Środki zabezpieczające

Tom 7 Środki zabezpieczające Pod redakcją Lecha K. Paprzyckiego

SYSTEM PRAWA KARNEGO Środki zabezpieczające Tom 7

SYSTEM PRAWA KARNEGO Środki zabezpieczające Tom 7 REDAKTOR NACZELNY SYSTEMU PRAWA KARNEGO ANDRZEJ MAREK

Środki zabezpieczające Tom 7 Redaktor Dr hab. Lech Krzysztof Paprzycki Prezes Izby Karnej Sądu Najwyższego, Profesor Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie Autorzy prof. n. medycznych, dr hab. n. humanistycznych w zakresie psychologii, dr n. prawnych Józef Krzysztof Gierowski, kierownik Katedry Psychiatrii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego; prof. dr hab. Krzysztof Krajewski Uniwersytet Jagielloński; Kazimierz Postulski, sędzia Sądu Apelacyjnego w Lublinie; dr Marek Siwek, sędzia Sądu Okręgowego w Lublinie; prof. nadzwyczajny dr hab. Lech Krzysztof Paprzycki, Prezes Sądu Najwyższego kierujący Izbą Karną, Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie WYDAWNICTWO C. H. BECK INSTYTUT NAUK PRAWNYCH PAN WARSZAWA 2012

Wydano we współpracy z Instytutem Nauk Prawnych PAN w Warszawie Poszczególne części opracowali: Józef K. Gierowski rozdz. I 4, 5 pkt V, 6 i 7 Józef K. Gierowski oraz Lech K. Paprzycki rozdz. II Krzysztof Krajewski rozdz. I 1, 2, 3, 5 pkt I IV, rozdz. III Lech K. Paprzycki rozdz. VI Kazimierz Postulski rozdz. V Marek Siwek rozdz. IV Redakcja: Urszula Danilczuk Wydawca: Dagna Kordyasz Wydawnictwo C. H. Beck 2012 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: Wydawnictwo C. H. Beck Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN 978-83-255-1314-6 ISBN e-book 978-83-255-3416-5

Przedmowa Tom siódmy Systemu Prawa Karnego, nie tylko ze względu na swą szczególną problematykę, ma konstrukcję zdecydowanie odmienną od pozostałych tomów. Stało się tak za aprobatą Redaktora Naczelnego Systemu Profesora Andrzeja Marka, w uwzględnieniu stanowiska wszystkich Współautorów. Należało bowiem mieć na uwadze również to, że najważniejsze zagadnienia przede wszystkim leczniczych środków zabezpieczających ściśle wiążą się z medycyną, w szczególności psychiatrią, i psychologią, ale także z unormowaniami wielu aktów prawnych szeroko rozumianego prawa medycznego. To właśnie zdecydowało, że wśród Współautorów jest profesor nauk medycznych, specjalista w zakresie psychologii, wyśmienity znawca psychiatrii sądowej, będący jednocześnie doktorem nauk prawnych Profesor Józef. K. Gierowski. Prawne i merytoryczne usytuowanie środków zabezpieczających, nie tylko w Kodeksie karnym, ale również zamierzona przez Współautorów potrzeba kompleksowego ujęcia tej problematyki, zdecydowało o ujęciu w tomie siódmym Systemu nie tylko zagadnień materialno prawnych tych środków, ale także przedstawienie unormowań dotyczących nawet ich wykonania. Niemożliwe było pominięcie chociaż podstawowych elementów postępowania karnego z tym związanych, przede wszystkim tych dotyczących opiniowania psychiatryczno psychologiczno seksuologicznego wobec rozważania przez sąd konieczności orzeczenia jednego z leczniczych środków zabezpieczających. W założeniu, problematyce procesowej miała być poświęcona odrębna część omawiająca całość tych zagadnień, z czego jednak zrezygnowaliśmy, prezentując najważniejsze kwestie procesowe w pozostałych rozdziałach. Wobec tego, na tom siódmy składają się rozdziały prezentujące kolejno: zagadnienia ogólne dotyczące wszystkich środków zabezpieczających, lecznicze psychiatryczne środki zabezpieczające (art. 94 KK, art. 95 KK i art. 95a KK), środki tego rodzaju orzekane wobec sprawcy uzależnionego od alkoholu lub innego środka odurzającego (art. 96 98 KK), nielecznicze (o charakterze administracyjnym) środki zabezpieczające (art. 99 KK i 100 KK) oraz zasadniczą problematykę wykonania środków zabezpieczających. Rozdział pierwszy poświęcony został zagadnieniom ogólnym środków zabezpieczających, w tym, przede wszystkim, ich istocie oraz miejscu w ustawie karnej na tle kar i środków karnych, a także zaprezentowana została problematyka powiązania zwłaszcza leczniczych środków zabezpieczających (art. 93 98 KK) z instytucjami określonymi innymi niż karne ustawami ustanawiającymi przymusowe albo dobrowolne leczenie, w tym terapię, osób z zaburzeniami psychicznymi (ustawa psychiatryczna 1994 r., ustawa o zapobieganiu narkomanii z 2005 r. oraz ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi z 1982 r.). Kwestie szczegółowe omówione zostały w kolejnych rozdziałach, dotyczących poszczególnych środków zabezpieczających. Dalsze rozdziały przedstawiają przede wszystkim aspekty prawne, ale także, w możliwie szerokim jak na system prawa karnego zakresie, aspekty medyczne, w tym przede wszystkim psychiatryczne, psychologiczne i seksuologiczne. Co oczywiste, nie dotyczy V

