Numer publikacji EA-04/10 AKREDYTACJA LABORATORIÓW MIKROBIOLOGICZNYCH CEL Niniejszy dokument został opracowany przez wspólną grupę roboczą EA/EURACHEM. Stanowi on uzupełnienie EN ISO/IEC 17025 oraz podaje szczegółowe wskazówki w zakresie akredytacji laboratoriów badań mikrobiologicznych zarówno dla asesorów, jak i laboratoriów przygotowujących się do akredytacji. EN ISO/IEC 17025 pozostaje dokumentem wiążącym i w przypadku sporów dotyczących jego stosowania, w sprawach nierozstrzygniętych będą rozstrzygały poszczególne jednostki akredytujące. Wskazówki zawarte w niniejszym dokumencie mogą być również użyteczne dla podmiotów pracujących nad certyfikacją zgodnie z serią norm ISO 9000. lipiec 2002 przegląd 02 1/32
EA 4/10 Akredytacja laboratoriów mikrobiologicznych Autorstwo: Dokument został przygotowany przez grupę roboczą ds. żywności przy Komitecie ds. Laboratoriów EA we współpracy z Eurochem. Język oficjalny: Tekst może być tłumaczony na inne języki zgodnie z wymaganiami. Angielska wersja językowa pozostaje wersją rozstrzygającą. Prawa autorskie: Prawa autorskie należą do EA. Tekst publikacji nie może być kopiowany w celu odsprzedaży. Dodatkowe informacje: W celu uzyskania dodatkowych informacji na temat niniejszej publikacji, należy skontaktować się z krajowym członkiem EA lub Przewodniczącym Komitetu ds. Laboratoriów EA, panem Hansem Peterem Ischi: hanspeter.ischi@metas.ch lub organizatorem grupy roboczej EA ds. żywności, p. Elisą Gredilla egredilla@enac.es W celu uzyskania aktualnych informacji zapraszamy do odwiedzenia naszej strony internetowej http://www.european-accreditation.org Data zatwierdzenia: Czerwiec 2002 Data wdrożenia: Czerwiec 2002 Okres przejściowy : ------- Oryginał publikacji: EA-04/10 Accreditation for Microbiological Laboratories Tłumaczenie wykonano w Polskim Centrum Akredytacji we współpracy z Komitetem Technicznym PKN nr 3 ds. Mikrobiologii Żywności. Tekst tłumaczenia nie może być kopiowany w celu dalszej sprzedaży www.pca.gov.pl 2006 Uzupełnienie Polskiego Centrum Akredytacji W celu uniknięcia nieporozumień, poniżej podano przyjęte w tłumaczeniu terminy polskie: reference cultures kultury odniesienia refernce strains szczepy odniesienia (używa się również szczepy wzorcowe ) refernce stocks szczepy macierzyste working cultures kultury robocze przesiewanie = pasażowanie lipiec 2002 przegląd 02 str. 2/32
SPIS TREŚCI 1 WPROWADZENIE I ZAKRES DOKUMENTU 5 2 PERSONEL 6 3 ŚRODOWISKO 6 3.1 Pomieszczenia 6 3.2 Kontrola środowiska 9 3.3 Higiena 9 4 WALIDACJA METOD BADAWCZYCH 9 5 NIEPEWNOŚĆ POMIARU 10 6 WYPOSAŻENIE KONSERWACJA, WZORCOWANIE 11 I SPRAWDZANIE PARAMETRÓW 6.1 Konserwacja 11 6.2 Wzorcowanie i sprawdzanie parametrów 12 7 ODCZYNNIKI I POŹYWKI 15 7.1 Odczynniki 15 7.2 Pożywki przygotowywane w laboratorium 15 7.3 Pożywki gotowe 16 7.4 Znakowanie 17 8 MATERIAŁY ODNIESIENIA I KULTURY ODNIESIENIA 17 8.1 Materiały odniesienia 17 8.2 Kultury odniesienia 17 9 POBIERANIE PRÓBEK 18 10 POSTEPOWANIE Z PRÓBKAMI I IDENTYFIKACJA 18 11 USUWANIE ZANIECZYSZCZONYCH ODPADÓW 19 12 ZAPEWNIENIE JAKOŚCI WYNIKÓW / KONTROLA JAKOŚCI PRACY 19 lipiec 2002 przegląd 02 str. 3/32
12.1 Wewnętrzne sterowanie jakością 19 12.2 Zewnętrzna ocena jakości (badanie biegłości) 20 13 RAPORTY Z BADAŃ 20 ZAŁĄCZNIK A TERMINOLOGIA 21 ZAŁĄCZNIK B BIBLIOGRAFIA 24 ZAŁĄCZNIK C OGÓLNE ZASADY STOSOWANIA KULTUR 25 ODNIESIENIA ZAŁĄCZNIK D WYTYCZNE DOTYCZĄCE WZORCOWANIA 26 I WZORCOWAŃ SPRAWDZAJĄCYCH ZAŁĄCZNIK E WYTYCZNE DOTYCZACE WALIDACJI 28 WYPOSAŻENIA I SPRAWDZANIA PARAMETRÓW ZAŁĄCZNIK F WYTYCZNE DOTYCZĄCE KONSERWACJI URZĄDZEŃ 31 lipiec 2002 przegląd 02 str. 4/32
