Socjologia sztuk walki

Socjologia sztuk walki Tekst ten stanowi jednocześnie: wprowadzenie w dorobek grupy, skupionej wokół prof. dr M. von Salderna, dotyczący analiz problematyki japońskich sztuk walki; przekład na język polski nie znanych dotąd w Polsce treści (np. Karty Budō); recenzję sympozjum i książki oraz własny krótki wykład dr Cynarskiego. Jest przyczynkiem do określenia zachodnioeuropejskiej perspektywy teorii dalekowschodnich sztuk walki. Według prof. Z. Krawczyka artykuł ten jest odpowiedni do pisma specjalistycznego, jakim właśnie jest nasz rocznik. WOJCIECH J. CYNARSKI Podglebie japońskich sztuk i sportów walki według von Salderna Prof. dr Matthias von Saldern doprowadził do wydania szóstego tomu z serii Geist-Technik-Körper. Schriften zu den Hintergründen der Budōkünste ( Duch-technika-ciało. Pisma dot. podglebia sztuk budō ). Według autora serii, wspólną zasadą łączącą sztuki walki jest budowanie harmonii między ciałem (jap. mi) i duchem (shin), poprzez ćwiczenie technik (waza) i fizyczny ruch. Wprowadzenie w problematykę shin-waza-mi japońskiego budō Grupa Salderna tworzy jak gdyby podstawy teoretyczne, nieokreślonej jeszcze konkretnie dziedziny, dotyczącej zakresu zagadnień pomiędzy indywidualną praktyką budō a kulturą Japonii. Owo podglebie sztuk walki ma być, w intencji pomysłodawców, badane i wyjaśniane w pracach historycznych, filozoficznych oraz z zakresu systematyki i teorii sportu. Dotychczas wydane tomy zaprezentowały: bushidō etykę japońskich rycerzy (tom 1), karatedō i powstrzymywanie się od przemocy (t. 2), historię sztuk walki (t. 4), filozofię karate (t. 5). Tym razem tytuł tomu sugerował autorowi niniejszego artykułu istotny związek z tematem jego problemu badawczego współczesnej recepcji budō na Zachodzie. Niestety, treść książki Budō w dzisiejszym czasie 1 niezupełnie odpowiada jej tytułowi. Książkę rozpoczynają pozdrowienia ambasadora Japonii, pana Kunisada Kume i przedmowa współpomysłodawcy sympozjum w Moers, sekretarza tejże ambasady Shingo Nakae. Obydwaj Japończycy zwracają uwagę na nowy wymiar ideału bushidō, funkcjonującego w światowym ruchu budō (nadającemu budō japońską tożsamość) oraz na fakt jego kulturowej ekspozycji eksportowej. Budō będące japońskim dziedzictwem kulturowym, kultywowane w wielu krajach świata, przybliża japońską kulturę, a także staje się czynnikiem międzynarodowej przyjaźni i pokoju. We wprowadzeniu Saldern zaznacza, że ta seria nie rozpoczyna dyskusji nad sensem i znaczeniem budō i bushidō, lecz ma pomóc we właściwym ich zrozumieniu. Rozumienie to jest rzeczą indywidualną, wynikającą z biografii danego autora. Nie można jednak o budō pisać, gdy się go nie praktykuje (s. 12). Wbrew zaś powierzchownemu wrażeniu, budō nie prowadzi do agresji, lecz przeciwnie. Jak wykazały badania m. in. J.-M. Woltersa, obniża agresywność ćwiczących. Sympozjum w Moers Do powstania tomu nr 6 przyczyniło się spotkanie grupy niemieckich sympatyków budō z kilkoma Japończykami, zamieszkałymi w Niemczech, na imprezie pod nazwą: I. Europejskie Sympozjum Budō 1998 w Moers (nadaną sporo na wyrost). Organizatorami sympozjum byli: Ambasada Japonii, Japanische Club Düsseldorf e.v., Niemiecko-Japońskie Towarzystwo w Niederrhein, Naczelny Związek Technik Budō NW i Satori-Kan Moers e.v. Zamierzeniem organizatorów była wspólna dyskusja, mająca na celu wyjaśnienie pewnych nieporozumień dotyczących budō. 1 Saldern M. von (red.), Geist Technik Körper. Schriften zu den Hintergründen der Budōkünste. Budō in heutiger Zeit (Band 6), Verlag der Universität Lüneburg, 1998, s. 5-164. 86 Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska, Poland