Przedmowa to nieleczniczych środków zabezpieczających, ta problematyka omówiona została jednak na tle unormowań przede wszystkim prawa administracyjnego. Rozdział poświęcony wykonaniu środków zabezpieczających nie obejmuje nieleczniczych środków zabezpieczających, których wykonanie zostało przedstawione w ramach rozdziału omawiającego zasadniczą problematykę tego środka. Tom wieńczy Zakończenie, przedstawiające stanowisko Współautorów co do potrzeby (konieczności) zmian unormowań dotyczących środków zabezpieczających zawartych przede wszystkim w Kodeksie karnym, ale także ściśle związanych z nimi unormowań Kodeksu postępowania karnego w zakresie opiniowania psychiatryczno psychologiczno seksuologicznego. Znalazły się tu też stwierdzenia o braku potrzeby zmiany większości unormowań dotyczących tych środków. W ten sposób tom siódmy Systemu, w zamiarze Współautorów, objął w zasadzie całość problematyki środków zabezpieczających w polskim prawie karnym, w tym podstawowe zagadnienia procesowe i całość zagadnień związanych z wykonaniem tych środków. Pisząc ostatnie zdanie tego wstępu nie mogłem przypuszczać, że tuż po złożeniu tekstu w Wydawnictwie konieczne będą następne zdania jakże tragiczne. W dniu 13.2.2012 r. zmarł Profesor Andrzej Marek, Redaktor Naczelny Systemu Prawa Karnego. Dopiero teraz dowiedzieliśmy się, że od kilku miesięcy zmagał się ze śmiertelną chorobą. Jeszcze niedawno Profesor cieszył się zakończeniem prac nad tomem siódmym Systemu, a następny tom, trzeci, pod Jego osobistą redakcją, miał się ukazać w najbliższych tygodniach. Dzieło Profesora zostanie dokończone z naszym Współautorów Systemu udziałem. Teraz pozostaje nam już tylko podziękowanie dla Profesora Andrzeja Marka Najwyśmienitszego Prawnika i Najprawdziwszego Człowieka Nauki. Warszawa, luty 2012 r. dr hab. Lech Krzysztof Paprzycki, prof. Akademii Leona Koźmińskiego VI

Spis treści Przedmowa..................................................... Wykaz skrótów................................................. Rozdział I. Istota środków zabezpieczających....................... 1 1. Pojęcie i istota środków zabezpieczających..................... 3 2. Środki zabezpieczające a kary i środki karne................... 8 I. Kryminologiczne podstawy pojęć kary oraz środka zabezpieczającego.. 8 II. Koncepcje kary celowej i środka zabezpieczającego na gruncie szkoły pozytywnej prawa karnego i kryminologii....................... 12 III. Koncepcja dwutorowości w prawie karnym...................... 20 3. Rys historyczny........................................... 23 I. Modelowe rozwiązania zagraniczne dotyczące środków zabezpieczających.......................................... 23 II. Model środków zabezpieczających w polskim Kodeksie karnym z 1932 r................................................... 27 III. Model środków zabezpieczających w Kodeksie karnym z 1969 r...... 35 4. Przymus w leczeniu i rehabilitacji psychiatrycznej............... 40 5. Terapia uzależnień i zakłóceń czynności psychicznych o podłożu seksualnym............................................... 46 I. Ogólne zagadnienia terapii uzależnień rola dobrowolności i przymusu................................................. 46 II. Formy i rodzaje terapii uzależnień od alkoholu.................... 66 III. Formy i rodzaje terapii uzależnień od środków odurzających i substancji psychotropowych: metody abstynencyjne a metody podtrzymujące i terapia substytucyjna........................... 69 IV. Rola prawa karnego w terapii uzależnień: represja a profilaktyka i terapia................................................... 79 V. Formy i rodzaje terapii zakłóceń czynności psychicznych o podłożu seksualnym................................................ 97 6. Ochrona praw osób chorych psychicznie...................... 106 7. Rodzaje zamkniętych zakładów leczniczych wykonujących środki zabezpieczające........................................... 110 8. System środków zabezpieczających........................... 115 Rozdział II. Środki zabezpieczające: umieszczenia w zamkniętym odpowiednim zakładzie psychiatrycznym, w zakładzie karnym, w zakładzie zamkniętym przeznaczonym dla sprawców przestępstw skierowanych przeciwko wolności seksualnej popełnionych w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych albo skierowania takich sprawców na leczenie ambulatoryjne.............................. 119 9. Charakter prawny i rodzaje zakładów: umieszczenia w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym, w zakładzie karnym, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne, w zakładzie zamkniętym sprawcy przestępstwa skierowanego przeciwko wolności seksualnej oraz obligatoryjnego skierowania takiego sprawcy na leczenie ambulatoryjne.................... 124 V XI VII

