P R O G R A M P R A C K O N S E R W A T O R S K I C H

s p ó ł k a z o g r a n i c z o n ą o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą S p. k. Z s i e d z i b ą w P o z n a n i u p r z y u l. P ł o w i e c k a 1 1 / 2, 6 0-2 7 7 P o z n a ń ; b i u r o @ d e m i u r g. c o m. p l ; t e l. / f a x 0 0 4 8 6 1 6 6 2 1 1 4 0 ; S Ą D R E J O N W O W Y P O Z N A Ń - N O W E M I A S T O I W I L D A W P O Z N A N I U, V I I I W Y D Z I A Ł G O S P O D A R C Z Y K R A J O W E G O R E J E S R T U S Ą D O W E G O K R S 0 0 0 0 3 8 6 7 1 0, N I P 7 7 9-2 3-9 3-0 7 0, R E G O N 3 0 1 7 4 9 3 8 6, I N G O d d z i a ł w P o z n a n i u 4 5 1 0 5 0 1 5 2 0 1 0 0 0 0 0 9 0 9 0 1 9 2 8 3 3 P R O G R A M P R A C K O N S E R W A T O R S K I C H I N W E S T Y C J A O D T W O R Z E N I E M O S T U W J A Z D O W E G O D O F O R T U V I I P R Z Y U L. P O L S K I E J W P O Z N A N I U A D R E S I N W E S T Y C J I I N W E S T O R U L. P O L S K A, P O Z N A Ń W I E L K O P O L S K I E M U Z E U M W A L K N I E P O D L E G Ł O Ś C I O W Y C H u l. W o ź n a 1 2, 6 1-7 7 7 P o z n a ń A U T O R Z Y I M I Ę I N A Z W I S K O P O D P I S O p r a c o w a n i e h i s t o r i i o b i e k t u mgr Przemysław Jurkiewicz O p r a c o w a n i e p r o g r a m u p r a c k o n s e r w a t o r s k i c h mgr Katarzyna Wypych Dyplomowany konserwator rzeźby i detalu architektonicznego D A T A S I E R P I E Ń 2 0 1 1 E G Z E M P L A R Z / N R K O N T R A K T U 0 0 0 6 6 2

1. SPIS ZAWARTOŚCI 2

1. SPIS ZAWARTOŚCI 3 2. HISTORIA OBIEKTU 4 3. STAN ZACHOWANIA OBIEKTU 13 4. ZAŁOŻENIA PRAC KONSERWATORSKICH 16 5. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH 18 3

