Wszelka woda z deszczu, z lodu, płynąć zawsze chce do spodu, na granitach wierzchem płynie zaś w wapieniach przez jaskinie. Wiosną śnieg się w górach topi, na to deszczyk jeszcze kropi, wielka woda z gór wypływa, nawet powódź wtedy bywa. Na jesieni sucho w halach, zimą woda zamiast w falach w śniegu czeka przez pół roku, mało wody masz w potoku. Marek Kot, Wody tatrzańskie Cele ogólne: 1. Zdobycie wiedzy o systemie krążenia wody, o jej właściwościach i znaczeniu dla człowieka i przyrody. 2. Wyrobienie nawyku poszanowania wody. Cele szczegółowe: Uczestnik zajęć: poznaje miary właściwości fizykochemicznych wody i sposoby ich mierzenia; wypowie się na temat krążenia wody docierającej w Tatry; oceni przydatność wody dla różnych form życia. 88
Środki: Urządzenia do pomiaru ph i mineralizacji wody, karty pracy. Metody: Podające, praktyczne, problemowe. Forma pracy: Grupowa i indywidualna. Przebieg zajęć: 1. Wprowadzenie do zajęć poprzez krótką analizę wierszyka będącego mottem zajęć. Prelekcja o wodach w Tatrach, właściwościach wody oraz losach kropli, którą dzieci zobaczą w Potoku Foluszowym. Na zakończenie tej części zajęć uczestnicy wypełniają kartę pracy. 2. Uczestnicy zajęć przechodzą do ogrodu, nad stawki i nad potok, gdzie następuje podział na grupy, w których dzieci dokonują pomiarówtemperatury, przewodności i odczynu wody. Grupy wymieniają się przyrządami, tak by każda dokonała wszystkich pomiarów. Na zakończenie tej części zajęć uczestnicy wypełniają kartę pracy. 3. W ramach podsumowania zajęć uczestnicy porównują uzyskane wyniki i dyskutują na temat jakości wody, jej znaczenia dla przyrody i dla człowieka oraz sposobów oszczędzania wody przez każdego u siebie w domu. Informacje dla nauczycieli: Największy udział w odnawianiu zasobów wody mają wody deszczowe (75 proc.). Długość stałych cieków w polskich Tatrach wynosi 175 km. Mamy 113 jezior. Największe jeziora to: Morskie Oko (34,9 ha), Wielki Staw w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, Czarny Staw pod Rysami. Najgłębsze jezioro to Wielki Staw Polski 79 m. W Tatrach notowane są najwyższe opady w skali Polski. Na każdy punkt spada tu średnio około 1720 mm wody rocznie tyle, ile wzrostu ma dorosły człowiek. Spada tu kilkakrotnie więcej wody niż w centralnej Polsce. 89
Część wody paruje, część wsiąka do podłoża i wypływa po pewnym czasie w licznych źródłach i wywierzyskach, część natomiast spływa od razu, strumieniami i potokami. Zretencjonowana w podłożu lub zbiornikach wodnych woda odpływa w okresach, kiedy brakuje opadów atmosferycznych. W Tatrach i na Podhalu najwyższe opady spadają w półroczu letnim. Zimą spada tu mało wody, ponadto woda spada w formie stałej jako śnieg. Dlatego też zimą w potokach płynie mniej wody. Najwięcej jej jest w naszych potokach płynie wiosną i latem, kiedy to odpływa woda zarówno z topniejącego śniegu, jak i z obfitych opadów deszczu. Potoki tatrzańskie i górne odcinki potoków Gorców, Babiej Góry i Pienin należą do krainy pstrąga. Są to wody o dużym spadku, zimne i silnie natlenione; dno potoków jest wyścielone dużymi głazami. Przewodnim gatunkiem jest tu pstrąg potokowy, któremu towarzyszą głowacz pręgopłetwy oraz strzebla potokowa. Odcinki potoków, gdzie wody płynie więcej, są krainą lipienia. Występuje tu także śliz, brzanka, kleń i świnka. Niżej, gdzie potok, a właściwie rzeka toczy swe wody wolniej, a dno jest jeszcze żwirowe, choć miejscami pokryte mułem, znajduje się kraina brzany. Budowa zbiorników zaporowych, nadmierne użyźnianie pól przez ścieki i spłukiwane z nich nawozy sztuczne spowodowały przesunięcie krain rybnych w górę potoków. Granica między krainą lipienia i brzany przesunęła się już na Podhalu o kilkanaście kilometrów w górę rzek. Niestety, silny rozwój zabudowy tego terenu, gwałtowny wzrost zużycia wody, jak też nienadążanie budowy oczyszczalni ścieków w stosunku do rozwoju sieci wodociągowej i ujęć wody doprowadziły do silnego zanieczyszczenia du- 90
