akcyjnych może być wyższy / niższy od kursu teoretycznego (wyznaczonego przez GPW), który jest punktem odniesiena dla kursu otwarcia, o wartość równą 5% średniej z ostatnich 20 kursów zamknięcia instrumentu bazowego z poprzedniego kwartału. Widełki dynamiczne Stanowią dodatkowe zabezpieczenie przed gwałtownymi wahaniami kursów transakcji na sesjach giełdowych. Widełki dynamiczne wyznaczają ruchomy korytarz dopuszczalnych wahań kursów, wewnątrz którego mogą się kształtować ceny instrumentów notowanych w trakcie danej sesji. Obowiązują dla niektórych instrumentów, a ich kurs odniesienia zmienia się podczas sesji w granicach ustalonych przez widełki statyczne. Zależnie od przyjętego rozwiązania, widełki dynamiczne są ustalane na podstawie: najlepszych ofert kupna i sprzedaży, kursu teoretycznego lub kursu ostatniej transakcji. Jak funkcjonują widełki dynamiczne? Widełki dynamiczne działają tylko w trakcie notowań ciągłych. Na Giełdzie widełki dynamiczne wyznaczane są na podstawie: 4 Więcej szczegółów na temat widełek dynamicznych można znaleźć na stronie Giełdy 21

22 Zasady obrotu giełdowego kursu każdej transakcji realizującej całe zlecenie, kursu transakcji realizującej ostatnią część zlecenia, które natychmiast po wejściu do systemu notującego było zrealizowane w kilku transakcjach. Widełki dynamiczne działają w granicach wyznaczonych przez nadrzędne wobec nich widełki statyczne. W przypadku złożenia zlecenia z ceną przekraczającą dopuszczalne widełki, system giełdowy uniemożliwia zawarcie transakcji zamrażającej instrument, na który zostało złożone takie zlecenie (analogicznie, jak w przypadku widełek statycznych). Widełki dynamiczne dają co najmniej dwojakie korzyści: zwiększają bezpieczeństwo obrotu, ponieważ są węższe niż widełki statyczne, nie pozwalają na zbyt gwałtowne zmiany ceny i znacznie zmniejszają prawdopodobieństwo realizacji błędnego zlecenia o dużej wartości. Przykład Wchodzące do systemu zlecenie realizowane jest w trzech transakcjach. Kurs ostatniej transakcji (kurs odniesienia dla widełek dynamicznych) wynosi 1000 widełki wyznaczone są na poziomie Realizacja transakcji po kursach odpowiednio 1000, 996, 990 zmiana kursu odniesienia dla widełek dynamicznych na 990 następuje dopiero po zawarciu ostatniej transakcji dla tego zlecenia. Nowe widełki dynamiczne wyznaczone są na poziomie Przykład Wchodzące do systemu zlecenie powoduje zamrożenie instrumentu. Kurs ostatniej transakcji (kurs odniesienia dla widełek dynamicznych) wynosi 1000 widełki wyznaczone są na poziomie Teoretycznie realizacja transakcji powinna nastąpić odpowiednio po kursach 1000, 980, 965 jednak trzecia transakcja zostałaby zawarta poza widełkami dynamicznymi. W tej sytuacji, żadna transakcja nie jest realizowana, instrument ulega zamrożeniu

23 Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie Zasady obrotu giełdowego Szerokość widełek dynamicznych dla wybranych instrumentów (I kwartał 2006): Instrument Rynek kasowy Akcje WIG20 +/ 3,5% Akcje MIDWIG +/ 4,5% Pozostałe akcje +/ 6,5% Obligacje Rynek terminowy Kontrakty terminowe na WIG20 Kontrakty terminowe na MIDWIG Kontrakty terminowe na TechWIG Kontrakty terminowe na akcje +/ 3,5% Opcje na WIG20 Opcje na akcje Szerokość widełek dynamicznych +/ 2 punkty procentowe +/ 25 punktów indeksowych +/ 30 punktów indeksowych +/ 25 punktów indeksowych +/ 35 punktów indeksowych +/ 2,5% średniej z ostatnich 20 kursów zamknięcia instrumentu bazowego z poprzedniego kwartału (zaokrąglane do 1 gr) Co trzeba wiedzieć o zleceniach? Zlecenie to informacja o tym, co i na jakich warunkach inwestor chce kupić lub sprzedać na giełdzie. Inwestorzy mogą składać zlecenia na giełdę jedynie poprzez biura maklerskie, w których mają rachunki. Zlecenia można składać na kilka sposobów: przez Internet, telefonicznie, osobiście w domu maklerskim, wysyłając zlecenie faksem. Składając zlecenie inwestor musi określić następujące elementy: rodzaj zlecenia, czyli czy chce kupić, czy sprzedać, nazwę instrumentu finansowego, który ma być przedmiotem transakcji, cenę, po której chce dokonać transakcji, czyli tzw. limit ceny lub rodzaj zlecenia bez limitu ceny, liczbę instrumentów, które chce kupić lub sprzedać (tzw. wolumen zlecenia), termin ważności zlecenia, dodatkowe warunki realizacji zlecenia. 23

24 Zasady obrotu giełdowego Zlecenia złożone przez inwestorów w punktach obsługi klienta (POK ach) całego kraju są przekazywane do central domów maklerskich, gdzie system komputerowy je weryfikuje. Weryfikacja obejmuje m.in. sprawdzenie, czy inwestor, który chce sprzedać akcje, posiada je na swoim rachunku, a ten, który chce je kupić, ma wystarczającą ilość pieniędzy na ich kupno. Po pomyślnej weryfikacji zlecenia inwestor otrzymuje potwierdzenie jego złożenia, a dom maklerski na podstawie zlecenia klienta składa na giełdę tzw. zlecenie maklerskie. Dzięki pełnej automatyzacji całego procesu, sprawności systemu oraz jego integracji z systemami domów maklerskich, cała procedura trwa dosłownie chwilę. Zlecenie maklerskie złożone na giełdę trafia do tzw. arkusza zleceń. W arkuszu zleceń, wszystkie zlecenia na dany instrument są automatycznie porządkowane i czekają na realizację. Ponieważ arkusz zleceń jest cały czas widoczny dla inwestorów, mogą oni na bieżąco, w miarę napływających zleceń, śledzić to, co się dzieje na rynku. Jak już wspomnieliśmy, o kolejności, w jakiej realizowane są zlecenia, decyduje przede wszystkim cena zgłoszona przez inwestora, a następnie czas złożenia zlecenia. Ci, którzy chcą kupić drożej, mają pierwszeństwo przed tymi, którzy chcą kupić taniej, a ci, którzy chcą sprzedać taniej, mają pierwszeństwo przed tymi, którzy chcą sprzedać drożej. W przypadku, gdy dwóch lub więcej inwestorów złożyło zlecenia z tą samą ceną, o kolejności, w jakiej będą realizowane ich zlecenia decyduje czas zgłoszenia tych zleceń do systemu giełdowego. Wszystkie złożone przez inwestorów zlecenia są anonimowe, co oznacza, że inwestorzy nie wiedzą z kim mogą potencjalnie zawrzeć transakcje. Ograniczenie wielkości zlecenia W trosce o bezpieczeństwo obrotu giełdowego, giełda wprowadziła ograniczenia maksymalnego wolumenu zlecenia dla instrumentów pochodnych. Ograniczenia przedstawia poniższa tabela. Instrument kontrakty terminowe na indeksy i obligacje kontrakty terminowe na waluty i akcje opcje jednostki indeksowe Maksymalny wolumen zlecenia 500 kontraktów 100 kontraktów 500 opcji 1000 jednostek 24

25 Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie Zasady obrotu giełdowego Rodzaje zleceń Dzięki rozbudowanemu systemowi zleceń, Giełda umożliwia inwestorom realizowanie różnorodnych strategii inwestycyjnych. Zasadniczy podział zleceń stosowanych w obrocie giełdowym uwzględnia dwa ich podstawowe rodzaje: zlecenia z limitem ceny i zlecenia bez limitu. ZLECENIA z limitem bez limitu Zlecenia z limitem ceny W zleceniach tych inwestor dokładnie określa kurs (zwany inaczej limitem ceny), po jakiem chce kupić lub sprzedać