Dyskusję rozpoczął Jörg Möller, doktor nauk o sporcie i historyk kultury japońskiej, który starał się ukazać historyczny wymiar sztuk walki w opracowaniu Historia budō i bushidō. Opisał on początki sztuki japońskich wojowników, zwanych w nihongi (starej kronice japońskiej) jako kume lub ikusabito (s. 20). Przedstawił wiele anegdot i ciekawostek, kończąc na współczesnej idealizacji drogi wojownika bushidō (s. 36-39). Joachim Kersten, profesor socjologii prawa Uniwersytetu w Konstancji, zajmował się zagadnieniem zmian budō i bushidō w czasie i kulturze, analizując cywilizację feudalną kraju samurajów (s. 40-43), a następnie opisując własne doświadczenia z praktyki karate (s. 46-49). Muneto Sonoda, prof. filozofii, w swoim wykładzie o duchowej głębi bushidō zwrócił uwagę na szczególną, konstytutywną rolę konfucjanizmu w powstaniu tegoż kodeksu etycznego. Według Sonody, formy kata są bramą wejściową, przez którą prowadzi droga (s. 52). Droga ta jest formą wschodnioazjatyckiej filozofii i rycerskich zasad (s. 55). Także historycznie zorientowany wykład przedstawili Nobukazu Hayashi (trener kendō) i Stefan Claus (japonista). Referat ten został poświęcony historii kendō. Interesujące jest ujęcie bushidō jako normy społecznej, co ma związek z popularnością drogi miecza. Historia kendō (właściwie historia kenjutsu) od roku 794 (kalendarium, s. 62-63) nie zawiera informacji o pierwszej historycznej szkole szermierki tenshin shōden katori shintō-ryū, o której wiele pisał np. D. F. Draeger 2. Carolin Funck (doktorat z geografii turystyki japońskiej, 5 dan iaidō) dokonała próby porównania budō, zwłaszcza iaidō i aikidō, uprawianego w Japonii i w Europie. W analizie porównawczej pomógł jej zapewne 10-letni pobyt w Kraju Wschodzącego Słońca. Autorka wskazała właśnie na doświadczenie praktyczne, jako centralny element budō (s. 81). Ki, jako energia duchowa, stanowi koncepcję specyficzną nie tylko dla budō, lecz również dla japońskiej mentalności i wyobrażenia o świecie, a także dla języka (s. 82). Budō zaś jak pisze Funck jest drogą, która zmienia się stale, nie jest nigdy skończona i dlatego także jej wytłumaczenie powinno być prowadzone dalej w kraju pochodzenia (s. 83). Autorka ma na uwadze zmiany społecznego uczestnictwa Japończyków w tradycji budō. W 1987 r. 3,7% ogółu ludności trenuje systematycznie sztuki walki, w 1993 r.: 3,4%, czyli 3,5 miliona osób w tym zarejestrowano, że 6% mężczyzn i 1% kobiet ćwiczy budō. Wśród młodzieży w wieku 10-19 lat uprawia tę dziedzinę 33,2% mężczyzn i 4,8% kobiet (s. 84). Te liczby wskazują na ważny punkt: trening budō jest jeszcze dzisiaj istotną częścią socjalizacji młodych mężczyzn. Tu uczą się dwóch przymiotów, przydatnych w późniejszym życiu zawodowym: szacunku dla senpai (dłużej ćwiczących) i gaman cierpliwości, wytrwałości. Szczególnie pierwszy aspekt gra w zachodnim budō istotną rolę i dlatego powinien tu być dokładniej wygłaszany (s. 84). Nie należy więc odrzucać systemu senpai-kohai i hierarchii według wieku i doświadczenia... (s. 91). Funck wskazała na spartańskie warunki, pozbawionych estetyki, ogrzewania