ROCZNIKI NAUKOWE ZOOTECHNIKI

ROCZNIKI NAUKOWE ZOOTECHNIKI INSTYTUT ZOOTECHNIKI PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY T. 40 KRAKÓW 2013 z. 1

Rada redakcyjna: Jędrzej Krupiński przewodniczący Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Kraków-Balice; Nadir Alloui Uniwersytet w Batnie, Batna, Algieria; Franciszek Brzóska IZ PIB, Kraków-Balice; Karl Buchgraber Centrum Dydaktyczne i Badawcze Raumberg-Gumpenstein, Austria; Jozef Bulla Słowacki Uniwersytet Rolniczy, Nitra, Słowacja; Zbigniew Dobrzański Uniwersytet Przyrodniczy, Wrocław; Igor Grycyniak Instytut Gospodarki Rybackiej UAAN, Kijów, Ukraina; Eugeniusz Herbut IZ PIB, Kraków-Balice; Dymitr Kaliszewicz Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn; Ewa Kapkowska Uniwersytet Rolniczy, Kraków; Jan Kuchtik Uniwersytet Rolniczy, Brno, Czechy; Jolanta Kurył Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN, Jastrzębiec; Jan Niemiec Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa; Marian Różycki IZ PIB, Kraków-Balice; Jadwiga Seremak- -Bulge Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa; Jacek Skomiał, Instytut Fizjologii i Żywienia Zwierząt, Jabłonna; Zdzisław Smorąg IZ PIB, Kraków- Balice, Tadeusz Szulc Uniwersytet Przyrodniczy, Wrocław. Redaktorzy językowi: Magdalena Bielska, Katarzyna Skupniewicz (jęz. polski) Jerzy Pilawski (jęz. angielski) Maria Frączek (jęz. niemiecki) Barbara Matoga (jęz. francuski) Mariola Kaczanowska (jęz. rosyjski) Redaktor statystyczny: Andrzej Szewczyk Redaktorzy tematyczni: Genetyka i hodowla zwierząt gospodarskich Robert Eckert IZ PIB, Kraków-Balice Biologia, fizjologia i rozród zwierząt Monika Bugno-Poniewierska, Barbara Gajda IZ PIB, Kraków-Balice Żywienie zwierząt i paszoznawstwo Ewa Hanczakowska IZ PIB, Kraków-Balice Środowisko, zoohigiena i technologia produkcji zwierzęcej Karol Węglarzy ZD IZ PIB, Grodziec Śląski Ekonomia i organizacja produkcji zwierzęcej Janusz Żmija UR, Kraków Redakcja: Redaktor naczelny Mariusz Pietras Zastępca redaktora naczelnego Dorota Kowalska Sekretarz redakcji Magdalena Bielska Redakcja informuje, że wersja drukowana jest wersją pierwotną. Adres redakcji Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, ul. Sarego 2, 31-047 Kraków http://www.izoo.krakow.pl Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Copyright by Instytut Zootechniki PIB PL ISSN 0137-1657

Rocz. Nauk. Zoot., T. 40, z. 1 (2013) 3 14 Zależności pomiędzy cechami użytkowości rzeźnej a zawartością tłuszczu śródmięśniowego (IMF) w mięśniu najdłuższym grzbietu krajowej populacji świń* * Mirosław Tyra Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa Celem pracy było określenie zależności pomiędzy wybranymi cechami rzeźnymi a zawartością tłuszczu śródmięśniowego w mięśniu najdłuższym grzbietu krajowej populacji zarodowej świń. Uzyskane wyniki dadzą odpowiedź, czy zawartość tłuszczu śródmięśniowego mogłaby być doskonalona na drodze selekcji pośredniej. Materiał do badań stanowiły loszki czystorasowe ras: pbz, wbp, puławskiej, Hampshire, Duroc, Pietrain i linii 990. Zwierzęta oceniane były w Stacjach Kontroli Użytkowości Rzeźnej Trzody Chlewnej (SKURTCh) zgodnie z obowiązującą metodyką oceny. Łącznie badaniami objęto 4430 loszek, od których po zakończeniu testu, uboju i dysekcji uzyskano szereg wskaźników dotyczących użytkowości rzeźnej. Zarówno stopień otłuszczenia tusz, jak i procentowa zawartość mięsa w tuszy nie może być jednoznacznym wskaźnikiem przy selekcji zwierząt zmierzającej w kierunku poprawy jakości mięsa, wyrażonej w postaci zawartości tłuszczu śródmięśniowego. Analizowane różne poziomy cech mięsności i grubości słoniny w większości przypadków nie przekładały się na różnicę w zawartości tłuszczu śródmięśniowego. Nie można więc wykorzystać tych czynników jako cech pośrednich w selekcji mającej na celu podniesienie poziomu IMF w mięśniu najdłuższym grzbietu. Poziom tłuszczu śródmięśniowego w krajowej populacji zarodowej trzody chlewnej systematycznie spada, co wykazują badania przeprowadzone w latach 2004 2009 w stacjach kontroli (SKURTCh) (Tyra i Orzechowska, 2006; Tyra i Żak, 2010). Zmniejszenie poziomu tłuszczu związane jest z presją selekcyjną, która przez szereg ostatnich lat ukierunkowana była na podnoszenie mięsności tusz naszego pogłowia świń w celu dorównania do poziomu tego wskaźnika w krajach Unii Europejskiej. Skutkowało to ujawnieniem się szeregu wad mięsa wpływających na procesy technologiczne związane z jego obróbką (przetwórstwem), co w rezultacie rzutowało na całą ekonomikę produkcji tuczników (Koćwin-Podsiadła i in., 1998; Naveau, 1986). Obecnie intensywność selekcji w tym kierunku ulega spowolnieniu, ponadto do zbiorczej wartości hodowlanej wprowadzono wskaźniki użytkowości rozpłodowej. To pozytywna informacja dotycząca zmiany *Praca wykonana w ramach projektu rozwojowego nr R12 0059 10 finansowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju.

4 M. Tyra kierunku prac hodowlanych prowadzonych w populacji aktywnej, aczkolwiek zaległości spowodowane przez lata trudno będzie szybko nadrobić. Szczególnie w przypadku cech związanych z jakością mięsa, w tym zawartości tłuszczu śródmięśniowego, którego odziedziczalność wynosi od h 2 = 0,39 do h 2 = 0,5 (w zależności od źródeł). Uwzględnienie w modelu szacowania wartości hodowlanej świń jednego ze wskaźników jakości mięsa, jakim jest zawartość tłuszczu śródmięśniowego (IMF) dałoby możliwość przyspieszenia prac w kierunku poprawy parametrów jakości mięsa. Aby jednak tego dokonać, należy przeprowadzić analizę populacji aktywnej pod względem wytypowanych parametrów (cech), które mają podlegać selekcji i określić ich wzajemne zależności. Ponadto w wyniku braku możliwości określania obiektywnego poziomu IMF na żywym zwierzęciu, istnieje konieczność poszukiwania wskaźników, które byłyby ściśle powiązane z tą cechą i mogłyby zostać wykorzystane w selekcji pośredniej. Celem pracy było określenie zależności pomiędzy wybranymi cechami rzeźnymi a zawartością tłuszczu śródmięśniowego w mięśniu najdłuższym grzbietu krajowej populacji zarodowej świń. Uzyskane wyniki dadzą odpowiedź, czy zawartość tłuszczu śródmięśniowego mogłaby być doskonalona na drodze selekcji pośredniej oraz czy pomiędzy tymi cechami ważnymi z hodowlanego i ekonomicznego punktu widzenia nie stwierdza się antagonizmów. Materiał i metody Zwierzęta Materiał do badań stanowiły loszki czystorasowe ras: pbz, wbp, puławskiej, Hampshire, Duroc, Pietrain i linii 990. Zwierzęta oceniane były w Stacjach Kontroli Użytkowości Rzeźnej Trzody Chlewnej (SKURTCh) w Chorzelowie, Mełnie, Pawłowicach i Rossosze. Łącznie badaniami objęto 4430 loszek przekontrolowanych w latach 2007 2009. Liczba zwierząt poszczególnych ras przedstawiała się następująco: 1240 wbp, 2083 pbz, 104 puławskiej, 35 Hampshire, 152 Duroc, 208 Pietrain i 608 linii 990. W czasie testu zwierzęta były utrzymywane i żywione indywidualnie, zgodnie z programem żywienia w stacjach kontroli. Test właściwy Test właściwy rozpoczął się z chwilą, gdy zwierzęta osiągnęły masę ciała 30 kg, a zakończył w momencie uzyskania przez nie masy końcowej 100 kg. Zwierzęta były poddawane ubojowi przy średniej masie końcowej 100 kg. Po ogłuszeniu przy pomocy kleszczy elektrycznych o wysokim napięciu zwierzęta były wykrwawiane. Półtusze po 24-godzinnym schłodzeniu w temperaturze 4 C poddano ocenie. Na prawej półtuszy przeprowadzano pomiary grubości słoniny suwmiarką z dokładnością do 0,1 cm, w pięciu punktach: w najgrubszym miejscu nad łopatką, na grzbiecie nad stawem między ostatnim kręgiem piersiowym i pierwszym kręgiem lędźwiowym, w trzech punktach na krzyżu nad dogłowową krawędzią (krzyż I), środkiem (krzyż II) i doogonową (krzyż III) przekroju mięśnia pośladkowego. Na podstawie tych pomiarów obliczono średnią grubość słoniny z 5 pomiarów, którą uwzględniono w charakterystyce materiału badawczego. W dalszej kolejności półtusze poddano rozbiorowi na poszczególne wyręby. Wszystkie części półtuszy otrzymane z rozbioru, w tym szynka zadnia bez słoniny i skóry, były ważone. Na przecięciu polędwicy między ostatnim kręgiem piersiowym i pierwszym kręgiem lędź-