2. HISTORIA OBIEKTU 4

Fort VII w Poznaniu rys historyczny. Przemysław Jurkiewicz Fort VII jest przykładem XIX-wiecznej architektury militarnej, myśli inżynierskiej i jednym z najtragiczniejszych miejsc martyrologii ludności polskiej. O budowie fortyfikacji w XIX w. w Poznaniu zdecydował fakt, iż miasto znajdowało się zaledwie ok. 60 km. od granicy z Rosją i jako stolica prowincji miało ważne znaczenie strategiczne. Od 1828 roku Prusacy budowali cytadelę - Fort Winiary a następnie fortyfikacje poligonalne wokół miasta do 1869 roku. Kiedy w połowie XIX w. do artylerii wprowadzono lufy gwintowane i artyleria mogła prowadzić ostrzał na coraz dalsze odległości, zbudowane wcześniej fortyfikacje nie zabezpieczały wystarczająco centrum miasta przed ogniem nieprzyjaciela. 24 czerwca 1872 r. zapadła decyzja o budowie wokół Poznania kolejnego pierścienia fortyfikacji w systemie fortowym ześrodkowanym zakładającym otoczenie miasta pierścieniem samodzielnych fortów. Miały na nią wpływ również doświadczenia wyniesione z wojny francusko-pruskiej w latach 1870-1871. Prace zaczęto jesienią 1876 r. od kładzenia fundamentów fortów VII, VIII i IX i budowy drogi rokadowej. W pierwszym etapie budowy twierdza fortowa powstała w formie szkieletowej ze stosunkowo rzadko rozmieszczonymi fortami na obwodzie obronnym. W latach 1876-1883 zbudowano 12 fortów (9 głównych i 3 pośrednie) oddalonych od 3,3 do 5,3 km od centrum miasta. W drugim etapie, w latach 1887-1896, zmodernizowano już istniejące forty, zbudowano 6 kolejnych fortów pośrednich nowszego typu (w latach 1887-1890) oraz 43 schrony międzypolowe i Baterię Bogdankę. Przekształcono w ten sposób twierdzę w pierścieniową. Fort VII jest przykładem standardowego mniejszego symetrycznego fortu głównego Bhielera. Jest fortem artyleryjskim jednowałowym. Zbudowany został w latach 1876-1880 przez firmę G. Stammer & Co, która również zbudowała forty VIII i IX. Świadczą o tym tablice wmurowane w sieni bramnej w tych fortach. Oficerami inżynierami pełniącymi nadzór nad budową byli Hauptmann Gross, Leutnant Reeps i Leutnant Clausius. Załogę fortu stanowiły 2 kompanie piechoty oraz obsługa dział, razem 800 osób. W osi fortu znajduje się brama wjazdowa oraz poterna główna osłonięta wielkim trawersem dzielącym fort na dwie symetryczne części.. W części szyjowej są koszary z bramą wjazdową, mostem nad fosą oraz mostem zwodzonym o konstrukcji wahadłowej w sieni bramnej. Fort posiada trzy kaponiery, dwie barkowe i jedną czołową oraz dwa kojce w załamanych odcinkach koszar szyjowych. Otoczony jest suchą fosą z przeciwskarpą z łukami próżnymi i galeriami strzeleckimi naprzeciw kaponier. Skarpę tworzy wolno stojący mur Carnota ze 5

strzelnicami oraz od strony szyi mur z łukami próżnymi po bokach koszar. Fort jest jednym z dwóch fortów głównych obok Fortu IX, które nie otrzymały wału dla piechoty. Pozostałe były wyposażone w krótki odcinek wału nad kaponierą czołową lub długi na odcinkach obu czół (forty V i VI). Pod wałami barków znajdują się dwa wojenne magazyny prochowe. Na wałach w trawersach ukryte są remizy artyleryjskie i schrony pogotowia. Na Forcie VII zbudowano również trzy stanowiska artyleryjskie typu nadbrzeżnego dla armat Ring Kanonen o kalibrze 15 cm. W 1879 roku zaczęto stosować w amunicji proch bezdymny, a w 1884 roku do użycia wprowadzono granaty burzące wz.83, w wyniku czego nowo wybudowane forty stały się nieodporne na nowy rodzaj pocisków. Sztuka fortyfikacyjna przeżywała w tym czasie głęboki kryzys. Również zmieniły się metody walki o forty. XVIII-wieczny atak regularny Vaubana ustępował miejsca atakowi przyśpieszonemu opracowanemu przez Sauera. Odpowiedzią na te zmiany była modernizacja fortu w latach 1887-1889. Większa część koszar szyjowych, poterna główna oraz blok czołowy fortu zostały wzmocnione w tzw. konstrukcji trójwarstwowej. Ściany czołowe i boczne osłonięto korytarzem wypełnionym piaskiem i drugą ścianą. Na pierwotne sklepienie ceglane o grubości 1 m położono amortyzującą metrowej grubości warstwę piasku i 1,2-metrową warstwę betonu, która pełniła rolę płyty detonacyjnej. Blok czołowy osłonięto również poprzecznym korytarzem. Schrony pogotowia na wałach, ze względu na to, iż byłyby zbyt widoczne od strony przedpola, wzmocniono w inny sposób. Cieńszą warstwę betonu o grubości 60 cm położono bezpośrednio na sklepienie ceglane, a warstwę piasku położono na blasze falistej pod stropem opartej na pogrubionych ścianach. W ramach modernizacji m.in. zamurowano i zasypano wyjście z koszar szyjowych na prawy majdan. Zbudowano czwarty schron pogotowia nad koszarami szyjowymi oraz przebudowano i wzmocniono kaponiery. W koszarach szyjowych przebudowano okna i od wnętrza zamontowano pancerne osłony. Bardzo ważną zmianą była budowa po bokach fortu sześciostanowiskowych baterii artyleryjskich dla ciężkiej artylerii, którą przeniesiono z wału fortu. Każda z nich wyposażona została w dwukondygnacyjny schron amunicyjny z windą amunicyjną połączony z fosą poterną. Po zewnętrznej stronie fortu dodano przedstok, a na stoku bojowym zamontowano przeszkody z drutu kolczastego. W 1902 roku w związku z decyzją cesarza o rozbiórce wewnętrznych fortów ich nazwy zostały przeniesione na forty zewnętrzne. Fort VII otrzymał nazwę Fort Colomb. Przed pierwszą wojną światową w stajniach fortu znajdujących się w przeciwskarpie przy pochylni do fosy urządzono siłownię z silnikami Diesla i generatorem prądu stałego. W koszarach szyjowych wprowadzono wentylację mechaniczną wentylatory osłonięte były pancernymi perforowanymi płytami. 6

