PRZYSZŁOŚĆ DEMOGRAFICZNA POLSKI A MIGRACJE DEBATA Fundacji Ośrodek Badań nad Migracjami 19 marca 2012
Przyszłość demograficzna Polski a migracje GŁÓWNE TEZY W świetle prognoz ONZ i Komisji Europejskiej, które są powszechnie uważane za rzetelne, Polskę czeka zapaść demograficzna, która postawi pod znakiem zapytania możliwości rozwoju i konkurowania z innymi społeczeństwami. Na tle innych krajów UE-27 będzie ona nieporównanie dotkliwa. Istotą tej zapaści są drastyczne zmiany zarówno liczby ludności, jak i wzajemnych proporcji liczbowych między trzema segmentami populacji: dziećmi i młodzieżą, ludźmi w wieku produkcyjnym i ludźmi starymi. Wiedza o tych zmianach w polskim społeczeństwie jest na ogół co najwyżej powierzchowna, a najczęściej silnie zdeformowana. Wynika to w dużym stopniu z tego, że jest ona kształtowana głównie przez prognozę GUS, której horyzont sięga zaledwie roku 2035. Tymczasem zmiany te uwidocznią się w pełni nieco później. Zagrożenia dla przyszłości polskiego społeczeństwa uwarunkowane demografią przybiorą szczególnie dramatyczny wymiar na poziomie regionalnym i sub-regionalnym, ze względu na zjawiska migracyjne. Zmniejszenie skali zagrożeń może nastąpić przez: po pierwsze, podwyższenie dzietności, która obecnie jest znacznie niższa od poziomu zapewniającego odtwarzanie kolejnych generacji; po drugie, zmniejszenie odpływu młodych Polaków do pracy za granicę i zwiększenie powrotów tych, którzy wyemigrowali w przeszłości lub napływu cudzoziemców; oraz po trzecie, umożliwienie aktywności ekonomicznej tej części populacji, która mimo coraz dłuższego życia jest z niej wykluczona przez anachroniczne regulacje emerytalne. Odpowiedzialna postawa elit politycznych reprezentujących interes społeczeństwa, zmierzająca do ograniczenia skali zapaści demograficznej i tym samym odpowiadająca na wyzwania przyszłości wymaga kompleksowych i jednoczesnych działań w wielu dziedzinach: polityki rodzinnej, systemu emerytalnego, rynku pracy, edukacji i wielu innych. Nie jest możliwe istotne złagodzenie tego problemu za pomocą jednorazowych, technokratycznych aktów; wręcz przeciwnie, ich skutkiem byłoby jedynie wprawdzie nieznacznie odroczone lecz ostatecznie skumulowane nasilenie zagrożeń w przyszłości. 2
Przyszłość demograficzna Polski a migracje CZY RZECZYWIŚCIE WIEDZA JEST POWIERZCHOWNA I ZDEFORMOWANA? Istotnie, najodleglejszy moment czasu w przyszłości, w polskich prognozach demograficznych i dokumentach strategicznych Państwa podejmujących problemy ludnościowe to rok 2035. Jednak to nie przedtem, a po tej dacie nastąpi gwałtowne przyśpieszenie niekorzystnych zmian. Prognozy ludności Polski, również opracowane w organizacjach międzynarodowych (i to niezależnie od ich horyzontu), odwołują się do polskich statystyk urzędowych, w których ludność Polski stanowią osoby zameldowane w Polsce na pobyt stały. Prowadzi do znacznego zawyżenia zasobów demograficznym w momencie opracowania prognozy a także w przyszłości. Dlaczego? Ponieważ w rzeczywistości znaczna część tej populacji mieszka i będzie mieszkać za granicą, tam przebywa z rodzinami lub zakłada rodziny i ma potomstwo. Wiedza o demografii Polski w przyszłości cierpi również na skutek ignorancji dotyczącej mechanizmów tworzenia i rozwoju rodziny. Wywołuje to trywializację założeń dotyczących przyszłej dzietności (rozrodczości). Na przykład, w podstawowym wariancie aktualnej prognozy GUS przyjęto, że współczynnik dzietności w latach 2020-2035 będzie niezmienny, na poziomie 1,45, w prognozie ONZ że wzrośnie z 1,3 do 1,45, a w prognozie Komisji Europejskiej że wzrośnie z 1,32 do 1,38. W żadnym z tych przypadków nie znalazło się uzasadnienie założenia stabilności (lub podwyższonego poziomu) dzietności, a przecież z tego wyprowadzono ostatecznie przyszłe liczby urodzeń w Polsce. 3
Przyszłość demograficzna Polski - prognozy i ich ograniczenia 4
Ludność Polski i Europy według wybranych prognoz demograficznych, 2010-2060 Źródło: Opracowanie własne OBMF 5