Cechy użytkowości rzeźnej a zawartość tłuszczu śródmięśniowego u świń 5 wiowym, na płaszczyźnie dogłowowej (na folii albo na papierze woskowym) wykonano pełny obrys przekroju mięśnia najdłuższego grzbietu. Na obrysie tym dokonano planimetrowania powierzchni oka polędwicy. Otrzymane wyręby (polędwica i szynka) poddano dysekcji na poszczególne tkanki w celu oszacowania procentowej zawartości mięsa w tuszy. Procentowa zawartość mięsa w tuszy oszacowana została na podstawie równania regresji stosowanego zgodnie z obowiązującą metodyką stacji kontroli. Zawartość tłuszczu śródmięśniowego (IMF) w mięsie oznaczano jako tzw. tłuszcz surowy metodą Soxhleta przez ekstrakcję w urządzeniu Soxthern 600 firmy GERHARD. Zmodyfikowana metoda Soxhleta zastosowana w wykorzystywanym urządzeniu pozwala na bardzo dokładny pomiar przy znacznym skróceniu czasu ekstrakcji. Próbkę do badań pobierano ze środkowej części przekroju mięśnia najdłuższego grzbietu za ostatnim żebrem. Analiza statystyczna Obliczenia prowadzono dla każdej z badanych ras oddzielnie. Analizę statystyczną przeprowadzono za pomocą analizy wariancji przy pomocy programu statystycznego SAS (1989) z wykorzystaniem procedury GLM. Model statystyczny użyty do obliczeń miał postać: Y ijklm = µ + d i + f j + g k + α(x ijk ) + e ijkm gdzie: y ijklm ijklm obserwacja, µ średnia ogólna, d i efekt i tej stacji kontroli, f j efekt j tego ojca, g k efekt k tej grupy analizowanego czynnika, α(x ijk ) kowariancja na masę półtuszy prawej, e ijkm błąd losowy Różnice pomiędzy średnimi poszczególnych ras były testowane na poziomie 5% i 1% z wykorzystaniem testu rozstępu Duncana. Wyniki W tabeli 1 przedstawiono wyniki analizy zawartości tłuszczu śródmięśniowego i wybranych cech rzeźnych w zależności od mięsności badanych tusz. Istotne (przy P 0,01) zmiany poziomu IMF w zależności od mięsności badanych tusz stwierdzono tylko u dwu ras Duroc i pbz. W przypadku rasy pbz trend obserwowanych zmian był oczekiwany wraz ze wzrostem mięsności tusz malała zawartość tłuszczu śródmięśniowego. W przypadku rasy Duroc stwierdzona zależność była odwrotna im większa mięsność tym wyższy poziom IMF. Analizując w obrębie wszystkich ras wybrane cechy rzeźne stwierdzono, że zgodnie z oczekiwaniami wraz ze wzrostem mięsności tusz zmniejszała się grubość słoniny grzbietowej oraz zwiększała się powierzchnia oka polędwicy oraz masa polędwicy bez słoniny i skóry, a obserwowane różnice były statystycznie wysoce istotne (P<0,001).

6 M. Tyra Tabela 1. Analiza zawartości tłuszczu śródmięśniowego (IMF) i wybranych cech rzeźnych w zależności od mięsności badanych tusz Table 1. Analysis of intramuscular fat (IMF) content and some slaughter traits depending on carcass meatiness IMF (rasy) / cechy rzeźne IMF (breeds) / slaughter traits do 57% below 57% Zawartość mięsa w tuszy (%) Carcass meat percentage od 57 do 60% from 57 to 60% powyżej 60% over 60% n x s n x s n x s WBP / PLW 399 1,87 ±0,70 573 1,76 ±0,63 274 1,94 ±0,75 PBZ / PL 593 1,89 ±0,71 AC 975 1,77 ±0,65 BC 515 1,61 ±0,59 AB Puławska 84 2,15 ±0,59 20 2,15 ±0,51 Hampshire 10 1,42 ±0,33 15 1,74 ±0,83 10 1,95 ±0,76 Duroc 34 1,91 ±0,65 AB 79 2,28 ±0,58 B 39 2,39 ±0,74 A Pietrain 9 1,80 ±0,96 199 1,63 ±0,62 Linia 990 / Line 990 100 2,18 ±0,78 313 1,83 ±0,70 195 1,91 ±0,73 RAZEM / TOTAL 1222 1,92 ±0,71 1981 1,81 ±0,66 1233 1,78 ±0,.9 Średnia grubość słoniny z 5 pom. (cm) Mean backfat thickness from 5 meas. (cm) Powierzchnia oka polędwicy (cm 2 ) Loin eye area (cm 2 ) Mięsność tusz (%) Carcass meatiness (%) Masa polędwicy bez słoniny i skóry (kg) Loin weight without backfat and skin (kg) 1222 1,79 ±0,40 AC 1981 1,52 ±0,32 BC 1233 1,35 ±0,30 AB 1222 49,4 ±6,18 AC 1981 54,0 ±5,64 BC 1233 57,6 ±6,84 AB 1222 55,0 ±2,21 AC 1981 59,3 ±1,01 BC 1233 63,4 ±2,16 AB 1222 5,58 ±0,58 AC 1981 6,27 ±0,45 BC 1233 6,50 ±0,47 AB Wartości oznaczone tymi samymi literami oznaczały istotności różnic pomiędzy grupami na poziomie (A, B, C = P<0,01; a, b, c = P<0,05). Values with the same letters denote significant differences between the groups at (A, B, C = P<0.01; a, b, c = P<0.05).

Cechy użytkowości rzeźnej a zawartość tłuszczu śródmięśniowego u świń 7 Tabela 2. Analiza zawartości tłuszczu śródmięśniowego (IMF) i wybranych cech rzeźnych w zależności od średniej grubości słoniny z 5 pomiarów Table 2. Analysis of intramuscular fat (IMF) content and some slaughter traits depending on mean backfat thickness from 5 measurements IMF (rasy) / cechy rzeźne IMF (breeds) / slaughter traits do 1,36 cm below 1.36 cm Średnia grubość słoniny (cm) Mean backfat thickness (cm) od 1,36 do 1,74 cm from 1.36 to 1.74 cm powyżej 1,74 cm over 1.74 cm n x s n x s n x s WBP / PLW 481 1,85 ±0,71 458 1,82 ±0,67 307 1,85 ±0,68 PBZ / PL 876 1,77 ±0,65 794 1,74 ±0,66 410 1,82 ±0,66 Puławska 32 2,19 ±0,68 72 2,15 ±0,57 Hampshire 3 1,58 ±0,37 9 1,87 ±0,86 23 1,66 ±0,70 Duroc 24 2,54 ±0,72 76 2,17 ±0,62 52 2,16 ±0,66 Pietrain 143 1,71 ±0,59 46 1,58 ±0,66 19 1,30 ±0,78 Linia 990 / Line 990 40 1,93 ±0,82 209 1,91 ±0,74 359 1,92 ±0,72 RAZEM / TOTAL 1571 1,81 ±0,68 1623 1,81 ±0,68 1242 1,88 ±0,69 Średnia grubość słoniny z 5 pom. (cm) Mean backfat thickness from 5 meas. (cm) Powierzchnia oka polędwicy (cm 2 ) Loin eye area (cm 2 ) Mięsność tusz (%) Carcass meatiness (%) Masa polędwicy bez słoniny i skóry (kg) Loin weight without backfat and skin (kg) 1571 1,16 ±0,15 AC 1623 1,55 ±0,11 BC 1242 2,03 ±0,25 AB 1571 55,5 ± 6,37 AC 1623 53,6 ±6,63 BC 1242 51,7 ±7,15 AB 1571 61,0 ± 3,18 AC 1623 59,4 ±2,92 BC 1242 57,0 ±3,51 AB 1571 6,29 ±0,49 A 1623 6,25 ±0,57 B 1242 6,09 ±0,58 AB Wartości oznaczone tymi samymi literami oznaczały istotności różnic pomiędzy grupami na poziomie (A, B, C = P<0,01; a, b, c = P<0,05). Values with the same letters denote significant differences between the groups at (A, B, C = P<0.01; a, b, c = P<0.05).