W latach 1913-1914 przeprowadzono kolejne modernizacje fortu. Polegały one na zabetonowaniu całkowitym lub częściowym po jednym oknie w pomieszczeniach wzmocnionej części koszar szyjowych, oraz przebudowie niektórych wejść na labiryntowe wraz z osadzeniem drzwi przeciwpodmuchowych. Dodano betonowe przelotnie przy schronach pogotowia. Zmodernizowano kaponiery, montując w niektórych strzelnicach płyty pancerne z zasuwami. Naprzeciw kaponier barkowych przy drodze krytej zbudowano dwa betonowe schrony wartownie, a przy lewej baterii dwa schrony mobilizacyjne. W czasie I wojny światowej Twierdza Poznań nie była oblegana, a znaczenie XIXwiecznych fortyfikacji systematycznie malało w związku z rozwojem techniki wojskowej, pojawieniem się lotnictwa i broni pancernej. W okresie międzywojennym fort został nazwany Fortem Majora Floriana Dąbrowskiego i pełnił funkcję obiektu magazynowego. W 1939 r. wojsko polskie wybudowało dwa żelbetowe schrony obserwacyjno-bojowe oraz dwa pancerne dzwony obserwacyjne. Jednak decyzja naczelnego wodza Rydza Śmigłego o wycofaniu Armii Poznań na pozycje obronne ok. 100 km na wschód przekreśliła możliwość obrony fortu i miasta. Kiedy hitlerowcy zajęli Poznań, już 10 października 1939 r. utworzyli na terenie fortu pierwszy na ziemiach okupowanej Polski obóz koncentracyjny. Później nazwa obozu została zmieniona jeszcze dwukrotnie: najpierw na obóz przejściowy a od połowy 1941 r. na więzienie policyjne i obóz pracy wychowawczej. Jednak warunki egzystencji więźniów i sposoby znęcania się nad nimi były tak samo straszne. Szacuje się, że w ciągu całego okresu funkcjonowania obozu przeszło przez niego co najmniej 18 000 osób. W październiku 1939 r. w Forcie VII po raz pierwszy w historii użyto do masowego mordowania ludności cywilnej gaz. Był to tlenek węgla, którym zagazowano część pacjentów ze szpitala psychiatrycznego w Owińskach i z ośrodka opieki dla starców i osób zniedołężniałych znajdującego się przy ul. Grobla 26 w Poznaniu. W aktach Urzędu Stanu Cywilnego miasta Poznania zachowało się 479 aktów zgonów więźniów Fortu VII. Szacuje się jednak, że na samym tylko forcie zginęło ok. 4500 a wielu innych ginęło w lasach w okolicach Poznania, gdzie wykonywano masowe egzekucje, oraz w innych obozach koncentracyjnych, do których byli przewożeni. 27 kwietnia 1944 r. obóz został zlikwidowany a więźniowie przeniesieni do obozu w Żabikowie pod Poznaniem. Do Fortu przeniesiono oddział fabryki Telefunkena. Fosy fortu zostały zadaszone i urządzono w nich hale produkcyjne. Fort VII został wykorzystany przez Niemców do obrony Poznania przed Armią Czerwoną a zdobyty 22 lutego 1945 roku. Po wojnie fort zajęło wojsko polskie. W 1963 roku dzięki staraniom ZBoWiDu otwarto w lewej części fortu Miejsce Pamięci Narodowej. Muzeum w Forcie VII powstało w 1979 r a oficjalne otwarcie nastąpiło w 1980 7