VIII Spis treści I. Charakter prawny umieszczenia w zakładzie zamkniętym art. 93 95a KK........................................... 124 II. Odpowiedni zakład psychiatryczny art. 94 KK.................. 132 III. Zakład karny, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne art. 95 KK................................... 137 IV. Zakład zamknięty, w którym umieszczany jest sprawca przestępstwa skierowanego przeciwko wolności seksualnej, popełnionego w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych i leczenie ambulatoryjne art. 95a 1.............................................. 138 10. Zasady orzekania.......................................... 140 I. Zasada niezbędności (konieczności)............................ 141 II. Zasada proporcjonalności.................................... 141 III. Zasada obligatoryjności...................................... 142 IV. Zasada wysłuchania biegłych................................. 144 11. Zakłócenia czynności psychicznych........................... 146 12. Następstwa zakłócenia czynności psychicznych................. 149 13. Źródła zakłócenia czynności psychicznych..................... 154 I. Zdrowie psychiczne......................................... 155 II. Choroba psychiczna......................................... 156 III. Upośledzenie umysłowe..................................... 159 IV. Inne zakłócenie czynności psychicznych........................ 160 14. Opiniowanie biegłych o stanie psychicznym sprawcy czynu zabronionego............................................. 173 I. Opinia biegłych............................................ 173 15. Wysłuchanie biegłych...................................... 187 16. Prognozowanie ryzyka przemocy kryminalnej.................. 189 I. Zasady prognozowania...................................... 189 II. Czynniki ryzyka przemocy pomiar i metody.................... 197 III. Czynniki ryzyka zachowań agresywnych według skali HCR-20...... 202 17. Przesłanki i dyrektywy orzekania środka zabezpieczającego umieszczenia w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym (art. 94).. 208 18. Przesłanki i dyrektywy orzekania środka zabezpieczającego umieszczenia w zakładzie karnym sprawcy o ograniczonej poczytalności (art. 95)...................................... 220 19. Przesłanki i dyrektywy orzekania środka zabezpieczającego umieszczenia w zakładzie zamkniętym sprawcy przestępstwa skierowanego przeciwko wolności seksualnej albo skierowania na leczenie ambulatoryjne (art. 95a).......................... 227 Rozdział III. Środki zabezpieczające o charakterze leczniczym stosowane wobec sprawców przestępstw uzależnionych od alkoholu, środków odurzających i substancji psychotropowych......................... 251 20. Ewolucja środków zabezpieczających stosowanych wobec osób uzależnionych w ustawodawstwie polskim..................... 252 21. Regulacje dotyczące leczniczych środków zabezpieczających stosowanych wobec uzależnionych sprawców przestępstw w Kodeksie karnym z 1997 r................................. 257 I. Ogólne zasady dotyczące umieszczenia w zakładzie leczenia odwykowego.............................................. 257 II. Orzekanie umieszczenia w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego na podstawie przepisów Kodeksu karnego............ 261 III. Konsekwencje pomyślnego wyniku leczenia w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego....................................... 274