8 M. Tyra Tabela 3. Analiza zawartości tłuszczu śródmięśniowego (IMF) i wybranych cech rzeźnych w zależności od średniej powierzchni oka polędwicy Table 3. Analysis of intramuscular fat (IMF) content and some slaughter traits depending on mean loin eye area IMF (rasy) / cechy rzeźne IMF (breeds) / slaughter traits do 50 cm 2 Średnia powierzchnia oka polędwicy (cm 2 ) Mean loin eye area (cm 2 ) below 50 cm 2 od 50 do 58 cm 2 from 50 to 58 cm 2 powyżej 58 cm 2 over 58 cm 2 n x s n x s n x s WBP / PLW 394 1,90 ±0,68 ab 611 1,81 ±0,70 a 241 1,80 ±0,65 b PBZ / PL 593 1,82 ±0,70 A 1026 1,78 ±0,65 B 464 1,67 ±0,61 AB Puławska 63 2,19 ±0,58 37 2,06 ±0,57 4 2,62 ±0,96 Hampshire 11 1,47 ±0,30 14 2,02 ±0,92 10 1,54 ±0,59 Duroc 69 2,25 ±0,77 67 2,20 ±0,59 16 2,16 ±0,45 Pietrain 11 1,40 ±0,64 54 1,72 ±0,55 143 1,71 ±0,67 Linia 990 / Line 990 79 2,08 ±0,75 A 307 1,95 ±0,73 222 1,81 ±0,71 A RAZEM / TOTAL 1220 1,90 ±0,71 AC 2116 1,83 ±0,68 BC 1100 1,74 ±0,65 AB Średnia grubość słoniny z 5 pom. (cm) Mean backfat thickness from 5 meas. (cm) Powierzchnia oka polędwicy (cm 2 ) Loin eye area (cm 2 ) Mięsność tusz (%) Carcass meatiness (%) Masa polędwicy bez słoniny i skóry (kg) Loin weight without backfat and skin (kg) 1220 1,69 ±0,39 AC 2116 1,51 ±0,36 BC 1100 1,49 ±0,35 AB 1220 45,4 ±3,26 AC 2116 54,1 ±2,31 BC 1100 62,4 ±4,02 AB 1220 57,1 ±3,71 AC 2116 59,4 ±2,81 BC 1100 61,5 ±3,20 AB 1220 5,83 ±0,53 AC 2116 6,26 ±0,47 BC 1100 6,58 ±0,45 AB Wartości oznaczone tymi samymi literami oznaczały istotności różnic pomiędzy grupami na poziomie (A, B, C = P<0,01; a, b, c = P<0,05). Values with the same letters denote significant differences between the groups at (A, B, C = P<0.01; a, b, c = P<0.05).

Cechy użytkowości rzeźnej a zawartość tłuszczu śródmięśniowego u świń 9 Tabela 4. Analiza zawartości tłuszczu śródmięśniowego (IMF) i wybranych cech rzeźnych w zależności od średniej masy polędwicy bez słoniny i skóry Table 4. Analysis of intramuscular fat (IMF) content and some slaughter traits depending on mean weight of loin without backfat and skin IMF (rasy) / cechy rzeźne IMF (breeds) / slaughter traits do 6 kg below 6 kg Średnia masa polędwicy bez słoniny i skóry (kg) Mean weight of loin without backfat and skin (kg) od 6 do 6,5 kg from 6 to 6.5 kg powyżej 6,5 kg over 6.5 kg n x s n x s n x s WBP / PLW 314 1,82 ±0,75 597 1,82 ±0,66 335 1,88 ±0,67 PBZ / PL 429 1,74 ±0,65 a 1050 1,74 ±0,65 b 604 1,83 ±0,67 ab Puławska 14 1,98 ±0,44 90 2,19 ±0,62 Hampshire 9 2,08 ± 1,05 a 10 1,81 ±0,66 16 1,44 ±0,37 a Duroc 19 2,40 ±0,73 60 2,29 ±0,64 73 2,13 ±0,65 Pietrain 95 1,78 ±0,67 96 1,63 ±0,62 17 1,62 ±0,54 Linia 990 / Line 990 222 1,86 ±0,69 A 336 1,91 ±0,75 B 50 2,21 ±0,72 AB RAZEM / TOTAL 1088 1,80 ±0,70 A 2163 1,80 ±0,67 B 1185 1,90 ±0,68 AB Średnia grubość słoniny z 5 pom. (cm) 1088 1,49 ±0,33 Ac 2163 1,52 ±0,37 Bc 1185 1,64 ±0,42 AB Mean backfat thickness from 5 meas. (cm) Powierzchnia oka polędwicy (cm 2 ) 1088 58,4 ±6,40 AC 2163 54,2 ±5,66 BC 1185 48,8 ±5,97 AB Loin eye area (cm 2 ) Mięsność tusz (%) 1088 61,1 ±3,04 AC 2163 59,7 ±2,92 1185 56,8 ±3,68 AB Carcass meatiness (%) Masa polędwicy bez słoniny i skóry (kg) Loin weight without backfat and skin (kg) 1088 6,90 ±0,2 AC 2163 6,26 ±0,20 BC 1185 5,53 ±0,35 AB Wartości oznaczone tymi samymi literami oznaczały istotności różnic pomiędzy grupami na poziomie (A, B, C = P<0,01; a, b, c = P<0,05). Values with the same letters denote significant differences between the groups at (A, B, C = P<0.01; a, b, c = P<0.05).