1 WPROWADZENIE I ZAKRES DOKUMENTU 1.1 Ogólne wymagania dla akredytacji określono w normie międzynarodowej: Ogólne wymagania dotyczące kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcujących (ISO/IEC 17025:1999), zwanej dalej normą ISO 17025. Laboratoria zamierzające uzyskać akredytację muszą spełnić wszystkie jej wymagania. 1.2 Niniejszy dokument uzupełnia normę ISO 17025 podając określone wytyczne zarówno dla oceniających, jak i laboratoriów wykonujących badania mikrobiologiczne. Podaje szczegółowe wytyczne dotyczące interpretacji normy ISO 17025 dla podmiotów podejmujących badania materiałów, wyrobów i substancji. Wytyczne dotyczą wykonywania wszystkich rodzajów pomiarów: rutynowych, nierutynowych lub w ramach badań i rozwoju. Mimo tego, że napisano je głównie z myślą o badaniach mikrobiologicznych żywności i środowiska, ogólne zasady można zastosować do innych obszarów badań mikrobiologicznych. Norma ISO 17025 pozostaje wiążącym dokumentem i w przypadkach spornych, jednostki akredytujące będą miały głos rozstrzygający w odniesieniu do spraw nierozwiązanych w niniejszym dokumencie. Wytyczne zawarte w niniejszym dokumencie mogą być również użyteczne dla podmiotów pracujących nad rejestracją w zakresie takich norm jakościowych jak GLP, GMP, GCP. 1.3 Niniejszy dokument można traktować jak Dokument Zastosowania dla badań mikrobiologicznych zgodnie z Załącznikiem B normy ISO 17025. Dokument ten został opracowany wspólnie przez EURACHEM i EA, jako pomoc ułatwiająca spójne podejście do akredytacji laboratoriów przez jednostki będące członkami EA, w szczególności przez jednostki należące do Porozumienia o Wzajemnym Uznawaniu EA (EA MLA). 1.4 Przyjmuje się, że badania mikrobiologiczne obejmują: badanie jałowości, wykrywanie, izolację, liczenie oraz identyfikację mikroorganizmów (wirusów, bakterii, grzybów oraz pierwotniaków) oraz ich metabolitów w różnych substancjach i wyrobach, jak też wszelkie rodzaje prób wykorzystujących mikroorganizmy jako element systemów wykrywania, jak również wykorzystywania mikroorganizmów do badań ekologicznych. Wynika z tego, że niektóre wytyczne zawarte w niniejszym dokumencie, np. dotyczące laboratoriów środowiskowych, będą potrzebować stosownej interpretacji. Dokument ten może też dawać wytyczne dla laboratoriów posługujących się takimi technikami w obszarach pokrewnych mikrobiologii, jak biochemia, biologia molekularna oraz hodowla komórek, chociaż dla takich laboratoriów mogą istnieć dodatkowe wymagania. 1.5 Niniejszy dokument dotyczy jakości wyników badań i nie zajmuje się szczegółowo zagadnieniami zdrowia i bezpieczeństwa. Tym niemniej zaleca się, aby praktyka laboratoryjna była zgodna z krajowymi regulacjami dotyczącymi zdrowia i bezpieczeństwa. Warto zauważyć, że w pewnych wypadkach zagadnienia dotyczące zdrowia i bezpieczeństwa mogą mieć wpływ na jakość badań, co laboratoria muszą brać pod uwagę. lipiec 2002 przegląd 02 str. 5/32
1.6 Definicje użytych w dokumencie terminów podano w Załączniku A. 2 PERSONEL ISO 17025, punkt 5.2 2.1 Zaleca się, aby badania mikrobiologiczne były wykonywane lub nadzorowane przez doświadczoną osobę, posiadającą wyższe wykształcenie w dziedzinie mikrobiologii lub równoważne. Alternatywnie, kwalifikacje personelu mogą spełniać wymagania, gdy pracownicy laboratorium mają duże, odpowiednie doświadczenie dotyczące jego zakresu akredytacji. Zaleca się, aby personel nabył odpowiednie doświadczenie zawodowe, zanim uzyska prawo wykonywania bez nadzoru badań objętych zakresem akredytacji lub zanim zostanie uznany za dostatecznie doświadczony do nadzorowania prac w zakresie akredytacji. Określone przepisy krajowe mogą mieć pierwszeństwo nad wytycznymi zawartymi w niniejszym dokumencie. 2.2 Jeżeli laboratorium włącza opinie i interpretacje wyników badań do sprawozdań, powinno być to wykonywane przez upoważniony personel posiadający właściwe doświadczenie i odpowiednią wiedzę dotyczącą określonego zastosowania, obejmującą, na przykład, prawne i techniczne wymagania oraz kryteria akceptowalności. 