Istota i funkcje wychowania fizycznego w szkole wyższej. Czy wychowanie fizyczne jest biologicznym nakazem? Mgr Jerzy Chrzanowski Mgr Jerzy Rudzik Studium Wychowania Fizycznego i Sportu Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Prawie dwa i pół tysiąca lat temu Arystoteles ze Stagiry powiedział, że nic tak nie rujnuje człowieka, jak długotrwała bezczynność ruchowa. Przed dwoma tysiącami lat grecki filozof Epiktet przekazał następujące zalecania: Musisz sobie ustanowić dokładny tryb życia, jeść tylko to i tyle, ile Ci zostało przypisane, wstrzymać się od wszelkich łakoci, ćwiczyć niezależnie od tego, czy na dworze jest zimno, duszno, czy też gorąco. Wywody Epikteta były niemal całkowicie zbieżne z poglądami Sokratesa, Arystotelesa, czy Platona, szczególnie w zakresie równorzędnego traktowania w wychowaniu ciała i ducha. Półtora tysiąca lat temu jeden z największych myślicieli Średniowiecza, święty Tomasz z Akwinu, mówił, że ciało jest dane człowiekowi od Boga i oto ciało człowiek powinien dbać. W okresie Średniowiecza i w czasach późniejszych takie stwierdzenia nie należały już do rzadkości. Współczesna nauka udowodniła znaczenie aktywności ruchowej dla zachowania zdrowia i prawidłowego rozwoju człowieka. Przekonuje, że brak dostatecznej aktywności fizycznej, szczególnie w młodym wieku, prowadzi do zaburzeń rozwojowych i może być przyczyną wielu schorzeń. Doskonalenie się struktur organizmu w miarę wykonywania pracy fizycznej, to wyraz tendencji do wytwarzania i utrzymania stanu homeostazy jako przejawu przystosowania się organizmu do warunków środowiskowych. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że wpływ medycyny naprawczej na zdrowie człowieka, głównie w odniesieniu do zachorowań o przewlekłym przebiegu, wynosi tylko od 15 do 20%. Wpływ czynnika genetycznego określa się na 15 do 20%. Oddziaływanie środowiska fizycznego wynosi kilka procent. Wpływ środowiska społecznego szacuje się na 20 do 25%. Wpływ stylu życia uważa się za najbardziej istotny, bo sięgający aż 50%. Widzimy, że wpływ dwóch ostatnich czynników jest dominujący, wynosi bowiem ponad 70% i w znacznej mierze podlega naszej kontroli (L.1). Jednym z najważniejszych w kompleksie bodźców powodujących zachwianie stanu równowagi psychofizycznej jest hipokinezja, czyli uboga aktywność fizyczna. Siedzący tryb życia, przebywanie w dusznych i zadymionych pomieszczeniach, nie stwarzają korzystnych warunków do uruchomienia mechanizmów odpornościowych organizmu i dostosowania budowy i funkcji narządów do poziomu zapewniającego normalną sprawność psychofizyczną. W takiej sytuacji znajduje się przeważająca większość współczesnego społeczeństwa, zwłaszcza dzieci, młodzież szkolna i akademicka. Mała aktywność ruchowa upośledza rozwój sprawności i wydolności fizycznej. Cechami szczególnie zaniedbanymi u współczesnej młodzieży są wytrzymałość i siła, co w konsekwencji odbija się niekorzystnie na sprawności funkcjonowania układu krążenia (L.4). Co należy robić, aby ten stan zmienić? Odpowiedź jest prosta. Należy zaktywizować młodzież, zmienić tryb życia ludzi z siedzącego na aktywny, zastosować środki występujące w kulturze fizycznej, mające moc