10 M. Tyra Analizując zawartość tłuszczu śródmięśniowego w zależności od średniej grubości słoniny z 5 pomiarów (tab. 2), nie stwierdzono wraz z wzrastającym otłuszczeniem tusz istotnych zmian kierunkowych w poziomie IMF. Zgodnie z oczekiwaniami zmieniała się natomiast wartość analizowanych cech rzeźnych dla wszystkich objętych badaniami ras. Wraz ze wzrostem otłuszczenia tusz zmniejszała się istotnie (P<0,001) wysokość oka polędwicy, mięsność kontrolowanych loszek oraz masa polędwicy bez słoniny i skóry. Kolejna analiza dotyczy zależności pomiędzy poziomem tłuszczu śródmięśniowego w mięśniu najdłuższym grzbietu w zależności od powierzchni jego przekroju (tab. 3). Trzy rasy spośród 7 analizowanych wykazywały silny i statystycznie istotny związek pomiędzy poziomem otłuszczenia tego mięśnia i jego powierzchni (wbp, pbz, linia 990). Wraz ze wzrostem powierzchni oka polędwicy u tych ras obserwowano spadek poziomu IMF. W przypadku rasy Duroc obserwowano oczekiwany trend, ale nie potwierdzony statystycznie. To kryterium podziałowe różnicowało także (P<0,001) badaną populację pod względem pozostałych cech rzeźnych. Zestawienie prezentowane w tabeli 4 dotyczy zależności pomiędzy masą polędwicy bez słoniny i skóry a poziomem IMF badanych ras oraz innymi cechami rzeźnymi. W przypadku zwierząt ras pbz, linii 990 wraz ze wzrostem tego wyrębu obserwowano istotny wzrost poziomu IMF w mięśniu najdłuższym grzbietu. Dla ras Pietrain, Duroc i Hampshire trend tych zmian był odwrotny, ale tylko dla rasy Hampshire potwierdzony statystycznie (P<0,05). Ponadto wraz ze wzrostem masy tego wyrębu obserwowano statystycznie istotne zmniejszanie się oka polędwicy oraz mięsności tusz oraz wzrost poziomu otłuszczenia tusz. Omówienie wyników Analizując zmiany zawartości tłuszczu śródmięśniowego z uwzględnieniem różnej mięsności badanych zwierząt wykazano dużą rozbieżność pomiędzy rasami pbz i Duroc (tab. 1). W obrębie rasy pbz obserwowano oczekiwany trend, bowiem wraz ze wzrostem mięsa w tuszy zmniejszała się zawartość tłuszczu śródmięśniowego w mięśniu najdłuższym grzbietu. U zwierząt rasy Duroc obserwowano odstępstwo od tej reguły. W rasie tej wzrastająca mięsność manifestowała się wzrostem poziomu tłuszczu śródmięśniowego w mięśniu najdłuższym grzbietu. Tak więc powszechny pogląd mówiący o niskim poziomie tłuszczu śródmięśniowego wynikającym z presji selekcyjnej ukierunkowanej na wzrost mięsności nie ma pełnego pokrycia. Intensywność selekcji przyczyniła się raczej do tempa zmian zachodzących w czasie rozwoju osobniczego (warunkujących wybrane cechy) obserwowanych u zwierząt hodowanych współcześnie w porównaniu do analogicznych trendów monitorowanych w populacjach z lat 80-tych czy nawet 90-tych XX w. Badania przeprowadzone przez Schwaba i in. (2007) wykazały, że współczesny genotyp świń posiada wysoki potencjał do odkładania tkanki mięsnej w porównaniu do genotypu świń z połowy lat 80-tych. Jednak nie idzie on w parze z tempem odkładania tłuszczu śródmięśniowego, które uległo jedynie spowolnieniu w porównaniu do tzw. genotypu starego. Takiego stanu rzeczy autorzy dopatrują się w skumulowanej selekcji obejmującej jednocześnie dużą grupę cech ważnych z ekonomicznego punktu widzenia (szybkie odkładanie tkanki mięsnej, eliminację tłuszczu okrywowego i efektywność wykorzystania paszy). Taki dobór cech i intensywny nacisk na nie, rzutuje także niekorzystnie na szereg cech sensorycznych mięsa ważnych dla konsumenta takich jak: kruchość, wodochłonność,

Cechy użytkowości rzeźnej a zawartość tłuszczu śródmięśniowego u świń 11 barwa (Lonergan i in., 2001). Brak ścisłych zależności pomiędzy tymi cechami ilustruje wykres 1, na którym nie można dostrzec żadnej kierunkowości w obserwowanych zależnościach. Tak więc ten parametr (mięsność tusz) nie może być wykorzystany w selekcji pośredniej do poprawy poziomu IMF, jak również nie może być wskaźnikiem technologicznym w przemyśle przetwórczym wykorzystywanym do selekcji półtusz na grupy technologiczne. zawartość mięsa w tuszy carcass meat percentage zawartość tłuszczu śródmięśniowego (IMF) intramuscular fat content (IMF) Wykres 1. Zależność pomiędzy zawartością mięsa w tuszy a zawartością tłuszczu śródmięśniowego w musculus longissimus dorsi Figure 1. Relationship between carcass meat content and intramuscular fat content in longissimus dorsi muscle Przez długie lata panował pogląd o silnym związku pomiędzy grubością tłuszczu okrywowego a poziomem tłuszczu śródmięśniowego. Wobec tego należałoby się spodziewać wyższej zawartości tłuszczu śródmięśniowego u zwierząt bardziej otłuszczonych, czyli u ras puławskiej, Duroc i linii 990. Rzeczywiście wspomniane rasy charakteryzują się najwyższym poziomem tego wskaźnika (Tyra i Żak, 2010). Jednak głębsza analiza tego czynnika w badaniach własnych wskazuje, że zależność ta nie ma przebiegu kierunkowego (tab. 2). Jeszcze dokładniej brak tych zależności ilustruje wykres 2, gdzie dokładnie uwidacznia się brak układu diagonalnego tych cech, a więc brak ścisłych zależności pomiędzy nimi. Można sądzić, że wzajemne proporcje w odkładaniu tłuszczu podskórnego i śródmięśniowego wynikają raczej z bilansu energetycznego organizmu ściśle związanego z systemem żywienia i zapotrzebowania na energię w zależności od stanu fizjologicznego, kondycji czy też warunków utrzymania zwierząt. Stąd prawdopodobnie pojawiają się tak różne wyniki badań wielu autorów próbujących wyjaśnić te zależności. Zgodne z wynikami niniejszej pracy są wyniki badań Suzukiego i in. (2005) oraz Newtona i in. (2005). Autorzy ci uzyskali niskie współczynniki korelacji genetycznych pomiędzy grubością słoniny a zawartością tłuszczu śródmięśniowego (od r G = 0,03 do r G = 0,29).

12 M. Tyra Brak zależności pomiędzy grubością słoniny a poziomem IMF wykazali także Villé i in. (1997) obserwując jednocześnie wysoką zmienność obu badanych cech. Świadczyć to może o tym, że obie z cech otłuszczenia mogą być warunkowane częściowo innymi grupami genów (Tyra i Ropka-Molik, 2011). Jest to cenna informacja dla hodowcy, gdyż daje w pewnym stopniu możliwość zmniejszenia ilości tłuszczu okrywowego (podskórnego) nie prowadząc jednocześnie do spadku ilości tłuszczu śródmięśniowego, czyli pozwala na prowadzenie selekcji w tych dwu kierunkach jednocześnie. Uzyskane wyniki dotyczące zależności pomiędzy powierzchnią oka polędwicy (a tym samym jego wysokości i szerokości, którą można zmierzyć na żywym zwierzęciu) a IMF dla ras wbp i pbz i całej analizowanej grupy zwierząt mogłyby dawać nadzieję, że w tym przypadku ten parametr mógłby być dobrym indykatorem zawartości IMF w mięśniu najdłuższym grzbietu (tab. 3). Jednak ten oczekiwany trend nie potwierdza się u wszystkich analizowanych ras. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na jeszcze inny aspekt, a mianowicie specyfikę samego mięśnia, a dokładnie jego profil histologiczny (proporcje różnych typów włókien), który jednoznacznie determinuje potencjalne możliwości do odkładania tego typu tłuszczu. Specyfika poszczególnych mięśni i ich zróżnicowanie w tym zakresie oraz wynikające z niej zapotrzebowanie energetyczne manifestuje się różnym poziomem tłuszczu śródmięśniowego będącym dla nich rezerwuarem energii (Suzuki i in., 2006). Tak więc efekt końcowy w poziomie IMF danego mięśnia będzie zależny od proporcji poszczególnych typów włókien i jest on uwarunkowany genetycznie. Poznanie genetycznych mechanizmów warunkowania wspomnianego profilu histologicznego mięśni może przyczynić się do opracowania markerów genetycznych o znacznym efekcie możliwych do wykorzystania w programach hodowlanych. Wspomniano o znaczśrednia grubość sloniny z 5 pomiarów (cm) mean backfat thickness from 5 measurements (cm) zawartość tłuszczu śródmięśniowego (IMF) intramuscular fat content (IMF) Wykres 2. Zależność pomiędzy średnią grubością słoniny a zawartością tłuszczu śródmięśniowego w musculus longissimus dorsi Figure 2. Relationship between mean backfat thickness and intramuscular fat content in longissimus dorsi muscle