2.3 Kierownictwo laboratorium powinno zapewnić aby cały personel otrzymał właściwe szkolenie dotyczące kompetentnego wykonywania badań i obsługi wyposażenia. Zaleca się, aby program obejmował szkolenia w zakresie podstawowych technik, np. zalewanie płytek, liczenie kolonii, techniki aseptyczne itp. oraz sprawdzian dopuszczający oparty na obiektywnych kryteriach. Personel może wykonywać badania na próbkach albo wówczas, gdy uznano, że posiada odpowiednie kompetencje, albo pod odpowiednim nadzorem. Zaleca się stałe monitorowanie kompetencji i organizowanie ponownych szkoleń, w miarę potrzeb. W wypadku, gdy określona metoda lub technika nie jest stale stosowana, może zachodzić konieczność sprawdzenia kwalifikacji personelu przed przeprowadzeniem badań. Zaleca się ustalenie dopuszczalnego odstępu czasu pomiędzy wykonywaniem badań i jego stosowne udokumentowanie. Interpretacja wyników badań pod kątem identyfikacji i weryfikacji mikroorganizmów wiąże się ściśle z doświadczeniem każdego z analityków wykonujących te badania i zaleca się regularne monitorowanie każdego z nich. 2.4 W niektórych wypadkach, bardziej właściwe może być odnoszenie kompetencji do konkretnej techniki lub instrumentu, niż do metod. 3 ŚRODOWISKO ISO 17025, punkt 5.2 3.1 Pomieszczenia 3.1.1 Typowe laboratorium mikrobiologiczne składa się z pomieszczeń badawczych (gdzie wykonuje się określone badania mikrobiologiczne i związane z nimi czynności) oraz pomieszczeń pomocniczych (wejścia, korytarze, pomieszczenia administracyjne, szatnie i toalety, magazyny, lipiec 2002 przegląd 02 str. 6/32
archiwa, itp.). Najogólniej mówiąc istnieją określone wymagania środowiskowe dotyczące warunków do przeprowadzania badań. Zaleca się, w zależności od rodzaju wykonywanych badań, ograniczyć dostęp do laboratoriów mikrobiologicznych tylko dla uprawnionego personelu. Tam, gdzie takie ograniczenia obowiązują, zaleca się poinformowanie personelu o: (a) przeznaczeniu danego obszaru; (b) ograniczeniach obowiązujących w czasie pracy w takim obszarze; (c) powodach wprowadzenia takich ograniczeń; (d) właściwych stopniach izolacji. 3.1.2 Zaleca się, aby laboratorium było zorganizowane tak, by zminimalizować zagrożenie krzyżowego zanieczyszczenia wówczas, gdy ma to znaczenie dla rodzaju wykonywanych badań. Można to osiągnąć poprzez np.: (a) budowę laboratorium zgodnie z zasadą drogi jednokierunkowej ; (b) wykonywanie procedur w określonej sekwencji z zachowaniem odpowiednich środków bezpieczeństwa, zapewniających integralność badań i próbek (np. stosowanie szczelnych pojemników); (c) rozdział czynności w czasie lub przestrzeni. 3.1.3 Powszechnie uważa się, że dobrą praktyką jest posiadanie odrębnych pomieszczeń lub wyraźnie oznaczonych obszarów przeznaczonych do: przyjmowania i przechowywania próbek; przygotowania próbek (np. zaleca się wykorzystywanie wydzielonej lokalizacji do przygotowywania próbek wyrobów sproszkowanych z prawdopodobieństwem silnego zanieczyszczenia); badania próbek, w tym inkubacji; utrzymywania kultur odniesienia; przygotowania i sterylizacji pożywek i sprzętu; oceny jałowości; odkażania. Zmywalnie (po odkażaniu) można łączyć z innymi częściami laboratorium, pod warunkiem zachowania niezbędnych środków ostrożności, mających przeciwdziałać przenoszeniu śladowych ilości substancji, które mogłyby negatywnie wpływać na wzrost drobnoustrojów. Zaleca się ocenienie potrzeby fizycznego oddzielenia obszarów biorąc pod uwagę działalność określonego laboratorium (np. liczby i rodzaju wykonywanych badań). Nie zaleca się stosowania praktyki przemieszczania wyposażenia laboratoryjnego, aby uniknąć przypadkowego krzyżowego zanieczyszczania. W laboratorium biologii molekularnej zaleca się, aby w każdym z obszarów pracy lipiec 2002 przegląd 02 str. 7/32