profilaktyczną, zapomnianą w medycynie, która skupia się na leczeniu choroby. A przecież już w starożytnej Grecji ukuty został aforyzm: Lek można zastąpić ruchem, ale ruchu nie zastąpi żaden lek. W wieloletniej historii wyższych uczelni w Polsce ucząca się młodzież w wolnych od nauki chwilach zajmowała się również sportem, turystyką. Odbywało się to w niewielkich grupach towarzyskich, przynależność do nich podnosiła prestiż w środowisku. Dopiero na początku lat 50-tych ubiegłego stulecia wprowadzono zorganizowaną formę uprawiania wychowania fizycznego dla wszystkich uczelni w Polsce. Ta forma przetrwała do roku 1991. Nowa Ustawa o szkolnictwie wyższym na temat wychowania fizycznego nie mówi nic. Jest tylko wzmianka o obowiązku tworzenia warunków do uczestnictwa w kulturze fizycznej. Zgodnie z procesem autonomizacji uczelni i poszczególnych wydziałów, te właśnie ciała decydują o wymiarze tych zajęć. Przypomnijmy: obiektem wychowania fizycznego jest ciało ludzkie, to samo, które ma w swojej opiece lekarz wspólnie z nauczycielem wychowania fizycznego. Nauczyciel wychowania fizycznego musi umieć dostrzegać granice między zdrowiem i sprawnością fizyczną a początkami patologii, by nie przekroczyć wytrzymałości na trud, zimno i zmęczenie, musi także znać indywidualne granice sprawności wychowanków. Poglądy na treść i zakres wychowania fizycznego są zróżnicowane. Ogólnie jednak przeważa opinia, że jest ono podstawą (Jędrzej Śniadecki), a nawet warunkiem (Zygmunt Gilewicz) prawidłowego i pełnego rozwoju osobowości. Ujęcie to wydaje się trafne, gdyż charakterystyczne czynniki wychowania fizycznego, wśród których wybuja się ruch mięśniowy, kształtują somatyczną podstawę stanów aktywności człowieka. Wychowanie fizyczne to nie tylko popis sprawności w sali gimnastycznej, czy na boisku sportowym, ale również i przede wszystkim kultura ruchu użytkowego w pracy i podczas wypoczynku, umiejętność zachowania się na szosie i ulicy wielkiego miasta, wreszcie wrażliwość kinestycznoruchowa warunkująca samorzutne organizowanie rekreacji nawet tam, gdzie pozornie nie ma ku temu warunków. Zgodnie ze współczesnym ujęciem rozróżnia się cztery podstawowe funkcje wychowania fizycznego, a mianowicie: funkcję stymulatywną (pobudzanie), adaptacyjną (przystosowanie), korektywną (poprawianie) i kompensacyjną (wyrównywanie) (L.2). Funkcja stymulatywna nawiązuje do podstawowego faktu biologicznego, jakim jest rozwój osobniczy. Świadomość pedagogiczna karze ustosunkować się czynnie do rozwoju jednostki, wspierać go, dostarczać optimum bodźców do prawidłowego jego biegu. Zdarza się, że środowisko naturalne nie dysponuje określonymi bodźcami rozwojowymi. Tak bywa z głównym stymulatorem rozwojowym, jakim jest ruch na świeżym powietrzu, a którego brak odczuwa się dotkliwie w wielkich skupiskach miejskich, przy dużym obciążeniu jednostronną pracą umysłową i pokusie biernych rozrywek (radio, telewizja, kino). Systematyczne i racjonalne ćwiczenia są jedyną drogą prowadzącą do uzyskania sprawności ustrojowej, a przez nią do ukształtowania organizmu, do roboczego rozrostu pracujących narządów. Adaptacyjną funkcję wychowania fizycznego kształtuje się stosownie do bieżących przewidywanych potrzeb społecznych. Hasłem dnia jest uodpornienie (hartowanie) rozumiane szeroko jako poszerzenie granic tolerancji na wszelkie niesprzyjające bodźcach, nie wyłączając tych, które dotyczą sfery psychiki (np.: hałas, pośpiech, przykre stosunki międzyludzkie). Panuje zgoda, że kierunek adaptacji przez wychowanie fizyczne musi być zgodne z ogólno wychowawczym ideałem. W przeciwnym wypadku ulega on wypaczeniu, co prowadzi do asymetrii rozwojowej (np.: do wyszydzanego już w 2