żej części naszych wód powierzchniowych. Zanieczyszczenie wody polega zarówno na podniesieniu liczebności bakterii w wodzie, jak też na zmianie jej składu chemicznego. Do naszych wód dostaje się duża dawka związków fosforu i azotu, które same w sobie nie są trucizną, powodują jednak nadmierny wzrost żyzności wody. Dochodzi wtedy do nadmiernego rozwoju glonów, powodującego pogorszenie jakości wody oraz zmiany w składzie gatunkowym fauny wodnej. Jakie są główne zagrożenia? Ujęcie wody do celów komunalnych i energetycznych w wielu potokach doprowadziło do drastycznego spadku jej poziomu, groźnego dla fauny wodnej, zwłaszcza podczas niskich poziomów wody w okresie zimy (niżówek zimowych). Przykładami takich potoków nadmiernie obciążonych poborem wody mogą być Bystra i Potok Olczyski (Olczanka). Regulacja rzek i potoków, która w przeszłości polegała na prostowaniu ich biegu, przyspieszyła spływ wód i zmniejszyła możliwości retencjonowania wody. Izolacja części zlewni od dorzecza w związku z zaporami i odcinkami koryt uregulowanych w formie żłobów kamiennych uniemożliwia swobodną migrację organizmów wodnych zwłaszcza ryb. Zaśmiecanie potoków i źródlisk poza aspektem estetycznym, odstraszającym wszystkich od wód powoduje dodatkowe jej zanieczyszczenie. Nadmierny pobór kruszywa, zwłaszcza otoczaków z dna koryt potoków pozbawia wiele organizmów ich naturalnych kryjówek. Powoduje też silną erozję koryt podczas powodzi i w rezultacie szkody, których skutki pokrywa budżet państwa z podatków płaconych przez nas wszystkich. Stawki przy CEP powstały w latach siedemdziesiątych XX wieku. W miejscu tym już w XIX wieku płynęła młynówka prowadząca wodę do tartaku istniejącego w miejscu budynku CEP. Stawki zostały pogłębione i oczyszczone w 1996 roku. Są systemem dwóch przepływowych zbiorniczków wodnych o powierzchni około 1 ara (staw dolny) i 1,5 ara (staw górny), o maksymalnej głębokości 1 m. Przepływ wody przez stawki wynosi od 1 do 15 l/s w zależności od przepływu Potoku Foluszowego. 91
Słowniczek wybranych pojęć: Odczyn, Konduktywność patrz str 49. Temperatura letalna temperatura, która powoduje śmierć danego organizmu. Literatura: Adam Łajczak, Hydrografia [w:] Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego pod red. Z. Mirka, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane 1996. Zakopiańskie wodociągi i kanalizacja 1905 2005: Materiały z sesji z okazji 100-lecia wodociągów zakopiańskich pod red. J. Roszkowskiego, Wydawnictwa Muzeum Tatrzańskiego im. Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem, nr 27, 2006. 92
Karta pracy Przeczytaj wiersz motto naszych ćwiczeń i zastanów się, skąd pochodzi woda w Potoku Foluszowym. Wszelka woda z deszczu, z lodu, Płynąć zawsze chce do spodu, Na granitach wierzchem płynie, Zaś w wapieniach przez jaskinie. Wiosną śnieg się w górach topi, Na to deszczyk jeszcze kropi, Wielka woda z gór wypływa, Nawet powódź wtedy bywa. Na jesieni sucho w halach, Zimą woda zamiast w falach W śniegu czeka przez pół roku, Mało wody masz w potoku. Marek Kot, Wody tatrzańskie Jak zmienia się ilość wody spływającej z Tatr w poszczególnych porach roku? Przy pomocy przyrządów zmierz: temperaturę, przewodność, odczyn (ph). Wyniki wpisz poniżej: Data i godzina pomiaru Temperatura w stopniach C Przewodność µs Odczyn ph Czy woda jest przezroczysta czy mętna? Potok Stawek Wysokie temperatury wody są śmiertelne dla wielu organizmów. Temperatura letalna (wywołująca śmierć organizmu) dla pstrąga potokowego to 25 C. Ryba ta może przeżyć tylko w wodzie o niższej temperaturze. Czy w badanej wodzie mogą żyć pstrągi?... 93 7 1