zlokalizować przeznaczone wyłącznie dla tego obszaru pipety, końcówki, wirówki, probówki itp. (obszary o niskim-średnim-wysokim obciążeniu DNA). 3.1.4 Zaleca się, aby przestrzeń robocza była dostatecznie duża, umożliwiająca utrzymanie czystości i porządku. Zaleca się, aby potrzebna przestrzeń była proporcjonalna do ilości wykonywanych analiz oraz ogólnej wewnętrznej organizacji laboratorium. Zaleca się, aby spełniała ona wymagania określone w krajowych przepisach dotyczących tych zagadnień, o ile takie istnieją. 3.1.5 Zaleca się, aby pracownie posiadały odpowiednią wentylację i temperaturę. Można to zapewnić przy pomocy naturalnej lub wymuszonej wentylacji, lub też korzystając z urządzeń klimatyzacyjnych. W wypadku zastosowania urządzeń klimatyzacyjnych, zaleca się stosowanie odpowiedniego typu filtrów oraz dokonywanie ich przeglądów, konserwacji i wymiany zgodnie z rodzajem wykonywanej pracy. 3.1.6 Zanieczyszczenie można ograniczyć przez: gładkie powierzchnie ścian, sufitów podłóg i stołów (gładkość powierzchni ocenia się na podstawie łatwości mycia). Nie zaleca się stosowania płytek ceramicznych na blaty stołów; wklęsłe (przejścia łukiem przypis PCA) połączenia pomiędzy podłogą, ścianami i sufitem; minimalizację otwierania okien i drzwi podczas przeprowadzania badań; instalowanie urządzeń zabezpieczających przed promieniowaniem słonecznym na zewnątrz okien; łatwy dostęp do urządzeń zabezpieczających przed promieniowaniem słonecznym umieszczonych wewnątrz, jeżeli nie ma możliwości ich zamocowania na zewnątrz; rury instalacji wodno-kanalizacyjnej nie powinny przechodzić ponad powierzchniami roboczymi, chyba że zostały zabezpieczone hermetyczną obudową; zabezpieczenie wlotów powietrza systemów wentylacyjnych filtrami przeciwpyłowymi; odrębne stanowiska do mycia rąk; najlepiej nie sterowane ręcznie; zawieszanie szafek w taki sposób, aby sięgały do samego sufitu; niestosowanie nieobrobionego, surowego drewna; odpowiednio pokryte drewniane powierzchnie zabudowy i wyposażenia; zorganizowanie przechowywania sprzętów i urządzeń w sposób ułatwiający czyszczenie; nie używanie mebli, dokumentów, ani żadnych innych rzeczy, poza absolutnie niezbędnymi do przeprowadzania badań. lipiec 2002 przegląd 02 str. 8/32
Powyższa lista nie jest kompletna i nie wszystkie przykłady przystają do każdej sytuacji. Optymalnym rozwiązaniem są sufity z gładką powierzchnią, z oświetleniem zamontowanym w równej linii z sufitem. Zaleca się, gdy nie jest to możliwe (jak w wypadku podwieszanych sufitów i lamp wiszących), aby laboratorium posiadało udokumentowane dowody potwierdzające, że nadzoruje wszystkie wynikające z tego zagrożenia dla higieny i posiada skuteczne środki pozwalające na ich opanowanie, np. program czyszczenia i kontroli powierzchni. 3.1.7 W wypadku, gdy laboratorium jest zlokalizowane na terenie obiektu produkcyjnego zaleca się, aby personel był świadomy możliwości zanieczyszczenia obszarów produkcyjnych i powinien wykazać, że podjął odpowiednie środki zapobiegające takiemu zdarzeniu. 3.2 Kontrola środowiska 3.2.1 Zaleca się opracowanie odpowiedniego programu monitorowania środowiska, obejmującego np. stosowanie płytek do metody sedymentacyjnej i wymazy z powierzchni. Zaleca się ustalenie dopuszczalnego poziomu tła i opracowanie udokumentowanej procedury dotyczącej postępowania w sytuacjach przekroczenia tego poziomu. Analiza danych powinna umożliwić określenie trendów w zakresie poziomów zanieczyszczenia. 3.3 Higiena 3.3.1 Zaleca się, aby w laboratorium istniał udokumentowany program czyszczenia sprzętu, wyposażenia i powierzchni. Powinien on uwzględniać wyniki monitorowania środowiska i możliwość zanieczyszczenia krzyżowego. Zaleca się opracowanie procedury postępowania z wyciekami materiału biologicznego. 