Spis treści 22. Szczególna forma środka zabezpieczającego w postaci leczenia lub rehabilitacji w formie ambulatoryjnej......................... 276 23. Środki zabezpieczające o charakterze leczniczym stosowane wobec sprawców przestępstw uzależnionych od środków odurzających i substancji psychotropowych na podstawie przepisów ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii.............................. 282 24. Inne środki o charakterze leczniczym stosowane wobec uzależnionych sprawców przestępstw na podstawie przepisów Kodeksu karnego i ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii........ 291 25. Podsumowanie............................................ 302 Rozdział IV. Środki zabezpieczające o charakterze administracyjnym... 305 26. Uwagi wstępne............................................ 312 27. Środki zabezpieczające o charakterze administracyjnym na tle pozostałych środków zabezpieczających.................. 316 28. Rodzaje środków zabezpieczających o charakterze administracyjnym......................................... 323 I. Uwagi wstępne............................................. 323 II. Zakazy i obowiązek......................................... 326 III. Przepadek................................................. 352 29. Materialnoprawne podstawy orzekania środków zabezpieczających o charakterze administracyjnym............................. 396 I. Uwagi wstępne............................................. 396 II. Ogólne podstawy orzekania środków zabezpieczających o charakterze administracyjnym........................................... 397 III. Szczególne podstawy orzekania środków zabezpieczających o charakterze administracyjnym............................... 407 30. Wykonanie środków zabezpieczających o charakterze administracyjnym......................................... 438 I. Wykonanie obowiązku i zakazów.............................. 438 II. Wykonanie przepadku....................................... 450 III. Koszty związane z wykonaniem środków zabezpieczających o charakterze administracyjnym............................... 463 Rozdział V. Wykonywanie środków zabezpieczających leczniczych...... 467 31. Ogólne zasady wykonywania środków zabezpieczających........ 469 I. Uwagi wstępne............................................. 469 II. Istota i cele wykonywania środków zabezpieczających leczniczych.... 471 III. Organy wykonujące orzeczenia o środkach zabezpieczających....... 473 IV. Przegląd postępowań incydentalnych w przedmiocie wykonywania środków zabezpieczających................................... 476 V. Ogólne zasady postępowania wykonawczego w zakresie środków zabezpieczających.......................................... 478 32. Wykonywanie środka zabezpieczającego określonego w art. 95 1 KK........................................... 482 I. Uwagi wstępne............................................. 482 II. Zasady kierowania wyroku do wykonania........................ 486 III. Sposób wykonywania środka.................................. 488 IV. Szczególne zasady warunkowego przedterminowego zwolnienia...... 492 33. Kierowanie do wykonania środków zabezpieczających określonych w art. 94 1, 95a 1 i art. 96 1 Kodeksu karnego.............. 495 I. Uwagi wstępne............................................. 495 II. Rodzaje zakładów zamkniętych, ich przeznaczenie i charakterystyka... 499 IX

Spis treści III. Zasady kierowania do wykonania środka orzeczonego na podstawie art. 94 1 KK i art. 96 1 KK................................ 501 IV. Zasady kierowania do wykonania środka orzeczonego na podstawie art. 95a 1 KK............................................. 504 V. Tryb osadzenia sprawcy w zakładzie zamkniętym.................. 507 34. Nadzór nad wykonywaniem środków zabezpieczających......... 511 I. Uwagi wstępne............................................. 511 II. Nadzór penitencjarny........................................ 512 III. Nadzór sprawowany przez sąd, który zastosował środek............ 514 IV. Nadzór sprawowany przez sąd penitencjarny..................... 518 V. Nadzór kierownika zakładu zamkniętego........................ 518 VI. Inne formy nadzoru......................................... 522 35. Zmiany w toku wykonywania środków zabezpieczających........ 524 I. Uwagi wstępne............................................. 524 II. Zmiana rodzaju zakładu zamkniętego w trakcie wykonywania środka zabezpieczającego określonego w art. 94 1 KK i w art. 96 1 KK... 525 III. Zmiany sposobu wykonywania środka określonego w art. 95a KK..... 529 IV. Zmiany sposobu wykonywania środka określonego w art. 96 1 KK.. 532 36. Zakończenie wykonywania środka............................ 537 I. Uwagi wstępne............................................. 537 II. Ogólne przesłanki orzekania o uchyleniu środka zabezpieczającego... 538 III. Odrębności orzekania o uchyleniu wykonywania poszczególnych środków................................................... 541 IV. Warunkowe zwolnienie sprawcy określonego w art. 96 1 KK....... 546 V. Ponowne umieszczenie sprawcy w zakładzie zamkniętym........... 548 37. Wykonywanie środków zabezpieczających przewidzianych w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii...................... 551 I. Uwagi wstępne............................................. 551 II. Wykonywanie środka określonego w art. 71 ust. 1 PNarkU.......... 553 III. Wykonywanie środka określonego w art. 71 ust. 3 PNarkU.......... 560 Rozdział VI. Zakończenie........................................ 567 38. Niepoczytalność........................................... 567 39. Zasady orzekania leczniczych środków zabezpieczających........ 568 40. Środki zabezpieczające o charakterze psychiatrycznym.......... 568 41. Środki zabezpieczające o charakterze seksualnym.............. 569 42. Środki zabezpieczające o charakterze odwykowym.............. 572 43. Środki zabezpieczające o charakterze administracyjnym i ich wykonanie................................................ 575 44. Wykonanie leczniczych środków zabezpieczających.............. 577 45. Opiniowanie psychiatryczne i psychologiczne................... 579 Indeks rzeczowy................................................. 581 X