roku. Fort został wpisany do Rejestru Zabytków 19 czerwca 1964 r. pod nr A-180 z. (granice fortu: postanowienie nr 503 z 8.12.2005 r.), oraz w ramach zespołu fortyfikacji Twierdzy Poznań (18 fortów) wpisanych do rejestru zabytków 25 maja 1983 r. pod numerem A-245. Zgodnie z ostatnio przyjętą koncepcją fort powinien zostać odrestaurowany w takiej formie, jak wyglądał w okresie funkcjonowania obozu. Cennym źródłem informacji na temat wyglądu fortu w tym okresie jest 6-minutowy film odnaleziony kilka lat temu w Niemczech i zakupiony przez Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie. Widzimy na nim koszary szyjowe z napisem nad bramą wjazdową Konzentrationslager Posen, płot kratę forteczną i bramę kratową przed mostem. Podobna brama znajdowała się przy pochylni z placu broni do fosy. W miejscach, gdzie krata forteczna dochodziła do murów placu broni, nad fosą znajdowały się wystające pręty uniemożliwiające próbę przejścia po drugiej stronie płotu. Podobne znajdowały się przy moście. Fragment takiego płotu oraz przeszkoda z zaostrzonych prętów zachowały się z prawej strony placu broni na Forcie IX. Bramy kratowe nie zachowały się na żadnym forcie głównym, ale podobne możemy zobaczyć jeszcze na fortach pośrednich: Forcie IIIa, VIIIa (poszerzona) oraz na Forcie IXa. Z tego względu odtworzenie takich płotów i bramy kratowej na Forcie VII jest bardzo istotne. Wzbogaci walory edukacyjne obiektu i będzie robić wielkie wrażenie na zwiedzających. Na zdjęciach z 1945 r. widoczny jest już napis nad bramą koszar szyjowych Fort Colomb i brak płotu fortecznego oraz bramy kratowej przed mostem. Prawdopodobnie została ona zlikwidowana w związku z adaptacją fortu na potrzeby fabryki Telefunkena. Bardzo ważnymi źródłami do historii fortu a także wyglądu mostu są projekty z berlińskiego Geheime Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz (Zespół Kartenabteilung. Posen III dawne sygnatury: ZSM III 5007-5015, 5237, 5239, 5347). Na planach widzimy, że pierwotnie most miał się opierać na dwóch filarach, ale w wyniku zmian w projekcie otrzymał jeden filar. Jest to most stały łączący plac broni z bramą wjazdową w górnej kondygnacji koszar szyjowych. Jest zbudowany w konstrukcji metalowej wsparty na ceglanych przyczółkach i środkowym filarze. Ma stalową konstrukcję złożoną z belek dwuteowników, zaś płyta jego wykonana była z drewnianych kłód. W ramach modernizacji został wzmocniony warstwą betonu. Plac broni nie był pokryty twardym materiałem (kostka, kamienie, płyty) ze względu na niebezpieczeństwo powstania odłamków w czasie ostrzału. 8

PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH MOSTU W FORCIE VII POŁOŻONEGO PRZY ULICY POLSKIEJ W POZNANIU Fragment projektu wzmocnienia fortu z 1889r. Dawna sygn. ZSM III 5347 Zdjęcie fortu z 1945 r. Ze zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Walk Niepodległościowych w Poznaniu DEMIURG www.d emi urg.c om.pl ul. Płowi ecka 11/ 2, 60-277 Poznań, t el./ fax 0048 61 662 11 40; 9

Fragment projektu z 1876 r. z zaznaczonymi zmianami wprowadzonymi w trakcie budowy. Dawna sygn. ZSM III 5012 10

PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH MOSTU W FORCIE VII POŁOŻONEGO PRZY ULICY POLSKIEJ W POZNANIU Fragment projektu z 1876 r. Widoczny most i nowa oprawa bramy wjazdowej. Dawna sygn. ZSM III 5012 DEMIURG www.d emi urg.c om.pl ul. Płowi ecka 11/ 2, 60-277 Poznań, t el./ fax 0048 61 662 11 40; 11

Bibliografia: Biesiadka J., Gawlak A., Kucharski S., Wojciechowski M., Twierdza Poznań. O fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku, Poznań 2006 Biesiadka J., Wojciechowski M., Twierdza Poznań część II: Twierdza fortowa 1876-1914, odcinek 1, w: Forteca nr 9, 2002, s. 2-9, odcinek 2, w: Forteca nr 10, s. 4-14 Ehrhardt T., Posen. Ein nationalpolitisches Kapitel der deutschen Festungsgeschichte, cz. I w: Deutschen Soldatenjahrbuch 1972, s. 210-225; cz. II w: Deutschen Soldatenjahrbuch 1973, s. 214-226 Jurkiewicz P., Twierdza fortowa Poznań 1876 1914, maszynopis, Biblioteka Wydz. Historii Uniwersytetu Poznańskiego, Poznań 2002 Jurkiewicz P., Twierdza fortowa Poznań 1876-1914, w: Kronika Miasta Poznania, nr 1 2005, s. 26-43 Langer T., Muzeum Fortu VII, w: Nurt nr 9 1989 s. 28-30 Olszewski M., Fort VII w Poznaniu, Poznań 1974 Poznańskie fortyfikacje, red. Polak B., Poznań 1988 Strzelczak J., Nad historią Fortu VII, w: Nurt nr 9 1989, s. 21-24 Wojciechowski P., Fort VII dokumentacja historyczno-architektoniczna, Zakład Architektury Politechniki Poznańskiej, maszynopis, Poznań 1977 Wojciechowski P., Gurawski J., Jakubowski M., Cieślak P., Kuczma P., Studium ochrony konserwatorskiej XIX-wiecznego systemu fortyfikacyjnego Poznania, t. II, maszynopis, Poznań 1992 12

3. STAN ZACHOWANIA OBIEKTU 13

PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH MOSTU W FORCIE VII POŁOŻONEGO PRZY ULICY POLSKIEJ W POZNANIU Zły stan techniczny mostu stał się pretekstem do podjęcia działań w procesów kierunku zatrzymania destrukcyjnych oraz przywrócenia dawnego wyglądu tej części obiektu jakim jest kompleks Fortu VII. Największym problemem jest stabilność konstrukcji mostu, obserwuje się bowiem znaczny stopień skorodowania stalowych elementów nośnych oraz pęknięć konstrukcyjnych i rozwarstwienia wątku ceglanego na środkowym filarze. Obserwuje się także atak mikro i makroflory w spoinach muru. Most zbudowany jest z kliku rodzajów materiałów, które podlegają w rożny sposób działaniu czynników niszczących. Głównym budulcem mostu są: cegły pełne ceramiczne łączone zaprawą cementowo-wapienną z których wzniesione są filar środkowy i dwa przyczółki oraz wypełniona jest nimi płyta mostu; granitowe bloki, stanowiące bezpośrednie oparcie pod stalowe belki na środkowym filarze; elementy stalowe, z których wykonane są belki nośne, ruszt pomiędzy belkami, nitowane blachy stanowiące opierzenia boczne krawędzi płyty mostu. Czynnikami powodującymi destrukcję wszystkich w/w materiałów budowlanych są czynniki atmosferyczne, ale główną rolę ogrywa tu woda, której niszczące działanie odbywa się na kilku płaszczyznach : przyczynia się do wymywania lepiszcza z zapraw mineralnych, które tracą swoje właściwości wiążące; nagromadzona w porach cegieł i DEMIURG www.d emi urg.c om.pl ul. Płowi ecka 11/ 2, 60-277 Poznań, t el./ fax 0048 61 662 11 40; 14

PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH MOSTU W FORCIE VII POŁOŻONEGO PRZY ULICY POLSKIEJ W POZNANIU zapraw, w czasie zamarzania powoduje zniszczenia mechaniczne przez ich rozsadzanie; sprzyja rozwojowi mikroorganizmów, a co za tym idzie, związki chemiczne, powstające podczas metabolizmu glonów, porostów, wchodzą w reakcje ze składnikami podłoża ceglanego i zapraw mineralnych, powodując zwiększenie rozpuszczalności lepiszcza i obniżenie właściwości mechanicznych materiałów budowlanych. w obecności tlenu stymuluje korozję stali, która w wyniku procesów elektrochemicznych stopniowo ulega degradacji tracąc właściwości mechaniczne, a widocznym objawem jest rdza. Ponad to powierzchnie kamienia na środkowym filarze pokryte nawarstwieniami, a powierzchnie przyczółków są są muru przemalowane, zakrywając naturalny kolor cegły. Prawdopodobnie stalowa balustrada mostu jest wtórna. Konstrukcja balustrady odbiega od oryginalnej. DEMIURG www.d emi urg.c om.pl ul. Płowi ecka 11/ 2, 60-277 Poznań, t el./ fax 0048 61 662 11 40; 15

4. ZAŁOŻENIA PRAC KONSERWATORSKICH 16

Głównym założeniem prac konserwatorskich jest przywrócenie bezpieczeństwa użytkowania mostu czyli przeprowadzenie wszystkich niezbędnych prac w celu stabilizacji konstrukcji mostu. Następnie zabezpieczenie zachowanych elementów zabytkowych mostu oraz przywrócenie pierwotnych elementów wyposażenia mostu zgodnie z archiwalnymi przekazami tj. rekonstrukcja bramy i płotu, rekonstrukcja balustrady mostu oraz położenie nowej, zbliżonej do pierwotnej, nawierzchni płyty mostu. 17

5. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH 18

1. Przed podjęciem prac remontowych konieczne jest wykonanie szczegółowej dokumentacji fotograficznej stanu zachowania obiektu przed konserwacją 2. Ze względu na daleko posunięty stopień zniszczeń elementów konstrukcji płyty mostu planowane jest całkowity jej demontaż z zachowaniem elementów stalowych opierzeń zewnętrznych oraz odzyskana zostanie cegła wypełniająca płytę. Konserwacja murowanych przyczółków i filara środkowego 3. Ze względu na rozwarstwienie muru w górnej partii filara środkowego, należy tę część przemurować z wykorzystaniem cegły klinkierowej i zaprawy murarskiej trasowowapienną np. TKM firmy TUBAG. 4. Przed przystąpieniem do prac murarskich konieczne jest zdemontowanie granitowych elementów z filara. Element ty należy oczyścić za pomocą wody pod ciśnieniem z wykorzystaniem preparatów powierzchniowoczynnych, np. Karcher RM 740. Po zakończeniu prac murarskich ponownie kamienie zostaną zamontowane na szczycie filara. 5. Oczyszczenie powierzchni murowanych. Do tego celu zaleca się użycie wody pod ciśnieniem z możliwością regulacji ciśnienia i wspomagająco - gotowych preparatów chemicznych np. Alkutex Fassadenreiniger, f-my. Remmers, Baumit FassadenReiniger, Covexan lub silniejszy Murolin firmy Coverax, Karcher RM 740. Wskazane jest przeprowadzenie prób oczyszczania i na ich podstawie wyselekcjonowania preparatu o najlepszej skuteczności działania. W partiach muru pokrytego warstwą farby należy zastosować preparaty do usuwania powłok malarskich. Również wskazane jest na podstawie prób wybranie preparatu dającym najlepszy efekt oczyszczania. Do wyboru zaleca się wykorzystanie preparatów: Skancol, Zmywacz V33, Keim Dispersionsentferner, Baumit AbbeizMittel, Rasant firmy Coverax. 6. Na podstawie dokładnego przeglądu stanu muru należy usunąć najbardziej zdestruowane cegły i spoiny, które utraciły spoistość. W montowane na zaprawę murarską trasowo-wapienną np. TKM firmy TUBAG. 19 miejsce usuniętych cegieł należy wstawić nowe, stosując pełne cegły klinkierowe o dobranej kolorystyce,