3.3.2 Zaleca się podjęcie środków zapobiegających gromadzeniu się kurzu, poprzez zapewnienie wystarczającej powierzchni magazynowej, minimalizację pracy z dokumentacją papierową w laboratorium oraz zakaz posiadania roślin i rzeczy osobistych w obszarze roboczym laboratorium. 3.3.3 Zaleca się noszenie odzieży odpowiedniej do rodzaju wykonywanych badań w laboratorium mikrobiologicznym (w tym, w miarę potrzeby: osłony włosów, brody, rąk, butów, itp.) oraz jej zdejmowanie przed opuszczeniem obszaru laboratorium. Jest to szczególnie ważne w wypadku laboratoriów biologii molekularnej, gdzie np. przemieszczanie się z obszaru o wysokim obciążeniu DNA do obszaru o niskim obciążeniu DNA może mimowolnie spowodować zanieczyszczenie krzyżowe. W wielu laboratoriach wystarczy zwykły fartuch laboratoryjny. 3.3.4 Zaleca się zapewnienie odpowiednich urządzeń do mycia rąk. 4 WALIDACJA METOD BADAWCZYCH 4.1 Zaleca się aby walidacja metod badań mikrobiologicznych odzwierciedlała rzeczywiste warunki badania. Można to osiągnąć stosując substancje naturalnie lub sztucznie zanieczyszczone określoną liczbą mikroorganizmów. Zaleca się, aby analityk miał świadomość, że dodanie zanieczyszczających lipiec 2002 przegląd 02 str. 9/32
mikroorganizmów do matrycy jest jedynie imitacją obecności naturalnie występujących substancji skażających. Tym niemniej, jest to często najlepsze i jedyne dostępne wyjście. Zakres koniecznej walidacji siłą rzeczy zależy od metody i zastosowania. Laboratorium powinno dokonywać walidacji metod znormalizowanych stosowanych do matryc, które nie są wyspecyfikowane w znormalizowanej procedurze. 4.2 Zaleca się, aby jakościowe mikrobiologiczne metody badawcze, w których wynik wyraża się jako wykryto / nie wykryto i został uzyskany na podstawie procedur potwierdzających i identyfikacyjnych, były walidowane poprzez określenie, jeżeli to niezbędne, specyficzności, względnej poprawności, odchylenia dodatniego, odchylenia ujemnego, granicy wykrywalności, efektu matrycowego, powtarzalności i odtwarzalności (definicje patrz Załącznik A). 4.3 W wypadku ilościowych metod badań mikrobiologicznych zaleca się uwzględnienie i jeżeli niezbędne, ilościowe ustalenie wyników przeprowadzonych badań: specyficzność, czułość, względna poprawność, odchylenie dodatnie, odchylenie ujemne, powtarzalność, odtwarzalność oraz granica oznaczalności w zakresie określonej zmienności. Należy wziąć pod uwagę różnice powodowane przez matrycę podczas badania różnych rodzajów próbek. Zaleca się oceniać wyniki przy zastosowaniu odpowiednich metod statystycznych. 4.4 Laboratoria powinny zachowywać dane z walidacji stosowanych w laboratorium systemów testowych (zestawów) dostępnych w handlu. Te dane walidacyjne można uzyskać poprzez wspólne badanie w laboratorium oraz z danych walidacyjnych przedkładanych przez producentów i poddawanych ocenie strony trzeciej (np. AOAC). Jeżeli dane walidacyjne nie są dostępne lub nie są w pełni użyteczne (nie odpowiadają w pełni przewidywanym zastosowaniom przypis PCA), laboratorium ponosi odpowiedzialność za uzupełnienie walidacji metody. 4.5 Jeżeli wymagane jest, aby zmodyfikowana wersja metody spełniała taką samą specyfikację jak jej oryginalna wersja, zaleca się przeprowadzenie porównania z wykorzystaniem materiału zachowanego do powtórzeń, aby to potwierdzić. Projekt eksperymentu i analiza wyników muszą być statystycznie poprawne. 4.6 Nawet jeżeli walidacja jest kompletna, użytkownik metody powinien nadal systematycznie sprawdzać, że udokumentowane możliwości metody są uzyskiwane, np. poprzez wykorzystanie celowo zanieczyszczonych próbek naturalnych lub materiałów odniesienia, uwzględniając odpowiednie matryce. 5 NIEPEWNOŚĆ POMIARU 5.1 Międzynarodową definicję niepewności pomiaru podaje Międzynarodowy Słownik Podstawowych i Ogólnych Terminów Metrologii ISO 1993 (patrz Załącznik B). Ogólne podejście do oceny i wyrażania niepewności w badaniach, jakiego oczekują europejskie jednostki akredytujące, opiera się na zaleceniach opracowanych przez Międzynarodowy Komitet Wag i Miar (CIPM), opisanych w Przewodniku wyrażania niepewności pomiarów, 1995, ISO Genewa. lipiec 2002 przegląd 02 str. 10/32