Wykaz skrótów 1. Źródła prawa ABWU............ ustawa z 24.5.2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154 ze zm.) AlkU.............. ustawa z 26.10.1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 ze zm.) BezpImprMas....... ustawa z 20.3.2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (Dz.U. Nr 62, poz. 504 ze zm.) BrońU............. ustawa z 21.5.1999 r. o broni i amunicji (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 52, poz. 525 ze zm.) CudzU............ ustawa z 13.6.2003 r. o cudzoziemcach (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 264, poz. 1573 ze zm.) EKPCz............ Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4.11.1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) EKZT............. Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu sporządzona w Strasburgu 26.11.1987 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 46, poz. 238 ze zm.) EwidLudU......... ustawa z 10.4.1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 993 ze zm.) FinPublU z 2009 r.... ustawa z 27.8.2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1240 ze zm.) FinPublU z 2005 r.... ustawa z 30.6.2005 r. o finansach publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 249, poz. 2104 ze zm.) GryHazU.......... ustawa z 19.11.2009 r. o grach hazardowych (Dz.U. Nr 201, poz. 1540 ze zm.) IPNU............. ustawa z 18.12.1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424 ze zm.) KartaNU........... ustawa z 26.1.1982 r. Karta nauczyciela (tekst jedn. Dz.U. z 2006, Nr 97, poz. 674 ze zm.) KC............... ustawa z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KK............... ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) KKGiP............ Kodeks Kar Głównych i Poprawczych z 1847 r. KKKP............. Kodeks Karzący Królestwa Polskiego KK z 1932 r......... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11.7.1932 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 60, poz. 571 ze zm.) KK z 1969 r......... ustawa z 19.4.1969 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94 ze zm.) KKN.............. Kodeks karny Rzeszy Niemieckiej z 1871 r. KKR.............. Kodeks karny rosyjski z 1903 r. KKS.............. ustawa z 10.9.1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 ze zm.) XI

XII Wykaz skrótów KKW............. ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) KKWP............ dekret z 23.9.1944 r. Kodeks karny Wojska Polskiego (tekst jedn. Dz.U. z 1957 Nr 22, poz. 107 ze zm.) Konstytucja PRL.... Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy 22.7.1952 r. (Dz.U. Nr 33, poz. 232 ze zm.) Konstytucja RP..... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm., sprost. Dz.U. z 2001 r. Nr 28, poz. 319) KP................ ustawa z 26.6.1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) KPK.............. ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) KPK z 1928 r........ rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 19.3.1928 r. Kodeks postępowania karnego (tekst jedn. Dz.U. z 1950 r. Nr 40, poz. 364 ze zm.) KPK z 1969 r........ ustawa z 19.4.1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 13, poz. 96 ze zm.) KPrDz............ Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20.11.1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.) KPW.............. ustawa z 24.8.2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 ze zm.) KRKU............ ustawa z 24.5.2000 r. o Krajowym Rejestrze Karnym (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 292 ze zm.) KRO.............. ustawa z 25.2.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) KSH.............. ustawa z 15.9.2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.) KurSądU.......... ustawa z 27.7.2001 r. o kuratorach sądowych (Dz.U. Nr 98, poz. 1071 ze zm.) KW............... ustawa z 20.5.1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 ze zm.) MPPOiP........... Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 19.12.1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) MTKRS........... Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego, sporządzony w Rzymie 17.7.1998 r. (Dz.U. z 2003 r. Nr 78, poz. 708) NielU............. ustawa z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.) ObrRPU........... ustawa z 21.11.1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416 ze zm.) OchrPrzU.......... ustawa z 16.4.2004 r. o ochronie przyrody (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 ze zm.) OchrZdrPU......... ustawa z 19.8.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375) OchrZwU.......... ustawa z 21.8.1997 r. o ochronie zwierząt (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002 ze zm.) OdpZbiorU......... ustawa z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zagrożone pod groźbą kary (Dz.U. Nr 197, poz. 1661 ze zm.) OrdOdzU.......... ustawa z 16.10.1992 r. o orderach i odznaczeniach (Dz.U. Nr 90, poz. 450 ze zm.) OrdPod............ ustawa z 29.8.1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.)