Cechy użytkowości rzeźnej a zawartość tłuszczu śródmięśniowego u świń 13 nym efekcie teoretycznych markerów genetycznych, ponieważ zmienność profilu histologicznego danego mięśnia nie jest w pełni odpowiedzialna za całą zmienność poziomu IMF w tym mięśniu. Innym czynnikiem, który oprócz profilu histologicznego rzutuje na poziom zawartości tłuszczu śródmięśniowego, jest powierzchnia włókien mięśniowych i ich ilość. W przypadku obu tych parametrów także obserwuje się dużą zmienność rasową, jak i osobniczą. Wielu badaczy uważa, że mięśnie zbudowane z większej liczby włókien o małej i średniej ich średnicy charakteryzują się lepszą jakością nie rzutując bezpośrednio na ogólną mięsność (Zochowska i in., 2005; Ryu i Kim, 2006). Te dwa parametry ściśle determinują nie tylko ilość produkowanej tkanki mięśniowej ale także jej jakość. Przedstawione powyżej aspekty wyjaśniają, dlaczego zarówno w przypadku powierzchni oka polędwicy (tab. 3), jak i masy wyrębu polędwicy (tab. 4) nie uzyskano jednoznacznych wyników w zakresie poziomu IMF. Przedstawione powyżej aspekty uwidaczniają złożoności warunkowania tej cechy (IMF) oraz fakt, że w tym przypadku poprzez selekcję pośrednią wykorzystującą czynniki poza genetyczne (cechy rzeźne) nie uzyskamy wymiernych rezultatów, które doprowadziłyby do stanu, aby populacja aktywna charakteryzowała się dobrą jakością mięsa pod względem tego parametru na poziomie 2% 3,5%. Podsumowując wyniki badań należy stwierdzić, że zarówno stopień otłuszczenia tusz, jak i procentowa zawartość mięsa w tuszy nie może być jednoznacznym wskaźnikiem przy selekcji zwierząt zmierzającej w kierunku poprawy jakości mięsa, wyrażonej w postaci zawartości tłuszczu śródmięśniowego. Analizowane różne poziomy cech mięsności i grubości słoniny w większości przypadków nie przekładały się na różnicę w zawartości tłuszczu śródmięśniowego. Nie można więc wykorzystać tych czynników, jako cech pośrednich w selekcji mającej na celu podniesienie poziomu IMF w mięśniu najdłuższym grzbietu świń. Aby nie dopuścić do pogarszania się sytuacji w tym zakresie (zatrzymanie niekorzystnego trendu charakteryzującego się systematycznym spadkiem poziomu IMF) w populacji aktywnej, należałoby zastanowić się nad wykorzystaniem wyników oceny stacyjnej, gdzie parametr ten jest rutynowo badany i wprowadzeniem tej cechy do rutynowej oceny i szacowania dla niego wartości hodowlanej metodą BLUP. Jednak zdecydowany progres w poprawie tego parametru przyniesie poznanie genetycznych mechanizmów warunkowania tej cechy i opracowanie na tej podstawie markerów genetycznych, które będą mogły być wykorzystane w krajowym programie hodowlanym trzody chlewnej. Piśmiennictwo Koćwin-Podsiadła M., Przybylski W., Kaczorek S., Krzęcin E. (1998). Quality and technological yield of pork PSE, acid and normal pork. Pol. J. Food Nutr. Sci., 7/48, 2: 217 222. Lonergan S.M., Huff-Lonergan E., Rowe L.J., Kuhlers D.L., Jungst S.B. (2001). Selection for lean growth efficiency in Duroc pigs influences pork quality. J. Anim. Sci., 79 (8): 2075 2085. Naveau J. (1986). Contribution l etude du determinisime genetique de la qualite de viande porcine. Heritabilite du Rendement Tecnologique Napole. J. Rech. Porcine en France, 18: 265 276. Newcon D.W., Bass T.J., Schwab C.R., Stalder K.J. (2005). Genetic and phenotypic relationship between individual subcutaneous backfat layers and percentage of longissimus intramuscular fat in Duroc swine. J. Anim. Sci., 83: 316 323. Ryu Y.C., Kim B.C. (2006). Comparison of histochemical characteristics in various pork groups categorized by postmortem metabolic rate and pork quality. J. Anim. Sci., 84: 894 901.

14 M. Tyra Schwab C.R., Baas T.J., Stalder K.J., Mabry J.W. (2007). Deposition rates and accretion patterns of intramuscular fat, loin muscle area, and backfat of Duroc pigs sired by boars from two time periods. J. Anim. Sci., 85 (6): 1540 1546. Suzuki K., Irie M., Kadowaki H., Shibata T., Kumagai M., Nishida A. (2005). Genetic parameter estimates of meat quality traits in Duroc pigs selected for average daily gain, longissimus muscle area, backfat thickness, and intramuscular fat content. J. Anim. Sci., 83: 2058 2065. Suzuki K., Ishida M., Kadowaki H., Shibata T., Uchida H., Nishida A. (2006). Genetic correlations among fatty acid compositions in different sites of fat tissues, meat production, and meat quality traits in Duroc pigs. J. Anim. Sci., 84 (8): 2026 2034. Tyra M., Orzechowska B. (2006). Effect of age and growth rate on intramuscular fat content of the longissimus dorsi muscle in Polish Landrace and Puławska pigs. Anim. Sci., Suppl., 1: 36 38. Tyra M., Ropka-Molik K. (2011). Effect of the FABP3 and LEPR gene polymorphisms and expression levels on intramuscular fat (IMF) content and fat cover degree in pigs. Livest. Sci., 142 (1 3): 114 120. Tyra M., Żak G. (2010). Characteristics of the Polish nucleus population of pigs in terms of intramuscular fat (IMF) content of m. longissimus dorsi. Ann. Anim. Sci., 11: 297 304. Villé H., Rombouts G., Van Hecke P., Perremans S., Maes G., Spincemaille G., Geers R. (1997). An evaluation of ultrasound and nuclear magnetic resonance spectroscopy to measure in vivo intramuscular fat content of longissimus muscle of pigs. J. Anim. Sci., 75 (11): 2942 2949. Zochowska J., Lachowicz K., Gajowiecki L., Sobczak M., Kotowicz M., Zych A. (2005). Effects of carcass weight and muscle on texture, structure and myofibre characteristics of wild boar meat. Meat Sci., 71: 244 248. Zatwierdzono do druku 3 X 2012 Mirosław Tyra Relationships between slaughter traits and intramuscular fat (IMF) content of longissimus dorsi muscle in the Polish pig population Summary The objective of the study was to determine the relationships between some slaughter traits and intramuscular fat (IMF) content of longissimus dorsi muscle in the nucleus population of pigs in Poland. The results obtained will answer if IMF content could be improved through indirect selection. The experiment used purebred Polish Landrace, Polish Large White, Puławska, Hampshire, Duroc, Pietrain and line 990 gilts. Animals were tested at Pig Performance Testing Stations (SKURTCh) according to standard procedures. The tests involved a total of 4430 gilts, from which a number of slaughter indicators were obtained at the end of the test, slaughter and dissection. Neither the degree of fat cover nor carcass meat percentage can serve as a conclusive indicator when selecting animals for meat quality, expressed as IMF content. The analysed different levels of meatiness traits and backfat thickness did not translate into differences in IMF content. Therefore, these factors cannot be used as secondary traits in selection for higher IMF levels in longissimus dorsi muscle. Key words: pigs, slaughter traits, meat quality, intramuscular fat, IMF

Rocz. Nauk. Zoot., T. 40, z. 1 (2013) 15 23 Kształtowanie się cech produkcyjnych rodzimej rasy bydła POLSKIEGO czarno-białego Oraz Polskiego holsztyno-fryza w warunkach chowu EKOLOGICZNEGO* * Piotr Wójcik 1, Anna Majewska 3, Jacek Walczak 2, Angelina Czubska 1 Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt, 2 Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej, 3 Dział Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt, Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, 32-083 Balice k. Krakowa Badania prowadzono w Zakładzie Doświadczalnym Instytutu Zootechniki PIB na dwóch grupach bydła rasy polskiej czarno-białej (ZB) i polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej (PHF) po 29 sztuk każda, utrzymywanego w tych samych warunkach środowiskowych i żywieniowych. Celem pracy było przeanalizowanie parametrów produkcyjnych bydła rasy ZB objętej programem ochrony w porównaniu do bydła rasy PHF utrzymywanych w warunkach chowu ekologicznego. Analizie poddano dane produkcyjne poszczególnych krów z kolejnych próbnych udojów oraz z kolejnych pięciu laktacji. Określono wpływ kolejnej laktacji (I V) oraz okresu laktacji (w przedziałach co trzy miesiące) na wydajność mleka i jego składniki. Stwierdzono najwyższy poziom produkcji mleka w rasie PHF w II laktacji, natomiast w rasie ZB w laktacji III. W przypadku wydajności białka w obu grupach najwyższy poziom przypadał na II laktację, a dla poziomu tłuszczu i suchej masy maksimum oznaczono w IV laktacji. W obu badanych grupach najwyższa wydajność dobowa krów wystąpiła do trzeciego miesiąca od rozpoczęcia laktacji. W kolejnych miesiącach wydajność dobowa mleka krów w poszczególnych grupach malała, przy zdecydowanej i potwierdzonej statystycznie przewadze w produkcji mleka bydła rasy PHF w stosunku do rasy ZB. Najwyższy poziom białka odnotowano w mleku u obu ras w okresie 10 12 miesiąca trwania laktacji (3,65 3,79%) natomiast zawartość tłuszczu w 7 9 miesiącu w rasie PHF (4,51%) i po 13. miesiącu dla rasy ZB (4,85). Wydłużenie okresu użytkowania mlecznego krów powyżej 12 miesięcy w rasie ZB pozwala pozyskać wyższe ilości mleka niż od rasy PHF. Uzyskane wyniki badań potwierdziły wyższą przydatność rodzimej rasy ZB dla potrzeb chowu ekologicznego. Wieloletnie prace hodowlane prowadzone w krajowej populacji bydła rasy czarno-białej spowodowały wyraźny wzrost wydajności mlecznej od krowy, jednak kosztem obostrzenia wymagań higieniczno-żywieniowych, które w znacznym stopniu *Praca wykonana w ramach tematu badawczego nr 01-3.02.1.