5.2 Badania mikrobiologiczne w zasadzie należą do kategorii, która uniemożliwia stosowanie ścisłego, metrologicznie i statystycznie uzasadnionego wyliczania niepewności pomiaru. Zazwyczaj właściwą metodą jest oparcie oszacowania niepewności na samej powtarzalności i odtwarzalności danych, ale najlepiej z zastosowaniem obciążenia 1) (np. z wyników programów badania biegłości). Zaleca się określenie poszczególnych składników niepewności i wykazanie, że są one nadzorowane, a ich wpływ na zmienność wyników został oceniony. Niektóre składniki (np. efekty pipetowania, ważenia i rozcieńczania) można łatwo zmierzyć i bez trudu ocenić dla wykazania niewielkiego udziału w niepewności całkowitej. Inne składniki (np. stabilność próbek i przygotowanie próbek) nie dają się bezpośrednio zmierzyć i ich wpływu nie można ocenić w sposób statystyczny, ale należy też uwzględnić ich znaczenie dla zmienności wyników. 5.3 Oczekuje się, że akredytowane laboratoria prowadzące badania mikrobiologiczne będą posiadały wiedzę na temat rozkładu organizmów w testowanych matrycach i uwzględniały to przy przygotowaniu podpróbek. Tym niemniej, nie zaleca się włączania tego składnika niepewności do oszacowań, o ile nie wynika to z potrzeb klienta. Podstawową przyczyną takiego podejścia jest, że niepewność wynikająca z rozkładu organizmów w matrycy nie zależy od działania laboratorium i może być właściwa dla konkretnych badanych próbek oraz, iż zaleca się, aby w metodach badawczych określać wielkość próbki, uwzględniając jej niejednorodność. 5.4 Pojęcie niepewności nie może być bezpośrednio stosowane do jakościowych wyników badań, takich jak badanie obecności lub określenie cech w celu identyfikacji. Tym niemniej zaleca się zidentyfikowanie poszczególnych źródeł zmienności, np. stałość reakcji odczynnika i interpretacji analityka, i wykazać, że są one nadzorowane. Ponadto, w wypadku badań, gdzie granica wykrywalności jest istotnym czynnikiem decydującym o przydatności, zaleca się oszacowanie niepewności związanej z inoculum używanym do określenia granicy wykrywalności i ocenić jej znaczenie. Zaleca się, aby laboratoria były też świadome zakresu występowania fałszywie dodatnich i fałszywie ujemnych wyników związanych ze stosowanymi przez nie metodami jakościowymi. 6 WYPOSAŻENIE - KONSERWACJA, WZORCOWANIE I SPRAWDZANIE PARAMETRÓW ISO 17025, punkt 5.5 Od laboratorium wymaga się, aby jako część systemu jakości, funkcjonował udokumentowany program dotyczący konserwacji, wzorcowania i sprawdzania parametrów jego wyposażenia. 6.1 Konserwacja (Poradnik dotyczący konserwacji urządzeń można znaleźć w ISO 7218.) 6.1.1 Konserwacja podstawowego wyposażenia powinna być wykonywana w określonych odstępach czasu wynikających z takich czynników, jak 1) Przypis PCA definicja obciążenia (angielskie bias) Różnica między wartością oczekiwaną wyników badania, a przyjętą wartością odniesienia (PN ISO 5721-1:2002) lipiec 2002 przegląd 02 str. 11/32