dany walor. W zleceniu kupna określony przez inwestora limit, to maksymalny kurs, po którym jest skłonny kupić dany instrument, natomiast w zleceniu sprzedaży, określony limit, to kurs minimalny, po którym inwestor godzi się sprzedać dany instrument. Na przykład, jeżeli inwestor złoży zlecenie kupna 50 akcji spółki A określając limit ceny na 100 zł, oznacza to, że chce kupić akcje nie drożej niż po 100 zł. Inwestorzy muszą pamiętać, że w zleceniach na poszczególne instrumenty finansowe obowiązuje sposób określania limitu ceny: w zleceniach na akcje, prawa poboru, prawa do akcji, prawa pierwszeństwa, certyfikaty inwestycyjne, jednostki indeksowe i opcje akcyjne limit ceny podaje się w złotych, w zleceniach na obligacje limit ceny podaje się w procentach wartości nominalnej obligacji, w zleceniach na kontrakty terminowe limit ceny podaje się w punktach (dla kontraktów indeksowych), w złotych (dla kontraktów na akcje i waluty) lub procentach wartości nominalnej (dla kontraktów na obligacje), w zleceniach na opcje indeksowe limit ceny podaje się w punktach. Zlecenia z limitem ceny składają inwestorzy, którzy mają określony pogląd na to, po jakiej cenie dokonać transakcji i nie chcą się zdać na przypadek. Czasami inwestor, dla którego cena, po której dokona transakcji jest ważniejsza niż czas jej realizacji, musi poczekać na realizację swojego zlecenia, ponieważ na rynku nie ma aktualnie nikogo, kto jest skłonny zawrzeć transakcję po cenie, którą zaproponował. Inwestor musi pamiętać, że im bardziej korzystną dla siebie cenę poda, tym dłużej może czekać na realizację swojego zlecenia. 25

26 Zasady obrotu giełdowego W rzeczywistości, kupujący może nabyć np. akcje po cenie niższej niż wynosił określony przez niego limit, a sprzedający może sprzedać akcje po cenie wyższej niż wynosił określony przez niego limit, co pokazuje przykład zamieszczony na stronie 33. Zlecenia bez limitu ceny Zlecenia bez limitu są przeznaczone dla inwestorów, którzy chcą kupić akcje za wszelką cenę, czyli dla tych, którzy nie chcą długo czekać na realizację zlecenia i ważniejsze jest dla nich to, że w ogóle dokonają transakcji, niż to, po jakiej cenie to zrobią. Wśród zleceń bez limitu ceny, inwestor ma do wyboru trzy możliwości: ZLECENIA BEZ LIMITU CENY Po każdej cenie (PKC) Po cenie rynkowej (PCR) Po cenie rynkowej na otwarcie (PCRO) Inwestorzy powinni pamiętać, że żadnych zleceń bez limitu ceny (PKC, PCR, PCRO) nie można składać na prawa pierwszeństwa, prawa poboru a także na pierwszą sesję notowań danego instrumentu na giełdzie. W przypadku opcji nie przyjmowane są zlecenia PCRO i PCR. Zlecenie po każdej cenie (PKC) Jeżeli inwestorowi zależy przede wszystkim na szybkim zawarciu transakcji, nie chce ryzykować, że jego zlecenie może nie zostać zrealizowane w całości, a jednocześnie akceptuje cenę, która jest aktualnie dostępna na rynku, składa zlecenie po każdej cenie (PKC). Podstawową cechą tego zlecenia, oprócz braku limitu ceny, jest konieczność jego realizacji w 100%. Przykład W trakcie notowań ciągłych inwestor składa zlecenie kupna PKC 100 akcji spółki B. W arkuszu po stronie sprzedaży oczekuje na realizację zlecenie sprzedaży 150 akcji spółki B po cenie 60 zł. W takiej sytuacji, złożone zlecenie PKC zostanie zrealizowane w całości inwestor nabędzie 100 akcji po cenie 60 zł za sztukę. Zlecenie po cenie rynkowej (PCR) Jeżeli inwestor chce nabyć lub sprzedać akcje po najlepszej cenie, jaka jest aktualnie dostępna na rynku i zgadza się, że jego zlecenie może nie zostać zrealizowane 26