16 P. Wójcik i in. warunkują efektywność produkcji. Precyzyjne określenie czynników wpływających na wydajność mleczną krów (wiek krowy, stan fizjologiczny, system utrzymania, system żywienia, pora roku) zostały już w znacznej mierze poznane (Dorynek i Kliks, 1998; Górska i Litwińczuk, 2002; Harmon, 1994; Kamieniecki i in., 2000; Litwińczuk i in., 2000; Matras i in., 2000; Nałęcz-Tarnawska i in., 2002; Rola, 2000; Sawa i in., 2000; Sender i in., 1987). Badania te dotyczyły jednak warunków chowu konwencjonalnego, opartego o intensywne metody produkcji i maksymalizację wykorzystania potencjału genetycznego zwierząt. W przypadku chowu ekologicznego obserwuje się istotne zmiany, tak w warunkach środowiskowych (system utrzymania, mikroklimat), jak i żywieniu zwierząt (konieczność pastwiskowania, stosowanie pasz certyfikowanych, minimum 60% udział pasz objętościowych). Wobec ograniczeń prawnych w stosunku do remontu stada, istotne pozostaje tu utrzymanie wysokiego wskaźnika długowieczności zwierząt, przy równoczesnym zachowaniu wysokich parametrów jakościowych i ilościowych produkowanego mleka. Dodatkowym czynnikiem warunkującym utrzymywanie określonej rasy w gospodarstwach ekologicznych są szeroko rozumiane aspekty ekonomiczne, uzależnione od poziomu produkcji i poniesionych nakładów (Wielgosz-Groth i Groth, 2004). Mimo zaleceń preferowania w chowie ekologicznym ras rodzimych, wiele z certyfikowanych gospodarstw wprowadza zwierzęta znane z chowu konwencjonalnego, a charakteryzujące się wyższą produkcyjnością. Stąd celem pracy jest przeanalizowanie parametrów produkcyjnych bydła rasy polskiej czarno-białej (ZB) objętej programem ochrony w porównaniu do bydła rasy PHF utrzymywanego w warunkach ekologicznego chowu. Materiał i metody Badania prowadzono w certyfikowanym gospodarstwie ekologicznym, będącym częścią ZD IZ PIB Chorzelów na dwóch grupach bydła mlecznego liczących po 29 sztuk każda: rasy polskiej czarno-białej objętej programem ochrony (ZB) oraz polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej odmiany czarno-białej (PHF). Obie grupy utrzymywano w tych samych warunkach środowiskowych (obora wolnostanowiskowa, dój na hali udojowej) i żywieniowych (dawka dla krowy: 650 kg, 4,4% tłuszczu, białko 3,6%, wydajność 25 l) zaprezentowanych w tabeli 1. Krowy analogi do obu grup były dobrane na podstawie wieku i laktacji. Analizie poddano dane produkcyjne poszczególnych krów za lata 2008 2011, takie jak: wydajność mleka, zawartość tłuszczu, białka, suchej masy w kolejnych próbny udojach oraz w kolejnych laktacjach. Określono wpływ kolejnej laktacji (I V) oraz okresu laktacji (w przedziałach co trzy miesiące) na wydajność mleka i wybrane jego parametry. W analizie wykorzystano wyniki z łącznie 733 próbnych udojów mleka. Na podstawie uzyskanych danych wykreślono krzywe produkcji mleka oraz zawartości suchej masy. Uzyskane wyniki produkcyjne poddano analizie statystycznej w oparciu o jednoczynnikową analizę wariancji, przy pomocy pakietu statystycznego SAS z procedurą GLM oraz porównano średnie przy pomocy procedury LSM.

Cechy produkcyjne bydła w chowie ekologicznym 17 Tabela 1. Żywienie letnie i zimowe krów biorących udział w doświadczeniu Table 1. Summer and winter feeding of cows used in the experiment Pasza Feed Sianokiszonka Haylage Kiszonka z kukurydzy Maize silage Mieszanka treściwa (śruty zbożowe) Concenrate (ground grain) Mieszanka witaminowo-mineralna Mineral-vitamin mixture Lizawka solna Salt lick Kwaśny węglan sodu Sodium bicarbonate Siano Hay Słoma Straw Zielonka pastwiskowa Pasture forage Suma (kg): Total (kg:) sucha masa (g) dry matter (g) białko (g) protein (g) BTJ (g) PDI (g) % włókna (%/kg SM) % fibre (kg DM) Żywienie zimowe Winter feeding (kg) 20,0 15,0 3,0 0,15 do woli ad libitum 0,1 22735 2,0 4,0 44,25 2743 2787,54 23,59 Żywienie letnie Summer feeding (kg) 15,0 10,0 3,0 0,15 do woli ad libitum 0,1 2,0 4,0 10,0 20681 44,25 2507 2571,95 24,84 Wyniki Analiza wyników produkcyjnych zwierząt w okresie od I do V laktacji wykazała, że wydajność dobowa mleka wahała się od 17,3 kg do 22,7 kg w grupie krów rasy ZB i od 16,6 kg do 25,5 kg w grupie krów rasy PHF (tab. 2). Najwyższy poziom produkcji uzyskały krowy rasy PHF w II laktacji, natomiast rasy ZB w III laktacji. Różnice pomiędzy badanymi grupami w obrębie poszczególnych laktacji zostały w większości potwierdzone statystycznie, co prezentuje tabela 2. W obu badanych grupach najwyższy poziom białka w mleku stwierdzono u krów będących w II laktacji (PHF 3,56%, ZB 3,63%), natomiast tłuszczu dopiero w IV laktacji (PHF 4,66%, ZB 4,68%). Także zawartość suchej masy w mleku IV laktacji była na najwyższym poziomie (odpowiednio 13,5 i 13,7%). Pod względem zawartości badanych składników w mleku zdecydowanie lepsze wyniki uzyskały krowy rasy ZB, jednak równice pomiędzy zwierzętami ras PHF i ZB zostały potwierdzone statystycznie tylko w II i III laktacji.