etc. japońskich dōjō (s. 85). Budō jest bowiem pewną formą ascezy. W szczególności praktyka iaidō, kendō i kobudō łączy się z treściami narodowymi (hymn, rozmowy o patriotyzmie i charakterze narodowym). Japończycy postrzegają budō często jako staromodne, a sztuki budō bez turniejów (jak aikidō lub iaidō) są dla wielu nieznane (s. 87). W Japonii procentowo trenuje więcej osób w wieku średnim, niż ma to miejsce np. w Europie. Spośród krajów europejskich najwięcej osób dojrzałych ćwiczy we Francji. Kraj ten posiada najbogatszą w Europie tradycję w zakresie kultywowania Martial Arts. Najchętniej uprawiane przez np. 50-latków jest iaidō (s. 88). To umiędzynarodowienie potwierdza uniwersalność budō. Funck zwróciła uwagę, że na kwestię samoobrony w motywacjach osób ćwiczących budō, największy nacisk kładziony jest w Ameryce, mniejszy w Europie, a najmniejszy w Japonii. Trening budō ma liczne aspekty (...) jest szkołą życia społecznego. Z drugiej strony jest drogą kształcenia własnej osobowości, zorientowaną bardzo indywidualnie. Właśnie ten indywidualizm prawdopodobnie spowodował duże zainteresowanie tymi koncepcjami na Zachodzie (s. 89). To sprawiło, że po II wojnie światowej budō zyskało na popularności w samej Japonii. 2 Draeger D. F., The Martial Arts and Ways of Japan. Classical budō (Vol. 2), Weatherhill, New York Tokyo 1996, s. 70-71. Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska, Poland 87

Zrozumiałe w międzynarodowej społeczności reguły sportowe przyczyniły się do rozprzestrzenienia w świecie jūdō i karate. Przy czym sporty walki zagubiły niektóre istotne aspekty np. rozwój ki (s. 90). Aikidō lub sztuka miecza zawdzięczają swe powodzenie zachowaniu myślenia budō twierdzi C. Funck. Celem nie jest zwyciężyć przeciwnika, lecz przywracać z nim harmonię, związaną z ki (s. 90). Chodzi o całożyciowy proces nauki, którego efektem jest zyskanie życiowej energii. Niewiele ma to wspólnego ze sportem rozrywki ( Fun-Sportart ). Nie ma to także nic wspólnego z tym, co Steven Seagal pokazuje w swoich filmach akcji... (s. 91). Jeżeli ktoś sprowadza budō do czynności ciała, nie rozumie prawdziwej jego istoty. Karta Budō Feliks F. Hoff, trener i lider kyūdō w Niemczech, opisywał sens budō w dzisiejszych czasach z pozycji praktyka. Pojęcie sensu analizuje w znaczeniach: rozumienia, postępowania i bytu. Uważa, że długoletnie doświadczenie daje subiektywną konstrukcję prawdy, rozwój osobowy, moralne uszlachetnienie, przyjazny stosunek do świata itd. (s. 67-68). Także w ojczyźnie budō postawiono współcześnie pytania o jego nowy sens np. w Japońskim Związku Budō (Nippon Budō Shingikai) sformułowano kwestię: Czym jest budō i jaki jest sens edukacji budō?. Na początku lat 80. temat ten był szeroko dyskutowany. W 1984 r. powołano specjalny Komitet Założenia Karty Budō, w którym uczestniczyli między innymi oficjalni przedstawiciele poszczególnych związków: jūdō, kendō, kyūdō, sumō, karatedō, aikidō, shōrinji kenpō, naginatadō i jukendō. Karta Budō (Budō Kensho) została przedstawiona 23 kwietnia 1987 r. Tekst, składający się z preambuły i sześciu paragrafów, dotarł do sensei Hoffa (a także do Europy?) przez International Budō University w roku 1989. W Polsce nie był dotąd publikowany. Preambuła Budō, wywodzące się z rycerskiego ducha, stanowi aspekt swej tradycyjnej kultury. W ciągu trwającego setki lat historycznego i społecznego