starożytności typu tępego atlety, o wąskich, jednostronnych zainteresowaniach i usztywnionych ubogich reakcjach ruchowych). Jako trzecią funkcję wymienia się korektywę, będącą pomostem między procesem wychowawczym a leczniczym. Jej treść stanowi integracja we wszystkich przypadkach odchyleń rozwojowych. Przedmiotem jej są te stany rozwojowych wypaczeń, które z uwagi na niski stopień upośledzenia nie wymagają jeszcze pomocy klinicznej, natomiast ze względu na ich częste występowanie szkoła lub uczelnia musi poświęcić im należytą uwagę. W stosunku do większości uczniów (a jest to dla wychowania fizycznego typowe i najważniejsze) zwykło się stosować zabiegi o charakterze profilaktycznym i kształtującym. Program kompensacji wynika z analizy wszystkich czynników, które oddziałują na rosnący organizm, m.in. ruchów i pozycji, do których zmusza młodzież ich tryb życia. Wiadomo na przykład, że tzw.: pozycje robocze charakteryzują się wybitną przewagą pracy zginaczy nad prostownikami. Zadaniem kompensacyjnym jest, więc w tym przypadku rozciąganie zginaczy i wzmacnianie prostowników. Ograniczeniom pracy fizycznej w dzisiejszej cywilizacji towarzyszy ciągły pośpiech i stresy. U ludzi prowadzących intensywny tryb życia stwierdza się często podwyższenie lipidów w surowicy krwi, obniżenie czasu krzepnięcia krwi, przedwczesne objawy choroby wieńcowej. W tym miejscu należy odpowiedzieć na pytanie: jakie ma być wychowanie fizyczne w uczelni XXI wieku i czy w ogóle jest potrzebna jego zorganizowana forma? Czy może jak głoszą niektórzy sprawność fizyczna, nawet zdrowie, jest indywidualną sprawą każdego człowieka, a więc studenta też. Niech dba o nie sam. Sądzę, że powyższy pogląd jest szkodliwy, ponieważ zbyt niska jest jeszcze świadomość wśród młodzieży faktu, że ruch to zdrowie. Studenci nie wynoszą tych nawyków z poprzednich etapów edukacji ani z lekcji wychowania fizycznego w szkole. Dla przykładu: ponad 60% młodzieży nie potrafi pływać (L.3). Dlatego zasadą zajęć z wychowania fizycznego powinien być wymóg: zajęcia obowiązkowe w formie dowolne w treści. Pierwsza część zasady jest oczywista. Druga dotyczy sposobu realizacji zajęć. Trzeba tak je organizować, by student mógł wybrać odpowiadający mu dzień, godzinę, miejsce ćwiczeń a przede wszystkim rodzaj dyscypliny sportowej, której uprawianie da mu przyjemność i satysfakcję. Na takie zajęcia studenci uczęszczają z przyjemności, często zapominając, że jest to obowiązek. Jednym z argumentów przeciwników obowiązkowego wychowania fizycznego, jest brak takich zajęć w uczelniach państw bardziej rozwiniętych i bogatszych od Polski. Porównywanie systemów edukacyjnych jest ryzykowne, ponieważ nie bierze się pod uwagę całego systemu edukacji prozdrowotnej od lat istniejącego w Europie Zachodniej. Bardzo sprawny, efektywny system wychowania fizycznego w szkolnictwie podstawowym i średnim, powszechna dostępność obiektów sportowych, stosunkowo tani sprzęt sportowy, a przede wszystkim świadomość potrzeby dbania o swoje zdrowie i sprawność fizyczną wyniesioną z domu i środowiska powoduje, że tak ukształtowani młodzi ludzie po rozpoczęciu studiów sami szukają pływalni, hal, kortów, siłowni, boisk, gdzie mogą swoje nawyki doskonalić. Wracając do możliwości uprawiania sportu w uczelniach zachodnich każda z nich dysponuje odpowiednim zapleczem sportowym, gdzie studenci ćwiczą wspomagani przez kadrę trenerów. W Polsce jeszcze ciągle nie mamy ogólnokrajowego systemu edukacji z zakresu wychowania fizycznego od przedszkola do szkoły wyższej. 3
Młodzież rzadko przeznacza część wolnego czasu na zajęcia ruchowe. Tłumaczy to brakiem czasu i zmęczeniem. Psychicznie może być zmęczona. Ale fizycznie? Znaczenie wychowania fizycznego polega na usprawnieniu i zwiększeniu procesów metabolicznych i enzymatycznych, na uruchomieniu zapasów tłuszczów. Hipokinezja pogarsza adaptację organizmu do pracy ze strony układu oddechowego przez obniżenie pułapu tlenowego i zmniejszenie zdolności wiązania tlenu przez tkanki. Zmniejsza się też wentylacja płuc. Wysiłek fizyczny o optymalnym obciążeniu może mieć korzystny wpływ na budowę i czynności przysadki mózgowej zwiększenie ilości wydzielanych hormonów przedniego płata przysadki