18 P. Wójcik i in. Cechy Traits Liczba prób No. of samples Wydajność mleka dobowa (kg) Daily milk yield (kg) Białko (%) Protein (%) Tłuszcz (%) Fat (%) Sucha masa (%) Solids (%) Rasa Breed PHF ZB PHF ZB PHF ZB PHF ZB PHF ZB Tabela 2. Wpływ wieku krów na wydajność dzienną i jakość mleka Table 2. Effect of cow age on daily yield and quality of milk 42 41 Laktacja Lactation I II III IV V x sd x sd x sd x sd x sd 24,5 A 19,4 A 3,36 3,38 3,79 4,10 12,8 13,1 3,07 5,57 0,22 0,21 0,63 0,60 0,75 0,73 77 76 25,5 A 19,2 A 3,56A 3,63A 4,04 4,64 13,0A 13,7A 8,83 7,61 0,36 0,37 1,10 0,84 1,24 0,92 93 80 23,8 22,7 3,46 3,52 4,32 4,52 13,1a 13,5a Dla danej cechy w obrębie kolumny dla AA P 0,01, aa P 0,05. For a given trait within a column for AA P 0.01, aa P 0.05. 10,8 9,08 0,38 0,43 0,95 1,23 1,10 1,25 76 78 21,8 A 17,3 A 3,56 3,58 4,66 4,68 13,5 13,7 11,2 7,09 0,38 0,43 0,85 1,29 0,96 1,65 43 37 16,6 A 21,8 A 3,41 3,42 4,51 4,49 13,1 12,7 8,47 8,43 0,34 0,32 1,14 1,03 1,42 2,42 Stwierdzono znaczne zróżnicowanie poziomu wydajności dobowej mleka krów w zależności od okresu trwania laktacji (tab. 3). W obu badanych grupach krów najwyższa wydajność dobowa wystąpiła w pierwszych trzech miesiącach laktacji i kształtowała się na poziomie 25,7 28,9 kg. W kolejnych miesiącach trwania laktacji wydajność ta w poszczególnych grupach obniżała się, jednak rasa PHF produkowała więcej niż rasa ZB, a różnice były istotne. W okresie trzech pierwszych miesięcy trwania laktacji przewaga pomiędzy badanymi grupami w ilości pozyskiwanego mleka wynosiła ponad 3,2 kg mleka, jednak w kolejnych miesiącach różnica ta znacząco malała do poziomu 0,4 kg (w okresie 10 12 miesiąca). Po uzyskaniu maksymalnej wydajności w okresie 3 pierwszych miesięcy, bydło rasy PHF oraz ZB sukcesywnie ograniczało poziom swojej produkcji w kolejnych badanych okresach do około 10 kg i odpowiednio 13 kg mleka w 13. miesiącu. Analizując zawartości poszczególnych składników w mleku badanych krów, stwierdzono zdecydowanie najwyższy poziom białka w obu rasach w okresie 10 12 miesiąca (PHF 3,65%, ZB 3,79%) trwania laktacji, natomiast tłuszczu w 7 9 miesiącu u bydła rasy PHF (4,51%) i po 13. miesiącu u bydła rasy ZB (4,85). W ciągu pierwszych 9 miesięcy laktacji nie stwierdzono istotnych różnic pomiędzy badanymi grupami krów. W obu grupach zawartość suchej masy w mleku krów w kolejnych miesiącach laktacji utrzymywała się na stałym poziomie. Istotne różnice pomiędzy badanymi grupami w zawartości badanych składników odnotowano jedynie w okresie od 10. do 13. miesiąca trwania laktacji. Analizę średnich z próbnych udojów dobowych mleka w trakcie laktacji w analizowanych grupach rasowych mlecznego prezentuje wykres 1. Z chwilą rozpoczęcia laktacji w pierwszej badanej próbie zwierzęta rasy ZB i PHF uzyskały zbliżoną dobową wydajność mleka na poziomie 27 29 kg. W miarę kolejnych miesięcy użytkowa-

Cechy produkcyjne bydła w chowie ekologicznym 19 nia mlecznego wydajności kształtowały się zgodnie ze standardową krzywą laktacji ze szczytem w 2. miesiącu (próbie). Nieznacznie niższą wydajność dobową mleka do 11. próby włącznie odnotowano jednak w grupie krów rasy ZB. Począwszy od 12. próbnego udoju zaobserwowano większy spadek wydajności jednostkowej mleka u krów rasy PHF, tym samym zwierzęta rasy ZB zakończyły średnią laktację na poziomie 14,2 kg, przy 8,6 kg w rasie PHF. Obserwowane różnice w poziomie wydajności mleka w danej próbie, pomiędzy badanymi grupami rasowymi krów, potwierdzono statystycznie istotne jedynie w 3., 4. i 8. próbnym udoju. Cechy Traits Liczba prób No. of samples Wydajność mleka dobowa (kg) Daily milk yield (kg) Białko (%) Protein (%) Tłuszcz (%) FAT (%) Sucha masa (%) Solids (%) Tabela 3. Wpływ okresu laktacji na wydajność dzienną i skład mleka Table 3. Effect of lactation period on daily yield and composition of milk Rasa Breed PHF ZB PHF ZB PHF ZB PHF ZB PHF ZB Miesiące laktacji Month of lactation 1 3 4 6 7 9 10 12 13 i więcej 13 and over x sd x sd x sd x sd x sd 99 110 28,9 A 25,7 A 3,24 3,22 4,20 4,15 13,0 12,8 8,57 7,00 0,32 0,30 1,05 1,21 1,07 1,78 81 104 23,7 A 21,0 A 3,53 3,49 4,38 4,41 13,3 13,4 8,18 6,91 0,34 0,30 0,97 0,99 1,20 1,11 61 82 18,8 a 16,3 a 3,64 3,61 4,51 4,67 13,4 13,5 Dla danej cechy w obrębie kolumny dla AA P 0,01, aa P 0,05) For a given trait within a column for AA P 0.01, aa P 0.05. 7,77 6,88 0,31 0,33 0,97 1,05 1,13 1,33 47 49 13,9 13,5 3,65 a 3,79 a 4,44 4,77 13,3 a 13,8 a 7,14 5,58 0,30 0,38 0,85 0,96 1,05 1,07 24 25 10,1 13,1 3,63 3,79 4,38 a 4,85 a 13,1 a 13,9 a 5,92 5,03 0,25 0,28 0,82 0,58 1,24 0,81 Wykres 1. Krzywa laktacji dla średnich 19 próbnych udojów mleka dla krów rasy ZB i PHF Figure 1. Average lactation curve for 19 test-day milk yields of ZB and PHF cows

20 P. Wójcik i in. Średnia zawartość suchej masy w analizowanych próbkach mleka w poszczególnych miesiącach trwania laktacji w obu danych grupach krów systematycznie rosła do 19. próby. Początkowo, zbliżony jej poziom w mleku obu ras (wynoszący odpowiednio 12,9 13,0%), wysoko istotnie zróżnicował się dopiero w próbie 14., 15. i 16. W przypadku bydła rasy PHF odnotowano początkowo powolny wzrost zawartości suchej masy w mleku, aż do 7. próby, a następnie stabilizację poziomu przez kolejnych 6 prób, oraz kolejny wzrost do maksymalnego poziomu w próbie 18. W przypadku rasy ZB, po spadku w 4. próbie, obserwowano już tylko wyłącznie stały wzrost zawartości suchej masy w mleku, aż do 19. próby. W ostatniej z analizowanych prób laktacji mleko krów z poszczególnych grup charakteryzowało się zawartością suchej masy na poziomie 14,6% dla rasy ZB i 13,7% dla PHF. sucha masa solids (%) próbny udój/teat milking Wykres 2. Krzywa laktacyjna dla średnich zawartości suchej masy w kolejnych 19 próbnych udojach dla krów rasy ZB i PHF Figure 2. Average lactation curve for solids content in 19 successive test-day yields of ZB and PHF cows Omówienie wyników Najwyższy poziom produkcji mleka krów rasy PHF w II laktacji, a rasy ZB w III laktacji (tab. 2) jest zgodny z wynikami, jakie uzyskali Litwińczuk i in. (2006) w swoich badaniach prowadzonych w gospodarstwach farmerskich na bydle rasy PHF. Dotyczy to także najwyższej zawartości białka w mleku badanych krów obu grup w II laktacji. Wcześniejsze badania Stenzla i Chabuza (1998) na bydle o niskim dolewie HF (odpowiednik grupy ZB) potwierdziły także, że najwyższe zawartości badanych składników mleka odnotowuje się w laktacji drugiej i trzeciej. Badania Kuczaja (2001) wykazały natomiast, że wraz ze wzrostem wydajności mlecznej następuje także wzrost zawartości składników, a postęp średnioroczny może kształtować się w granicach 0,009 0,013%. Jak podaje Kwiecień (2000), istotne jest, że wartość