rozwoju sztuki wojennej przekształciło się z jutsu w dō. Budō zostało rozwinięte i udoskonalone według podstawowej idei, że duch, technika i ciało pozostają w jedności, do której dąży się przez: traktowanie tradycji z dużą powagą, dyscyplinę, etykietę i trening siły cielesnej. Nowoczesna Japonia odziedziczyła te wartości i odgrywają one istotną rolę w kształceniu japońskiego charakteru osobowości. We współczesnej Japonii duch budō jest źródłem potężnej energii i przynosi wielu jednostkom satysfakcję. Budō jest dzisiaj rozpowszechnione na całym świecie i cieszy się międzynarodowym zainteresowaniem. Zadurzenie w technicznie zorientowane wykształcenie i chęć zwycięstwa za wszelką cenę są przykładami, że istota budō jest zagrożona. Chcąc zapobiec wypaczeniu tej sztuki, zostaliśmy wezwani, aby ustawicznie sprawdzać i zabiegać o ochronę i dalsze doskonalenie tego narodowego dziedzictwa. Karta Budō została zredagowana w nadziei, że przedłożone pryncypia tradycyjnego budō zostaną utrzymane. Artykuł 1. Cel Cel budō trwa w kultywowaniu charakteru, poszerzaniu zdolności oceniania i rozstrzygania, w fizycznym i duchowym wychowaniu przy udziale technik walki. Artykuł 2. Keiko (ćwiczenie) W dzisiejszym ćwiczeniu musi się stale podążać za regułami skromności, pozostawać wiernym podstawom i nie ulegać pokusom, aby uprawiać trening zorientowany na umiejętności techniczne, kosztem dążenia do jedności ducha i techniki. 88 Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska, Poland

Artykuł 3. Shiai (zawody) W walce sportowej i wykonywaniu kata musi się objawiać duch budō. Wytężajcie się do ostateczności! Wygrywajcie ze skromnością, przyjmujcie chętnie przegraną i pomimo to pokazujcie odpowiednią postawę! Artykuł 4. Dōjō Dōjō jest uświęconym miejscem dla kształtowania naszego ducha i ciała. Tu muszą obowiązywać: dyscyplina, właściwa etykieta i ceremoniał. Miejsce ćwiczeń musi oferować spokojną, czystą, bezpieczną i poważną atmosferę. Artykuł 5. Nauczanie Aby w nauczaniu być efektywnym nauczycielem, mistrz budō musi stale dążyć do kultywowania charakterów i uzdolnień swoich uczniów i sprzyjania procesowi opanowania ducha i ciała. On (ona) nie powinien przez zwycięstwa lub przegrane stać się chwiejnym lub okazywać arogancji, lecz utrzymywać przykładną postawę. Artykuł 6. Upowszechnianie Przy upowszechnianiu budō, aby je badać i utrzymać jego zrozumienie w międzynarodowej recepcji, powinno się podążać za tradycyjnymi wartościami i istotą treningu, jak np. wnoszone pojęcie ostateczności 3. Określone zostało wspólne stanowisko przedstawicieli różnych dziedzin budō, a główny cel został zdefiniowany jako jedność ciała i ducha. Nie ma tu żadnych wskazówek światopoglądowych ani religijnych. Karta Budō służyć ma międzynarodowemu ruchowi budō dla lepszej orientacji w teleologii i aksjologii japońskich sztuk walki oraz ułatwiać transfer budō (jako idei) do innych obszarów kulturowych. Sformułowana przez japońskie autorytety karta, stanowi esencjalny opis sensu budō, bazowy dla tego typu analiz. Przenosi do dzisiejszych czasów wiedzę, pomagającą w ewolucji jak sformułował to prof. Horst Tiwald od nagiej kultury ruchu do humanistycznej natury ruchu (s. 76-79). Dyskusja japońskich gości 2 kwietnia 1998 r., po zakończeniu sympozjum w Moers, miała miejsce dyskusja japońskich gości w zaciszu restauracji Benkei (s. 93-105). Uczestniczyli w