częstotliwość użytkowania. Szczegółowe zapisy należy przechowywać. Przykłady konserwacji wyposażenia i odstępów czasu podano w Załączniku F. 6.1.2 Zaleca się zwrócenie uwagi na unikanie zanieczyszczeń krzyżowych pochodzących z wyposażenia, np.: sprzęt jednorazowy powinien być czysty oraz jałowy, gdy to niezbędne; naczynia szklane wielokrotnego użytku należy czyścić i wyjaławiać, gdy to niezbędne; najlepszym rozwiązaniem byłoby, aby laboratorium dysponowało osobnym autoklawem do odkażania. Tym niemniej, używanie tylko jednego autoklawu jest do przyjęcia, pod warunkiem zastosowania odpowiednich środków ostrożności w celu oddzielenia czynności odkażania (dekontaminacji) od wyjaławiania (sterylizacji) oraz posiadania udokumentowanego programu czyszczenia, obejmującego środowisko wewnętrzne i zewnętrzne autoklawu. 6.1.3 Zazwyczaj następujące rodzaje wyposażenia konserwuje się poprzez czyszczenie i serwisowanie, sprawdzanie dotyczące uszkodzeń, ogólną weryfikację i w razie potrzeby wyjaławianie: wyposażenie ogólnego zastosowania urządzenia filtracyjne, szklane i plastikowe pojemniki (butelki, próbówki), szklane lub plastikowe płytki Petriego, instrumenty do pobierania próbek, druciki i ezy z platyny, niklowo-chromowe lub plastikowe jednorazowego użytku; łaźnie wodne, cieplarki, komory mikrobiologiczne, autoklawy, homogenizatory, lodówki, zamrażarki; wyposażenie do pomiarów objętości pipety, automatyczne dozowniki, urządzenia do posiewu spiralnego; wyposażenie pomiarowe: termometry, mierniki czasu (stopery, regulatory czasowe przyp. tłum.), wagi, mierniki ph, liczniki kolonii. 6.2 Wzorcowanie i sprawdzanie parametrów 6.2.1 Laboratorium musi stworzyć program wzorcowania i sprawdzania parametrów wyposażenia, które ma bezpośredni wpływ na wyniki badań. Częstotliwość wzorcowań i sprawdzania parametrów będzie określana na podstawie udokumentowanego doświadczenia i wynikać z potrzeby, rodzaju i wcześniejszego zachowywania się wyposażenia. Odstępy czasu pomiędzy wzorcowaniami i sprawdzeniami powinny być krótsze, niż czas jaki by upłynął do stwierdzenia, że odchylenia parametrów / wskazań wyposażenia zaczęły przekraczać dopuszczalne granice. Przykłady odstępów czasu pomiędzy wzorcowaniami i typowymi sprawdzeniami parametrów dla różnego wyposażenia laboratoryjnego podano w Załącznikach D i E. lipiec 2002 przegląd 02 str. 12/32
6.2.2 Wyposażenie do pomiaru temperatury (a) W wypadkach, gdy temperatura ma bezpośredni wpływ na wynik analizy lub ma zasadnicze znaczenie dla prawidłowej pracy wyposażenia, przyrządy do pomiaru temperatury, np. szklane termometry cieczowe, termopary i oporowe termometry platynowe (PRT) wykorzystywane w cieplarkach i autoklawach powinny być takiej jakości, aby zagwarantować wymaganą dokładność. (b) Wzorcowanie wyposażenia powinno zapewnić spójność pomiarową z krajowymi lub międzynarodowymi wzorcami jednostek miar temperatury. Jeżeli pozwala na to dokładność, można korzystać z wyposażenia, którego zgodność można wykazać z właściwymi specyfikacjami produkcyjnymi, akceptowanymi na poziomie krajowym lub międzynarodowym (np. ISO 1770 dla termometrów szklanych). Wyposażenie takie można używać np. do monitorowania lodówek używanych do przechowywania, zamrażarek, jak też cieplarek i łaźni wodnych, tam gdzie pozwala na to dopuszczalna tolerancja wymaganej temperatury. Niezbędne jest sprawdzanie parametrów tego rodzaju wyposażenia. 6.2.3 Cieplarki, łaźnie wodne, sterylizatory Przed rozpoczęciem użytkowania należy ustalić i udokumentować stabilność temperatury, jednorodność rozkładu temperatury oraz czas potrzebny do osiągnięcia warunków równowagi w cieplarkach, łaźniach wodnych, sterylizatorach i pomieszczeniach o kontrolowanej temperaturze, w szczególności w odniesieniu do typowych zastosowań (na przykład ułożenie, odstęp i wysokość stosów płytek Petriego). Stałość tych właściwości zapisanych podczas sprawdzania wyposażenia przed rozpoczęciem jego użytkowania należy sprawdzać i zapisywać po każdej poważniejszej naprawie lub modernizacji. Laboratoria powinny monitorować temperatury pracy tego rodzaju wyposażenia i zachowywać zapisy. 