Wykaz skrótów OrdRGm........... ustawa z 16.7.1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 176, poz. 1190 ze zm.) ÖstGB............ Strafgestzbuch (austriacki kodeks karny z 23.1.1974 r.) PDPCz............ Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10.12.1948 r. PNarkU........... ustawa z 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. Nr 179, poz. 1485 ze zm.) PPK.............. Powszechne Prawo Krajowe dla Państw Pruskich (Landrecht Pruski) PPrzemRodzU...... ustawa z 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. Nr 180, poz. 1493 ze zm.) PrAdw............ ustawa z 26.5.1982 r. Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 ze zm.) PrNot............. ustawa z 14.2.1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm.) ProkU............. ustawa z 20.6.1985 r. o prokuraturze (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 270, poz. 1599 ze zm.) PrRDr............. ustawa z 20.6.1997 r. Prawo o ruchu drogowym (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 ze zm.) PrUSP............. ustawa z 27.7.2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.) PWKK............ ustawa z 6.6.1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 554 ze zm.) PWKK z 1969 r...... ustawa z 19.4.1969 r. Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 95 ze zm.) PWKPK........... ustawa z 6.6.1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 556 ze zm.) PWKPW........... ustawa z 24.8.2001 r. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. Nr 106, poz. 1149 ze zm.) PWKW............ ustawa z 20.5.1971 r. Przepisy wprowadzające Kodeks wykroczeń (Dz.U. Nr 12, poz. 115 ze zm.) RzeczPatU......... Ustawa z 11.4.2001 r. o rzecznikach patentowych (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 155, poz. 925) SamGminU........ ustawa z 8.3.1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.) SchSŁGB.......... Strafgesetzbuch (szwajcarski kodeks karny) z 23.6.1937 r. SłWojŻZU......... ustawa z 11.9.2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 593 ze zm.) StGB.............. Strafgesetzbuch (niemiecki kodeks karny z 15.5.1871 r.) SwobDziałGospU... ustawa z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 ze zm.) ŚwKorU........... ustawa z 25.6.1997 r. o świadku koronnym (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 36, poz. 232 ze zm.) UKA.............. ustawa karna (austriacka) o zbrodniach i przekroczeniach z 1871 r. UKS.............. ustawa karna skarbowa z 26.10.1971 r. (tekst jedn. Dz.U. z 1984 r. Nr 22, poz. 103 ze zm.) Zasady techniki prawodawczej (Zasady)........... rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 20.6.2002 r. w sprawie Zasad techniki prawodawczej (Dz.U. Nr 100, poz. 908) XIII

Wykaz skrótów 2. Organy orzekające ETPCz............ Europejski Trybunał Praw Człowieka ETS.............. Europejski Trybunał Sprawiedliwości MTK.............. Międzynarodowy Trybunał Karny NSA.............. Naczelny Sąd Administracyjny SA................ Sąd Apelacyjny SN............... Sąd Najwyższy SN (IK)............ Sąd Najwyższy w pełnym składzie Izby Karnej SN (PS)........... Sąd Najwyższy w pełnym składzie SN (PSIKiW)....... Sąd Najwyższy w połączonym składzie Izby Karnej i Wojskowej SN (7)............. Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów SO............... Sąd Okręgowy SP................ Sąd Powiatowy SR................ Sąd Rejonowy SW............... Sąd Wojewódzki 3. Czasopisma i publikatory AG............... Apelacja Gdańska Apel. Lub.......... Apelacja Lublin Apel. W-wa........ Apelacja Warszawa Arch. Krym......... Archiwum Kryminologii AUL.............. Acta Universitatis Lodziensis AUMCS........... Annales Universitatis M. Curie-Skłodowska AUNC............ Acta Universitatis Nicolai Copernici AUW............. Acta Universitatis Wratislaviensis Biul. GP........... Biuletyn Gelneralnej Prokuratury BMS.............. Biuletyn Ministra Sprawiedliwości BPK.............. Biuletyn Prawa Karnego BSN.............. Biuletyn Sądu Najwyższego CPH.............. Czasopismo Prawno-Historyczne CzPKiNP.......... Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych DPP.............. Demokratyczny Przegląd Prawniczy Dz.ROP........... Dziennik Rozporządzeń dla obszarów okupowanych w Polsce Dz.RGG........... Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa Verordnungsblatt für das Generalgouvernement Dz.U.............. Dziennik Ustaw Dz.Urz............. Dziennik Urzędowy ECR.............. European Court Reports EP................ Edukacja Prawnicza EPS............... Europejski Przegląd Sądowy Gł. Sąd............. Głos Sądownictwa GP................ Gazeta Prawna GPr............... Gazeta Prawnicza XIV

Wykaz skrótów GS............... Gazeta Sądowa GSP.............. Gdańskie Studia Prawnicze GSiPen............ Gazeta Sądowa i Penitencjarna GSW.............. Gazeta Sądowa Warszawska Iuris Effectus....... Iuris Effectus. Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury Jur................ Jurysta KF............... Kwartalnik Filozoficzny KHKM............ Kwartalnik Historii Kultury Materialnej KPCiK............ Kwartalnik Prawa Cywilnego i Karnego KSP.............. Krakowskie Studia Prawnicze KZS.............. Krakowskie Zeszyty Sądowe M.P............... Monitor Polski Med............... Mediator MHI.............. Miscellanea Historica-Iuridica MoP.............. Monitor Prawniczy NP................ Nowe Prawo OJ................ Official Journal ONSA............. Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego ONSAiWSA........ Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich Sądów Administracyjnych OSA.............. Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSAW............ Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu OSG.............. Orzecznictwo w Sprawach Gospodarczych OSN.............. Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego. Orzeczenia Izby Cywilnej (w latach 1933 1952), Orzecznictwo Sądu Najwyższego (w latach 1953 1961: Izby Cywilnej i Izby Karnej, w roku 1962: Izby Cywilnej, w latach 1963 1981: Izby Cywilnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, w latach 1982 1989: Izby Cywilnej i Administracyjnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, w latach 1990 1994: Izby Cywilnej oraz Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, w 1995 roku: Izby Cywilnej) OSNKW........... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna OSNPG........... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Prokuratura Generalna OSNwSK.......... Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSP.............. Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich (1921 1939), Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych (1957 1989), Orzecznictwo Sądów Polskich (od 1990) OTK.............. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A............ Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego seria A PAK.............. Prawo-Administracja-Kościół Pal................ Palestra PES............... Problemy Egzekucji Sądowej PiM............... Prawo i Medycyna PiP............... Państwo i Prawo PiZS.............. Praca i Zabezpieczenie Społeczne PiŻ............... Prawo i Życie XV