Natomiast ubytki w spoinach należy wypełnić zaprawą mineralną TKF firmy Tubag na bazie wapna trasowego. 7. Występujące rysy w środkowym filarze należy wypełnić metodą iniekcji przy użyciu zaprawy na bazie cementu trasowego Sto Trass Iniekt. Poza tym konstrukcja filara zostanie wzmocniona klamrami wg. projektu konstruktorskiego. 8. Porośnięte partie muru należy pokryć preparatem biobójczy Algicid Keim lub BFA Entferner f-my. Remmers. Preparaty te należy stosować zgodnie z instrukcją. 9. Powierzchniowe ubytki w cegle klinkierowej należy uzupełnić za pomocą gotowej zaprawy mineralnej Funcosil Restauriemörtel f-my. Remmers lub TZV-p firmy Tubag, o niskim uziarnieniu (do 1mm), barwionej w masie, zbliżonej właściwościami fizycznymi i wizualnymi do oryginalnej cegły. 10. W celu zmniejszenie ich wrażliwości powierzchni muru na czynniki atmosferyczne zaleca się przeprowadzenie zabiegu hydrofobizacji tych powierzchni wodnym impregnatem w formie emulsji Funcosil WS f-my Remmers lub preparatem rozpuszczalnikowym Keim Lotexan N Konserwacja zachowanych, oryginalnych elementów stalowych opierzeń zewnętrznych. 11. Przed przystąpieniem do prac, należy szczegółowo zinwentaryzować zachowane elementy. Następnie konieczne jest roznitowanie elementów blach tak aby odsłonić ich powierzchnie w celu dokładnego ich oczyszczenia z produktów korozji i warstw farb. Zaleca się oczyszczenie metodą piaskowania. Oczyszczoną powierzchnię blach należy pokryć galwanicznie cynkiem i zabezpieczyć farbą odporną na działanie czynników zewnętrznych. Zaleca się zastosowanie farb podkładowej Galvinoleum 3202 przeznaczonej do powierzchni cynkowanych i faby nawierzchniowej Alkythane 7500 firmy Noxan. Następnie zgodnie z pierwotnym układem blach, opierzenie należy połączyć za pomocą nowych dokładnie odwzorowanych wg oryginału nitów, również pokrytych warstwami antykorozyjnymi. Ostatecznie opierzenia należy przymocować do nowej konstrukcji płyty mostu. 20

12. Wykonanie dokumentacji fotograficznej wszystkich etapów prac konserwatorskich 13. Wykonanie opisowej dokumentacji konserwatorskiej po zakończeniu prac. Uwaga Wszystkie w/w materiały należy stosować zgodnie z kartami technicznymi przy zachowaniu zasad technologicznych i zasad bhp. Prace powinny być prowadzone pod nadzorem konserwatora zabytków. 21