Karta pracy Odczyn wody ma istotne znaczenie dla organizmów żywych, jak i również dla gospodarczego wykorzystywania wody. W wodach zbyt kwaśnych lub zbyt alkalicznych zamiera życie biologiczne. Organizmy wodne mają w stosunku do ph określony zakres tolerancji i zakres optimum. Zbyt niski odczyn wody wywołuje tzw. chorobę kwasową powodującą ciężkie uszkodzenia ciała. Zakres wahań odczynu wody dla karpia, pstrąga potokowego i tęczowego od 4,5 do 9,2. Czy w badanej wodzie mogą żyć pstrągi?... Dla rozrodu i rozwoju kijanek płazów (żaba trawna) korzystniejsza jest wyższa temperatura wody. Gdzie stwierdziliście wyższą temperaturę w stawku czy w potoku?... Dlaczego?... Gdzie zauważyliście kijanki?... Woda, którą czerpiemy z kranu w Zakopanem, pochodzi z górnego biegu tego samego potoku, nad którym jesteśmy. Dlaczego należy oszczędzać wodę? 94 7 2
Karta pracy Prześledź historię wody, którą właśnie badałaś/badałeś. Uzupełnij brakujące fragmenty i miejsca oznaczone gwiazdką zaznacz na mapce po drugiej stronie karty. Spadła... Zgodnie z rachunkiem prawdopodobieństwa w półroczu letnim. Miała szczęście, że znalazła się po północnej stronie europejskiego działu wód, bo skierowała się w stronę Morza... *. Bałtyckiego Część kropli wyparowała, część wsiąkła, większość popłynęła w dół, wraz z wodą, która przetrwała pół roku uwięziona w pokrywie śnieżnej. Wypływając ze źródła, woda natrafiła na ujęcie do wodociągów dla miasta..., Zakopane części udało się uniknąć tej pułapki i popłynęła dalej potokiem o nazwie... Bystra Poniżej Kuźnic potok ten w dużej kamiennej tamie został rozdzielony i jego lewa odnoga popłynęła w stronę Centrum Edukacji Przyrodniczej jako Potok... Foluszowy Potok ten opuścił Tatry w pobliżu Murowanicy i jego woda zasiliła gospodarstwo hodowli ryb. W wodzie tej pływały... pstrągi tęczowe. Po opuszczeniu gospodarstwa hodowlanego woda przepłynęła przez przepust pod ulicą i wpłynęła do Ogrodu Roślinności Tatrzańskiej, przy czym jej część skierowano rurą do stawków znajdujących się w ogrodzie. Wodę tę zbadaliście, a ona popłynie następnie dalej w dół, kierowana siłą ciążenia. Łącząc się z innymi potokami, woda opuści Zakopane* jako Potok... Zakopianka Trafi do niej ta woda, która wcześniej została ujęta do wodociągów, a po wykorzystaniu i zabrudzeniu przez ludzi przeszła przez instalacje oczyszczalni ścieków. Łącząc się z potokiem Poroniec, nasza woda przyjmie nazwę Biały... Dunajec W coraz to większym potoku woda ta złączy się z kolejnymi strumieniami, aż poniżej Nowego Targu* połączy się z Czarnym Dunajcem. W Dunajcu po pewnym czasie zatrzyma się w dużym jeziorze u stóp dwóch zamków, przepłynie przez turbiny elektrowni w..., Niedzicy potem przemknie najpiękniejszym przełomem świata, pomiędzy białymi, wapiennymi ścianami w...... Pienińskim Parku Narodowym*. Nasza woda ponownie przepłynie przez wodociągi i oczyszczalnię, aż w końcu dotrze do jeszcze większej rzeki, do.... Wisły Zostanie pobrana do wodociągów w stolicy kraju*, skąd ponownie umknie, omijając oczyszczalnię ścieków. Zatrzyma się na moment w zbiorniku zaporowym, aby po przepłynięciu sporej odległości wraz z miliardami innych kropel podzielić się na kilka ramion i w końcu dotrzeć do Morza... Bałtyckiego Po dłuuuuugim czasie uda się jej wyparować i jeśli będzie miała wyjątkowe szczęście, ponownie dotrze w chmurze nad Tatry, a tam spadnie, zgodnie z rachunkiem prawdopodobieństwa, w półroczu letnim. (pstrągi, Bałtyckiego, Bystra, Foluszowy, Zakopianka, Dunajec, Niedzicy, Wisły, Bałtyckiego, Zakopane, Pienińskim) 95 7 3
Karta pracy 96 7 4