XVI Wykaz skrótów PL................ Przegląd Legislacyjny PnD.............. Paragraf na Drodze PPE............... Przegląd Prawa Europejskiego PPen.............. Przegląd Penitencjarny PPiA.............. Przegląd Prawa i Administracji PPH.............. Przegląd Prawa Handlowego PPK.............. Przegląd Prawa Karnego PPKrym............ Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny PPod.............. Przegląd Podatkowy PPol............... Przegląd Policyjny PPow.............. Przegląd Powszechny Prob. Krym......... Problemy Kryminalistyki Prob. Pr. Karn....... Problemy Prawa Karnego Prob. Praw.......... Problemy Praworządności Prob. WS.......... Problemy Wymiaru Sprawiedliwości Prok............... Prokurator Prok. i Pr........... Prokuratura i Prawo Pr. Sp.............. Prawo Spółek PS................ Przegląd Sądowy PSiA.............. Przegląd Sądowy i Administracyjny PSejm............. Przegląd Sejmowy PUE.............. Przegląd Ustawodawstwa Europejskiego PUG.............. Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego PWP.............. Przegląd Więziennictwa Polskiego RGBl............. Reichsgesetzblatt RPE.............. Ruch Prawniczy i Ekonomiczny RPEiS............. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny R.Pr............... Radca Prawny RT................ Rocznik Toruński Rzeczp............. Rzeczpospolita SE................ Studia Europejskie SI................ Studia Iuridica SKKiP............ Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne SP................ Studia Prawnicze SPC.............. Studia Prawa Cywilnego SPE............... Studia Prawno-Ekonomiczne SSoc.............. Studia Socjologiczne ST................ Samorząd Terytorialny Tyg. Pow........... Tygodnik Powszechny Wok............... Wokanda WPP.............. Wojskowy Przegląd Prawniczy Zb. O.............. Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego ZKA.............. Zagadnienia Karno-Administracyjne ZNASW........... Zeszyty Naukowe Akademii Spraw Wewnętrznych

Wykaz skrótów ZNBAS........... Zeszyty Naukowe Biura Analiz Sejmowych ZNIBPS........... Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego ZNUGd........... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego ZNUJ............. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego ZNUŚl............ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Śląskiego ZNWSO Szczytno... Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej w Szczytnie ZPUKSW.......... Zeszyty Prawnicze Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego ZStW............. Zeitschrift für die Gesamte Strafrechtswissenschaft ZW............... Zagadnienia Wykroczeń 4. Piśmiennictwo Andrejew, Prawo karne, 1970 (1971, 1973, 1976, 1978, 1980, 1983, 1986, 1989)............. I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1970, 1971, 1973, 1976, 1978, 1980, 1983, 1986, 1989 Andrejew, Świda, Wolter, KK z komentarzem.. I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973 Bafia, Mioduski, Siewierski, Komentarz KK, 1977 (1987)........ J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1977, 1987 Bojarski, Giezek, Sienkiewicz, Prawo karne, 2004 (2006, 2007, 2010)... M. Bojarski, J. Giezek, Z. Sienkiewicz, Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna (pod red. M. Bojarskiego), Warszawa 2004, 2006, 2007, 2010 Bojarski, Komentarz KK, 2006 (2008, 2009, 2011)... T. Bojarski, A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks karny. Komentarz (pod red. T. Bojarskiego), Warszawa 2006, 2008, 2009, 2011 Bojarski, Polskie prawo karne, 2002 (2006, 2008)........ T. Bojarski, Polskie prawo karne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2002, 2006, 2008 Buchała, Komentarz KK, cz. ogólna, 1990 (1994)............. K. Buchała, Z. Ćwiąkalski, M. Szewczyk, A. Zoll, Komentarz do kodeksu karnego, część ogólna (pod red. K. Buchały), Warszawa 1990, 1994 Buchała, Prawo karne, 1980 (1989)........ K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1980, 1989 XVII