27 Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie Zasady obrotu giełdowego w całości, może wybrać zlecenie po cenie rynkowej (PCR). Zlecenia PCR mogą być składane wyłącznie w trakcie notowań ciągłych, za wyjątkiem okresu równoważenia rynku. Zlecenia PCR są realizowane natychmiast po ich złożeniu, po najlepszej cenie, jaką można aktualnie uzyskać na rynku, czyli po cenie najlepszego, oczekującego w arkuszu zlecenia przeciwnego. Zlecenie PCR nie zostanie przyjęte przez system, jeżeli po przeciwnej stronie w arkuszu zleceń nie będzie żadnego zlecenia przeciwstawnego z limitem ceny. Jeżeli inwestor złoży takie zlecenie musi być bardzo uważny sytuacja na rynku może się bardzo szybko zmienić, co może spowodować, że transakcja zostanie zawarta po niezbyt korzystnym dla inwestora kursie. Jeżeli zlecenie nie zostanie zrealizowane w całości, część, która pozostanie, stanie się zleceniem z limitem równym ostatniej zawartej transakcji. Przykład Inwestor składa zlecenie sprzedaży PCR 100 akcji spółki C. Po stronie kupna w arkuszu oczekuje na realizację zlecenie kupna 200 akcji spółki C po cenie 15 zł. W takiej sytuacji złożone zlecenie PCR zostanie zrealizowane w całości po cenie 15 zł. Jeżeli po stronie kupna zlecenie opiewałoby tylko na 50 akcji, a nie na 200, złożone zlecenie sprzedaży PCR zostałoby zrealizowane w części inwestor sprzedałby 50 sztuk po 15 zł. Pozostała część jego zlecenia (50 akcji) pozostałaby w arkuszu z limitem 15 zł. Jeżeli natomiast po stronie kupna nie byłoby żadnego zlecenia z limitem, złożone zlecenie PCR zostałoby odrzucone przez system giełdowy. Zlecenie po cenie rynkowej na otwarcie (PCRO) Zlecenia tego typu są bardzo podobne do omówionych powyżej. Składają je inwestorzy, którzy są zainteresowani zawarciem transakcji po kursie, który zostanie ustalony na otwarciu, zamknięciu notowań ciągłych lub na fixingu w notowaniach jednolitych. Podobnie jak poprzednie zlecenie, także zlecenie PCRO, nie musi być zrealizowane w całości, a niezrealizowana jego część stanie się zleceniem z limitem ceny równym odpowiednio: kursowi otwarcia, kursowi zamknięcia, kursowi jednolitemu lub kursowi określonemu w wyniku równoważenia rynku. Składając to zlecenie trzeba pamiętać, że nie może ono zawierać dodatkowych warunków: limitu aktywacji, wielkości minimalnej i wielkości ujawnianej. Dla składającego ważne jest także to, że zleceń PCRO nie można modyfikować w fazie interwencji. Inwestor, który zdecyduje się złożyć takie zlecenie musi wiedzieć, że zlecenia takie wpływają na ustalenie kursu. 27

28 Zasady obrotu giełdowego Jak długo zlecenie może być ważne? Do dyspozycji inwestorów jest kilka możliwości określenia terminu ważności zlecenia. Określając termin, do którego ważne jest zlecenie, inwestor decyduje, jak długo aktualna jest jego strategia inwestycyjna. ZLECENIA Z określonym terminem ważności Do końca sesji giełdowej (DZIEŃ) Ważne do pierwszego wykonania (WiN) Wykonaj lub anuluj (WuA) Bez określonego terminu ważności Zlecenie z określoną datą ważności składają głównie inwestorzy mający sprecyzowaną strategię działania. Wiedzą, po jakiej cenie chcą dokonać transakcji i określają moment w czasie (datę), do którego zlecenie ma być ważne. Jeżeli do tego terminu zlecenie nie zostanie zrealizowane, traci ważność. Oprócz zleceń z określonym terminem ważności, inwestorzy mają do wyboru następujące zlecenia: ważne do końca sesji zlecenie takie