niej m. in. posiadacze wysokich stopni 8 dan karate H. Ochi i aikidō K. Asai. Prof. Sonoda wyraził pogląd, że Niemcy zen praktykują dla zdrowia, a budō dla samej tylko techniki, co jest przykładem fałszywej drogi. Stwierdził też, że nie samo budō, lecz wszystkie znane koncepcje dō składają się na ruch całej ludzkości w obydwu aspektach łącznie fizycznym i duchowym. Asai zwrócił uwagę na zagadnienie energii życiowej ki w budō. Hayashi określił ki jako moc szermierza i wyraził ultrasubiektywistyczny pogląd, że budō nie istnieje na tym świecie, lecz tylko wewnątrz ducha. Ocenił, że budō niekiedy staje się towarem (więc chyba jednak egzystuje obiektywnie? przypis aut.), a specjalistyczne magazyny prezentują głównie przemoc. Stwierdził też, że budō aby nie stało się przeszłością musi się dalej rozwijać. Podczas dyskusji poruszone zostały problemy uwarunkowań społeczno-politycznych japońskiego budō. Na społeczny aspekt tradycji wskazał Hayashi, porównując służbę samuraja dla swego pana, którą pełnił wraz z rodziną, do współczesnego Japończyka, który obecnie podobnie służy firmie i państwu (według zasad bushidō). Kendō określił on jako najbardziej narodowe w swym charakterze budō par excellence, natomiast karate, którego 30 różnych stylów konkuruje w Japonii zarzucił, że nie jest japońskie. Pochodzącego z Okinawy karate bronił H. Ochi, powtarzając za G. Funakoshim (który nb. włączył karate do budō), że karate ni sente nashi (jap. karate nie uderza pierwsze) i że ta sztuka nie zna brawury. Akcent narodowy podjął też Nakae, proponując tłumaczenie budō jako japońska sztuka walki, zapewne w trosce o utrzymanie oryginalnej tożsamości budō. Zwrócił też uwagę, że nie tylko 3 Hoff F. F., Die Budō-Charta (w:), Saldern M. von (red.), op.cit., s.77-79. Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska, Poland 89

kendō zachowuje właściwego ducha budō. Właśnie uprawianie kendō, za powiązania z militaryzmem, zostało po wojnie zabronione. Obecnie rozwija się ono także bardziej jako sport. Biozofia budō Książka von Salderna zawiera opracowanie Junyu Kitayamy pt. Znaczenie drogi, w którym Kitayama pisze między innymi o drodze herbaty (chadō) i kwiatów (kadō) (s. 111-118). Japończycy, podobnie przecież jak Europejczycy, szukają duchowej drogi. Potrzebę tę realizują praktykując różne dō. Zaprezentowany jest także tekst autorstwa Erwina Toku Bälza, syna znanego z historii jūjutsu lekarza i antropologa dr Erwina von Bälza (s. 119-157). Ukazuje on sytuację społeczną w Japonii A.D. 1904 i opisuje japońskiego ducha narodowego. Nieprawdą jest jakoby przytoczona, ważna historycznie książka prof. Inazo Nitobe wydana była w językach angielskim i niemieckim (s. 131), gdyż I. Nitobe autoryzował także wydanie w języku polskim 4. Według Bälza, nauki wywodzone od Kungfutse (Konfucjusza) należałoby określać terminem biozofia, tłumaczonym jako życiowa mądrość ( Biosophie, d.h. Lebensweisheit, s. 159). Zdaniem autora, na to określenie tym bardziej zasługują koncepcje taoizmu i inne dalekowschodnie idee, współkonstytuujące specyficzne filozofie budō lub chińskiego kung-fu. Może właśnie adekwatnym określeniem będzie biozofia sztuk walki, z zastrzeżeniem, że pojęcie to rozumiane będzie nieco szerzej z nawiązaniem do koncepcji E. Fromma (biofilia miłość życia), W. Linda (filozofia duchowej drogi) i ontogenetycznej drogi budō z postulatem wszechstronności 