Cechy produkcyjne bydła w chowie ekologicznym 21 współczynnika zmienności produkcji białka w kolejnych laktacjach nie różni się zasadniczo od wartości tego współczynnika dla tłuszczu w mleku. Jak wykazały przeprowadzone badania, utrzymywanie bydła rasy PHF w warunkach chowu ekologicznego, przy braku intensywnego żywienia, skutkuje zmniejszeniem jego produkcyjności, a tym samym jej zbliżeniem do poziomu osiąganego przez rasę ZB, objętą programem ochrony. W oparciu o wyniki z próbnych udojów mleka stwierdzono zróżnicowanie poziomu wydajności dziennej krów w zależności od okresu laktacji (tab. 3). Po uzyskaniu maksymalnej wydajności w pierwszym analizowanym okresie, nastąpiło stopniowe ograniczenie produkcyjności krów do 9. miesiąca laktacji włącznie. Od 10. miesiąca trwania laktacji nastąpiło pomiędzy grupami zróżnicowanie poziomu średniej dobowej produkcji mleka. U bydła rasy PHF obserwuje się dalszy spadek, natomiast w rasie ZB utrzymanie stałego poziomu produkcji mleka. Podobne tendencje spadkowe odnotowali w swoich badaniach Litwińczuk i in. (2006), którzy także analizowali okres co najmniej 13 kolejnych miesięcy laktacji, a spadek poziomu produkcji określili na poziomie 13 kg. W badaniach Stenzla i in. (1998) spadki dziennej wydajności mlecznej wraz z upływem czasu dochodziły do 2,2 kg mleka/miesiąc. Badania własne wykazały zdecydowanie wyższe spadki w badanych grupach, nawet o 5 kg. Stwierdzony wzrost zawartości tłuszczu i białka w obu badanych grupach, wraz z kolejnym miesiącem laktacji, jest zgodny z wynikami badań Stenzla i in. (1998). Na uwagę zasługuje fakt, że zarówno zawartość tłuszczu, jak i białka w większości prób była wyższa w rasie objętej programem ochrony ZB niż w PHF. Odnotowana najwyższa dobowa produkcja mleka w drugim miesiącu laktacji u obu ras (wykres 1) jest zgodna z wynikami obserwacji Gulińskiego i Młynek (2003) oraz Keowna i in. (1986), którzy stwierdzili, że krowy o różnym dolewie HF charakteryzowały się najwyższym poziomem produkcji mleka w drugim miesiącu po wycieleniu. Zaobserwowane tendencje uzyskiwania niższej wydajności dobowej od krów rasy ZB w stosunku do rasy PHF potwierdziły wcześniejsze badania wielu autorów (Czaplicka i in., 2000; Kuczaj i Blicharski, 2005; Wielgosz-Groth i Groth, 2004), a na uwagę zasługuje fakt, że począwszy od 12. próbnego udoju nastąpiły zmiany trendu na korzyść bydła rasy ZB. Wydłużenie okresu użytkowania mlecznego krów powyżej 12 miesięcy nie obniżało poziomu produkcji w rasie ZB. W przypadku rasy PHF wydłużenie laktacji skutkowało pogłębianiem się spadku wydajności mlecznej badanych krów. W okresie trwania laktacji, w rasie objętej programem ochrony, krzywa laktacji była wyraźnie łagodniejsza, tym samym przemawia to na korzyść utrzymywania tej rasy w gospodarstwach nastwionych na zrównoważony chów i stabilny poziom produkcji mleka. Nie potwierdziły się obserwacje Wielgosz-Groth i Groth (2004) odnośnie lepszego rozdajania się bydła o niskim dolewie HF w stosunku do bydła PHF. Kształt krzywych laktacji w początkowych trzech miesiącach u obu ras były podobne. Zaobserwowane spadki zawartości suchej masy w okresie pierwszych 4 kolejnych prób w obu rasach odnotowali także w swoich badaniach Wielgosz-Groth i Groth (2004). W dalszych próbach wyraźny wzrost zawartości suchej masy w mleku odnotowano tylko w rasie ZB, przy stabilnym poziomie w rasie PHF. Na podstawie przedstawionych wyników badań stwierdzono najwyższy poziom produkcji mleka w rasie PHF w II laktacji, natomiast w rasie ZB w laktacji III. W obu badanych grupach najwyższa wydajność dobowa krów wystąpiła do trzeciego miesiąca od rozpoczę-

22 P. Wójcik i in. cia laktacji. W kolejnych miesiącach wydajność dobowa mleka w poszczególnych grupach malała, przy zdecydowanej i potwierdzonej statystycznie przewadze w produkcji bydła rasy PHF. Jednocześnie odnotowano wzrost zawartości tłuszczu i białka w obu badanych grupach wraz z kolejnym miesiącem laktacji, jednak ich poziom w większości badanych prób był wyższy dla rasy ZB. Wydłużenie laktacji ponad standardowe 305 dni w przypadku rasy PHF skutkuje spadkiem dobowej produkcji mleka, natomiast w rasie ZB utrzymuje się na stałym poziomie. Na podstawie badań należy stwierdzić wyższą przydatność rodzimej rasy ZB dla potrzeb chowu ekologicznego. Piśmiennictwo Czaplicka M., Czerniewicz M., Puchajda Z., Kruk A., Szalunas T. (2000). Ocena ilości i jakości mleka pozyskiwanego od krów holsztyńsko-fryzyjskich i czarno-białych. Zesz. Nauk. Prz. Hod., 62, 183 191. Dorynek Z., Kliks R. (1998). Wpływ wybranych czynników na kształtowanie się liczby kmórek somatycznych w mleku krów. Rocz. AR w Poznań, CCCII, Zootech., 50, 91 95. Górska A., Litwińczuk Z. (2002). Jakość higieniczna mleka zbiorczego dostarczanego z punktu skupu do mleczarni. Zesz. Nauk. Prz. Hod., 62: 79 85. Guliński P., Młynek K. (2003). Próba określenia czynników warunkujących produkcję mleka w przebiegu laktacji u krów. Zesz. Nauk. Prz. Hod., 68: 263 272. Harmon R.J. (1994). Physiology of mastitis and factors affecting somatic cell counts. J. Dairy Sci., 77: 2103 2122. Kamieniecki K., Kamieniecki H., Dziadko G. (2000). Czynniki warunkujące jakość mleka towarowego u rolników indywidualnych. Rocz. Nauk Zoot., Supl., 6: 51 55. Keown J.F., Evereet R.W., Empet N.B.,Wadell L.H. (1986). Lactation curve. J. Dairy Sci., 69: 769 781. Kuczaj M. (2001). Ocena wydajności i składu mleka krów pierwiastek czarno- i czerwono-białych w Polsce. Med. Weter., 57, 9: 649 652. Kuczaj M., Blicharski P. (2005). Porównanie wydajności mlecznej krów rasy czarno- i czerwonobiałej utrzymywanych w tych samych warunkach środowiskowych. Med. Weter., 61, 3: 293 296. Kwiecień K. (2000). Białko mleka i jego fenotypowe współzależności z tłuszczem w trzech kolejnych laktacjach tych samych krów. Zesz. Nauk. PTZ, 51: 431 437. Litwińczuk A., Pieróg M., Król J. (2000). Wpływ sezonu na jakość mleka towarowego produkowanego w regionie lubelskim. Rocz. Nauk Zoot., Supl., 6: 77 81. Litwińczuk Z., Teter U., Teter W., Stanek P., Chabuz W. (2006). Ocena wpływu niektórych czynników na wydajność I jakość mleka krów utrzymywanych w gospodarstwach farmerskich. Rocz. Nauk. PTZ, 2, 1: 133 140. Matras J., Klebaniuk R., Bujanowicz B., Wojtasik J. (2000). Zawartość białka i tłuszczu oraz jakość mleka krów w zależności od modelu żywienia w gospodarstwach specjalistycznych środkowo- -wschodniej Polski. Rocz. Nauk Zoot., Supl., 6: 82 87. Nałęcz-Tarnawska T., Grodzki H., Przysucha T., Zdziarski K. (2002). Wpływ rui na wydajność, skład chemiczny i przydatność technologiczną mleka krów. Zesz. Nauk. Prz. Hod., 62: 161 167. Rola J. (2000). Badania jakości zdrowotnej mleka surowego. Rocz. Nauk Zoot., Supl., 6: 108 111. Sawa A., Bogucki M., Cieślak M. (2000). Wpływ wybranych czynników pozagenetycznych na związek między liczbą komórek somatycznych a cechami mleczności krów. Rocz. Nauk Zoot., Supl., 6: 112 117. Sender G., Głabówna M., Bassalik-Chabielska I. (1987). Środowiskowe uwarunkowania liczby komórek somatycznych w mleku krów. Zesz. Probl. Post. Nauk. Rol., 332: 67 74. Stenzel R., Chabuz W. (1998). Wydajność dzienna i skład mleka w czasie laktacji krów różnych genotypów. Zesz. Nauk. AR Wrocław, 331: 189 195.