składa inwestor, który chce zawrzeć transakcję tylko w czasie tej sesji, na którą składa zlecenie. Oczywiście, istnieje ryzyko, że zlecenie nie zostanie zrealizowane w czasie jej trwania, zlecenie bez określonego terminu ważności jest ważne do końca roku kalendarzowego; pozostaje w arkuszu tak długo, aż zostanie zrealizowane lub anulowane przez inwestora, zlecenie wykonaj lub anuluj (WuA) zlecenie takie składa inwestor, który chce kupić lub sprzedać określoną liczbę akcji i nie chce, aby jego zlecenie było realizowane w częściach, w kilku transakcjach. Takie zlecenie musi być zrealizowane w całości, a jeżeli jest to niemożliwe, traci ważność. Ważne do pierwszego wykonania (WiN). Jeżeli jest to zlecenie z limitem, jest ważne do momentu zawarcia pierwszej transakcji z nim związanej, jednak nie dłużej niż do końca fazy przyjmowania zleceń na otwarcie następnej sesji. Jeżeli jest to zlecenie z limitem aktywacji jest ważne do momentu zawarcia pierwszej transakcji z nim związanej. Zlecenie takie umożliwia kupno lub sprzedaż chociaż części akcji, na które opiewa. Jeżeli zostanie zrealizowane tylko częściowo, pozostała, niezrealizowana część zostaje natychmiast anulowana. Warto dodać, że pomimo podanych powyżej zasad, zlecenia mogą być usunięte decyzją Zarządu GPW lub wskutek operacji na papierach wartościowych: po ostat- 28

29 Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie Zasady obrotu giełdowego nim notowaniu akcji z prawem do dywidendy, po ostatnim notowaniu z prawem poboru oraz przed pierwszym notowaniem po splicie akcji. Dodatkowe warunki wykonania zlecenia Poza ceną i terminem ważności inwestor może również określić dodatkowe warunki wykonania swojego zlecenia. Należą do nich: określenie minimalnej wielkości (wolumenu) wykonania (Wmin), określenie limitu aktywacji (LimAkt), określenie wielkości (wolumenu) ujawnienia (WUJ). Zlecenie z warunkiem minimalnej wielkości (wolumenu) wykonania (Wmin) Składając takie zlecenie inwestor określa minimalną wielkość jego wykonania. Nie ma zamiaru realizować swojego zlecenia w częściach; chce, aby zlecenie zostano zrealizowane w wielkości nie mniejszej niż określona w zleceniu i inne rozwiązanie go nie interesuje. Zlecenie takie, w zależności od układu arkusza zleceń, może zostać zrealizowane w całości, w części minimalnej określonej przez inwestora lub nie zostać zrealizowane wcale. Przykład Inwestor składa zlecenie kupna 500 akcji spółki C z limitem 100 zł i minimalną wielkością wykonania 100 akcji. Oznacza to, że chce kupić w sumie 500 akcji, jednak nie mniej niż 100, po kursie 100 zł. Jeżeli będzie to możliwe, najpierw zostanie zrealizowana minimalna część zlecenia nabędzie 100 akcji, a następnie pozostałą część. Jeżeli nie będzie to możliwe, zlecenie straci ważność Zlecenie z wielkością ujawnioną (WUJ) Zlecenia z wielkością ujawnioną są najczęściej stosowane przez inwestorów składających duże zlecenia, którzy nie chcą, aby inni dowiedzieli się, jakie są ich prawdziwe zamiary, ponieważ mogłoby to znacząco wpłynąć na kurs akcji. Ujawnienie chęci zakupu dużej liczby akcji spowoduje, że sprzedający podniosą ceny, czyli wzrośnie kurs akcji. Natomiast widoczne w całości duże zlecenie sprzedaży może doprowadzić do dużego spadku kursu. Budowa tego zlecenia przypomina górę lodową na powierzchni widoczna jest tylko jego część ujawniona przez inwestora; pod nią, jak pod powierzchnią wody, kryje się reszta pozostała część zlecenia niewidoczna dla innych inwestorów. 29