Struktura wieku w Polsce i Europie, 2010-2060 Polska UE-27 Źródło: AWG Źródło: EUROPOP2008 6
Współczynniki obciążenia demograficznego osobami starszymi w Europie, 2010-2060 Źródło: Opracowanie własne OBMF na podstawie EUROPOP2010 7
Ekonomia starzenia się: przykład Szwecji (stałe ceny z 2003 r., na 1 osobę) Źródło: Opracowanie własne OBMF 8
Czego nie wiemy? Migracje a przyszłość demograficzna Polski 9
Liczba ludności Polski wg prognozy GUS oraz scenariuszy uwzględniających poakcesyjne migracje Polaków UWAGI Scenariusz I: Punkt wyjścia populacja rezydująca wg szacunku GUS; stopniowy powrót 75% osób przebywających obecnie za granicą do roku 2020; brak dodatkowego odpływu za granicę Scenariusz II: Punkt wyjścia populacja rezydująca wg szacunku GUS; stopniowy powrót 50% osób przebywających obecnie za granicą do roku 2020; brak dodatkowego odpływu za granicę Scenariusz III: Punkt wyjścia populacja rezydująca wg szacunku GUS; stopniowy powrót 25% osób przebywających obecnie za granicą do roku 2020; brak dodatkowego odpływu za granicę Źródło: Opracowanie własne OBMF 10
Straty migracyjne na poziomie polskich regionów Źródło: Opracowanie własne OBMF 11
Migracje a demografia współczynniki obciążenia demograficznego osobami starszymi - 2008, 2035 i 2060 Sweden France United Kingdom Denmark Belgium Romania 70 60 50 40 30 20 10 0 Poland Slovakia Bulgaria Kraje z wysokimi wskaźnikami emigracji i niskim napływem imigrantów Germany Hungary Kraje o ekstremalnie niskim poziomie dzietności (lowest low) Finland Portugal Netherlands Austria Czech Republic Spain Italy Greece EU-27 2008 2035 2060 25,4 42,3 53,5 Źródło: Opracowanie własne OBMF 12
Jak odpowiedzieć na demograficzne wyzwania przyszłości? 13
Miliony 19 18 Scenariusze dzietności a podaż pracy 17 16 15 14 13 12 Scenariusz bazowy Podniesienie TFR o 0.1 Podniesienie TFR do poziomu 1.8 do 2030 roku Natychmiastowe podniesienie TFR do poziomu 1.8 11 Natychmiastowe podniesienie TFR do poziomu 10 zastepowalności pokoleń 2010 2020 2030 2040 2050 2060 Źródło: Strzelecki 2012 14
Saldo migracji niezbędne do zrównoważenia ubytku zasobów pracy Tysiące 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 2010 2020 2030 2040 2050 2060 Źródło: Strzelecki 2012 15
Zasób imigrantów (netto) przybyłych po 2010 potrzebny do utrzymania zasobu ludności w wieku 20-64 lata na niezmienionym poziomie Polska i Wielka Brytania, w tys. 9000 8000 7000 Zasób imigrantów jako odsetek ludności w wieku 20-64 lat (2050): - PL (1): 43,6% - PL (2): 45,7% - Wielka Brytania: 12,3% 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 UWAGI PL (1): w oparciu o prognozę przygotowaną przez EUROSTAT PL (2): w oparciu o prognozę przygotowaną przez ONZ Wielka Brytania: w oparciu o prognozę przygotowaną przez EUROSTAT PL (1) PL (2) UK Źródło: Opracowanie własne OBMF 16
UE-27: liczebność głównych grup ludności w 2050 (na tle 2010) bez migracji i z migracjami; w mln 400 350 300 250 Zmiana procentowa 2010-2050 Grupa wiekowa Bez migracji Z migracjami 0-20 -27-10 20-65 -27-12 65+ 65 71 200 150 100 50 0 0-20 20-65 65+ 2010 2050 - scenariusz nie uwzględniający migracji 2050 - scenariusz uwzględniający kontynuację obecnych trendów migracyjnych Źródło: Opracowanie własne OBMF na podstawie Fargues 2011 17
Wiek emerytalny a podaż pracy w Polsce Miliony 19 18 17 16 15 14 13 Scenariusz bazowy 12 Zrównanie wieku do 65 lat podniesienie wieku do 67 lat 11 Podniesienie wieku do 70 lat 10 2010 2020 2030 2040 2050 2060 Źródło: Strzelecki 2012 18
Wiek emerytalny niezbędny do utrzymania stałego współczynnika obciążenia demograficznego kraje UE-27, 2010-2050 Źródło: Fargues 2011 19
Wiek emerytalny niezbędny do utrzymania stałego współczynnika obciążenia demograficznego z 2010 roku - Polska, 2010-2060 80 2050 73 lata 2060 76 lat 75 70 65 60 Wiek emerytalny kobiet 55 Wiek emerytalny mężczyzn 50 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Źródło: P. Strzelecki obliczenia własne 20