Wykaz skrótów Buchała, Zoll, Komentarz KK, cz. ogólna, t 1 [2], 1998 (2001), cz. szczególna, t. I [II], 1999 (2001).. K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Komentarz. Część ogólna, Kraków 1998, 2001; Część szczególna, t. 1 i 2, Kraków 1999, 2001 Buchała, Zoll, Polskie prawo karne, 1995 (1996)........ K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo karne, Warszawa 1995, 1996 Cieślak, Polskie prawo karne, 1990 (1994)... M. Cieślak, Polskie prawo karne. Zarys ujęcia systemowego, Warszawa 1990, 1994 Filar, Komentarz KK, 2008 (2010)........ M. Bojarski, M. Filar, W. Filipkowski, O. Górniok, S. Hoc, P. Hofmański, M. Kalitowski, M. Kulik, L. K. Paprzycki, E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, R. A. Stefański, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, L. Wilk, Kodeks karny. Komentarz (pod red. M. Filara), Warszawa 2008, 2010 Gardocki, Prawo karne, 1994 (1996, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010)... L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 1994, 1996, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010 Giezek, Komentarz KK...... J. Giezek, N. Kłączyńska, G. Łabuda, Kodeks karny. Komentarz. Część ogólna (pod red. J. Giezka), Warszawa 2007 Glaser, Mogilnicki, Komentarz KK...... S. Glaser, A. Mogilnicki, Kodeks karny komentarz: prawo o wykroczeniach, przepisy wprowadzające, tezy z orzeczeń Sądu Najwyższego, wyciągi z motywów ustawodawczych, Warszawa 1934 Góral, Praktyczny komentarz KK, 1996 (1998, 2002, 2005)... R. Góral, Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Warszawa 1996, 1998, 2002, 2005 Górniok, Komentarz KK 2004 (2006)........ M. Bojarski i in,. Kodeks karny. Komentarz (pod red. O. Górniok), Warszawa 2004 Górniok i in., Komentarz KK, t. I [II]............. O. Górniok, S. Hoc, S.M. Przyjemski, Kodeks karny. Komentarz, t. 3, Gdańsk 1999; O. Górniok, S. Hoc, M. Kalitowski, S.M. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, t. I, art. 1 116; t. II, art. 117 363, Gdańsk 2005 Grześkowiak, Prawo karne, 2009 (2007)... F. Ciepły, M.K. Gałązka, A. Grześkowiak, R. Hałas, S. Hypś, D. Szeleszczuk, K. Wiak, Prawo karne (pod red. A. Grześkowiak), Warszawa 2007 [2009] XVIII

Wykaz skrótów Hołada, Postulski, Komentarz KKW.... Komentarz do kodeksu karnego wykonawczego, Gdańsk 2005 Lelental, Komentarz KKW.... S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 1999, 2001, 2010 Lernell, Wykład, t I [II]............. L. Lernell, Wykład prawa karnego, cz. ogólna, t. I, Warszawa 1969; t. II, Warszawa 1971 Królikowski, Zawłocki, Komentarz KK, cz. ogólna, t. [ ]..... M. Błaszczyk, J. Długosz, M. Królikowski, J. Lachowski, B. Namysłowska-Gabrysiak, A. Sakowicz, R. Skarbek, A. Walczak-Żochowska, W. Zalewski, R. Zawłocki, S. Żółtek, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. 1 i 2 (pod red. R. Zawłockiego, M. Królikowskiego), Warszawa 2009 Makarewicz, Komentarz KK, 1935 (1938)........ J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1935, 1938 Makarewicz, Prawo karne........ J. Makarewicz, Prawo karne wykład porównawczy, Lwów Warszawa 1924 Makowski, Komentarz KK 1933 (1937)........ W. Makowski, Kodeks karny z 1932 r. Komentarz, Warszawa 1933, 1937 Marek, Komentarz KK, 2004 (2005, 2006, 2007, 2010)............. A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2004, 2005, 2006, 2007, 2010 Marek, Prawo karne, 1997 (2000, 2001, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009)........ A. Marek, Prawo karne, Warszawa 1997, 2000, 2001, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009 Marek, Prawo wykroczeń, 1999 (2002, 2004, 2006, 2008)............. A. Marek, Prawo wykroczeń, Warszawa 2002, 2004, 2006, 2008 Marek, Waltoś, Podstawy prawa, 1999 (2002, 2003, 2008)... A. Marek, S. Waltoś, Podstawy prawa i procesu karnego, Warszawa 1999, 2002, 2003, 2008 Mozgawa, Praktyczny komentarz KK, 2006 (2007)............. M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa, Kodeks karny. Praktyczny komentarz (pod red. M. Mozgawy), Kraków 2006, 2007 Peiper, Komentarz KK, 1933 (1936)........ L. Peiper, Komentarz do kodeksu karnego: prawa o wykroczeniach i przepisów wprowadzających wraz z niektóremi ustawami dodatkowemi i wzorami orzeczeń do prawa o wykroczeniach, Warszawa 1933, 1936 XIX