5. Przyczynek do teorii sztuk walki Książka stanowi kolejny przyczynek do powstania interdyscyplinarnej, humanistycznej teorii sztuk walki. Obecność w Moers specjalistów kilku dziedzin: pedagogiki, socjologii, filozofii, historii, japonistyki i nauk o sporcie spowodowała, że to niemiecko-japońskie spotkanie zaowocowało zbiorem cennych spostrzeżeń i analiz, zgodnych z nowo-paradygmatycznymi zaleceniami badań systemowych i ujęć holistycznych. Tym bardziej, że antropologiczna problematyka budō wymaga interpretacji, nie tylko z zakresu nauk humanistycznych i biologicznych, ale głównie pogranicznych nauk o kulturze fizycznej. Wobec licznych odniesień do japońskiej kultury, zabrakło wyraźnie śladu wyników polskich badań kulturologicznych i socjologicznych z zakresu adaptacji owych sztuk walki w kulturze Zachodu 6. Brakło także analiz budō jako grupy dyscyplin sportów walki i ujęć sztuk walki od strony teorii treningu (tak opracowywane są one w naszym kraju) 7. Konkludując, spotkanie w Moers było z pewnością cenną inicjatywą, a książka von Salderna 8, jako zapis efektów tej intelektualnej konfrontacji, stanowi kolejny krok postępu w procesie naukowej interpretacji fenomenu sztuk walki. 4 Nitobe I., Bushido dusza Japonii, Lwów Warszawa 1904 5 Cynarski W. J., Das subjektive Verstehen Budō, Budo-Info. Berichte, Meinungen, Informationen, 1999, nr 2, s. 19-21 6 Tokarski S., Sztuki walki. Ruchowe formy ekspresji filozofii Wschodu, Glob, Szczecin 1989; także: Sikorski W., Tokarski S., Budō. Japońskie sztuki walki, Glob, 1988. 7 Sterkowicz S., Ju-jitsu. Wybrane aspekty sztuki walki obronnej, Wyd. AWF, Kraków 1998; także: Cynarski W. J., Sterkowicz S., Jūjutsu. Wybrane aspekty sztuki walki obronnej, Przegląd Naukowy IWFiZ WSP w Rzeszowie, 1999, nr 2, s. 85-87. 8 Saldern M. von (red.), op.cit. 90 Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska, Poland

BIBLIOGRAFIA 1. Cynarski W. J., Das subjektive Verstehen Budō, Budo-Info. Berichte, Meinungen, Informationen, 1999, nr 2, s. 19-21. 2. Cynarski W. J., Humanistic researches of the Martial Arts phenomenon for the Martial Arts theory, http://www.univ.rzeszow.pl/wydzialy/w_pedagog/wf opraco.htm#cynar 3. Cynarski W. J., Sztuki walki budō w kulturze Zachodu, Wyd. WSP, Rzeszów 2000. 4. Draeger D. F., The Martial Arts and Ways of Japan. Classical budō (Vol. 2), Weatherhill, New York-Tōkyō 1996, s. 70-71. 5. Nitobe I., Bushido dusza Japonii, Lwów-Warszawa 1904. 6. Sterkowicz S., Ju-jitsu. Wybrane aspekty sztuki walki obronnej, Wyd. AWF, Kraków 1998; patrz także: Cynarski W. J., Sterkowicz S. Jūjutsu. Wybrane aspekty sztuki walki obronnej, Przegląd Naukowy Instytutu Wychowania Fizycznego i Zdrowotnego WSP w Rzeszowie, 1999, nr 2, s. 85-87. 7. Tokarski S., Sztuki walki. Ruchowe formy ekspresji filozofii Wschodu, Glob, Szczecin 1989; także: Sikorski W., Tokarski S., Budō. Japońskie sztuki walki, Glob, 1988. 8. Saldern von M.(red.), Geist Technik Körper. Schriften zu den Hintergründen der Budōkünste. Budō in heutiger Zeit (Band 6), Verlag der Universität Lüneburg, 1998, s. 5-164. 9. Hoff F. F., Die Budō-Charta (w:), Saldern von M. (red.), Saldern von M.(red.), Geist Technik Körper. Schriften zu den Hintergründen der Budōkünste. Budō in heutiger Zeit (Band 6), Verlag der Universität Lüneburg, 1998, s. 77-79. Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska, Poland 91