mózgowej stymuluje czynności innych gruczołów wydzielania wewnętrznego (kory nadnerczy, tarczycy). Systematyczna i trwała praca o optymalnym obciążeniu zapobiega gromadzeniu się w tkankach substancji zapasowych i wpływa na zwiększenie masy mięśniowej. Wysiłki o charakterze dynamicznym i wytrzymałościowym powodują lepsze ukrwienie mięśni szkieletowych, a poprzez zwiększenie mioglobiny zwiększenie pojemności mięśniowych rezerwuarów tlenu. Przy tych zmianach nie następuje przyrost masy ciała, jak w przypadku uprawiania ćwiczeń siłowych. Praca fizyczna o charakterze dynamicznym wykonywana w pozycji pionowej wpływa usprawniająco na krążenie obwodowe. Praca nóg podczas chodzenia i biegania dostarcza ponad 30% energii niezbędnej do przemieszczania krwi w kierunku serca. Systematycznie uprawiane ćwiczenia fizyczne usprawniają czynność układu nerwowego, wysubtelniają analizatory, pozwalają na lepszą orientację i zachowanie się człowieka w środowisku zewnętrznym (L.5). Występującym w ostatnich latach zjawisku chorób cywilizacyjnych (miażdżyca, cukrzyca, choroba wieńcowa, otyłość ze wszystkimi konsekwencjami, wady postawy ciała, nerwice, choroby nowotworowe), może w jakimś stopniu zapobiegać aktywność ruchowa, ale sam tylko czynnik ruchu nie może być jedynym. Ruch jest biologicznym nakazem. Dzieje świata dowodzą, że pełnym zdrowiem cieszą się organizmy ruchliwe i że masowe wychowanie fizyczne od najwcześniejszych lat do późnego wieku tworzy społeczeństwo zdrowe i odporne na zewnętrzne szkodliwe czynniki. Z. Gilewicz nazywa bodźce ruchowe najlepszym regulatorem i modelatorem wszystkich funkcji ustroju. Oto dobrodziejstwa wychowania fizycznego, które powinno być przymusowe i powszechne w różnych postaciach. Pigułki na zdrowie nigdy nie będziemy mieli. Musimy je sobie sami wytwarzać. Regenerację powszechnego zdrowia musimy zaczynać od młodzieży szkolnej poprzez młodzież akademicką, dopóki jest ona jeszcze uchwytna dla masowego wychowania fizycznego. Byłoby wielką szkodą i powszechnie kosztowną pomyłką, gdyby wychowanie fizyczne pozostało przedmiotem niedocenianym przez władze uczelni. Naszą rolą jest pobudzać świadomość studentów, że ćwiczą dla siebie, swojego zdrowia, wyglądu, samopoczucia. Bo przyszli absolwenci polskich wyższych uczelni będą stanowić elitę intelektualną społeczeństwa i wpływać na losy świata XXI wieku. Ale także niczym gwiazdy filmowe będą elementem kultury masowej. Będą pracować w instytucjach międzynarodowych, wielkich koncernach, przedstawicielstwach handlowych, klinikach medycznych. Powinni oni poza wysokimi kwalifikacjami być dobrze ubrani, wychowani i przede wszystkim zdrowi, sprawni fizycznie, wysportowani jednym słowem troska o własny wizerunek stanie się dla nich sprawą pierwszoplanową. W uczelniach zajęcia sportowe organizują Studia Wychowania Fizycznego i Sportu. Są to jednostki sprawdzone w swej działalności z doskonałymi trenerami i 4
5 doświadczeniem, a we współpracy z Klubami Uczelnianymi AZS dające gwarancję dobrej pracy na rzecz doskonalenia kultury fizycznej. Bibliografia Goliant A. (1987). Współczesna cywilizacja a zdrowie człowieka. PZWL, Warszawa. Gilewicz Z. (1956). Teoria wychowania fizycznego. Warszawa. Gruszczyńska H. Wokroj J. (1983). Sprawność fizyczna studentów II Wydziału Lekarskiego i Oddziału Stomatologii Akademii Medycznej w Warszawie na podstawie badań ciągłych w latach 1978-1982 Kultura Fizyczna Studentów, s.65-69, Warszawa. Romanowski W. Eberhard A. (1972). Profilaktyczne znaczenie zwiększonej aktywności ruchowej człowieka. PZWL, Warszawa. Wolańska T. (1995. Aktywność fizyczna a zdrowie. Biblioteka Polskiego Towarzystwa Naukowego Kultury Fizycznej. Tom III, Warszawa.