6.2.4 Autoklawy wraz z urządzeniami do przygotowywania pożywek Poniżej przedstawiono ogólne podejście do wzorcowania oraz ustalania i monitorowania parametrów. Tym niemniej uznaje się, że ilościowe badania autoklawowanych materiałów i sprzętu, przydatne do stwierdzenia zmienności wewnątrz partii i między partiami może także stanowić równoważne zapewnienie jakości. (a) Zaleca się, aby autoklawy były zdolne zapewnić wyspecyfikowane tolerancje czasu i temperatury. Autoklawy wyposażone tylko w miernik ciśnienia nie są akceptowane. Czujniki służące do nadzorowania lub monitorowania cyklów pracy wymagają wzorcowania oraz sprawdzania parametrów regulatorów czasowych. (b) Przed rozpoczęciem użytkowania autoklawu zaleca się, aby walidacja obejmowała badanie parametrów (badanie przestrzennego rozkładu temperatur) dla wszystkich cykli pracy i wszystkich konfiguracji wsadu wykorzystywanych w praktyce. Proces ten musi być powtarzany po lipiec 2002 przegląd 02 str. 13/32
poważniejszych naprawach lub modernizacjach (np. wymiana sondy termoregulatora lub wymiana programatora, zmiany sposobu ułożenia wsadu, zmiany cyklu pracy) lub, gdy wskazują na to wyniki kontroli jakości pożywek. Zaleca się umieszczenie we wsadzie dostatecznej liczby czujników temperatury (np. w pojemnikach wypełnionych płynem/pożywką), aby umożliwić wykazanie różnic w zależności od umiejscowienia. W wypadku urządzeń do przygotowywania pożywek, gdzie jednorodności ogrzewania nie można wykazać innymi sposobami, jak przez zastosowanie dwóch czujników jednego przy sondzie kontrolnej i drugiego z dala od niej powszechnie uważa się za właściwe. Zaleca się, aby walidacja i ponowna walidacja uwzględniała, czy są zachowane odpowiednie czasy: osiągania temperatury wyjaławiania, utrzymywania temperatury wyjaławiania i stygnięcia. (c) Zaleca się również zapewnienie jasnej instrukcji obsługi opracowanej na podstawie charakterystyk grzania określonych dla typowych zastosowań podczas walidacji / ponownej walidacji. Zaleca się ustalenie kryteriów przyjęcia/odrzucenia oraz prowadzenie zapisów pracy autoklawu, w tym temperatury i czasu dla każdego cyklu. (d) Monitorowanie można realizować jedną z poniższych metod: (i) wykorzystanie termopary i rejestratora do przygotowania wykresu lub wydruku; (ii) bezpośrednią obserwację oraz zarejestrowanie maksymalnej osiągniętej temperatury oraz czasu utrzymywania tej temperatury. Ponadto, oprócz bezpośredniego monitorowania temperatury autoklawu, sprawdzanie jego skuteczności w każdym cyklu można realizować za pomocą chemicznych lub biologicznych wskaźników wyjaławiania/odkażania. Zaleca się, aby taśma lub paski do autoklawu były używane jedynie jako wskaźniki, że wsad został poddany procesowi, nie zaś jako potwierdzenie prawidłowego cyklu. 6.2.5 Odważniki i wagi Odważniki i wagi (zależnie od ich przeznaczenia) należy wzorcować z zapewnieniem spójności pomiarowej w regularnych odstępach czasu. 6.2.6 Wyposażenie do pomiarów objętości (a) W laboratorium mikrobiologicznym można używać wyposażenia do pomiarów objętości, takiego jak automatyczne dozowniki, dozowniki/rozcieńczalniki, ręczne pipety automatyczne oraz pipety jednorazowego użytku. Zaleca się, aby przed rozpoczęciem użytkowania laboratoria przeprowadzały sprawdzenia przyrządów do pomiaru objętości, a następnie dokonywały regularnych sprawdzeń, w celu zapewnienia, że działają one zgodnie z wyspecyfikowanymi wymaganiami. Sprawdzenia nie są wymagane dla naczyń szklanych z certyfikatem określonej dokładności. Zaleca się, aby wyposażenie było sprawdzane pod kątem dokładności pomiaru uzyskanej objętości w stosunku do objętości zadanej (przy kilku lipiec 2002 przegląd 02 str. 14/32
różnych ustawieniach, dla sprzętu o zmiennej objętości). Zaleca się też ocenę precyzji powtórzeń uzyskiwanych objętości. (b) Zaleca się, aby laboratoria nabywały jednorazowe przyrządy do pomiarów objętości od firm posiadających uznany i odpowiedni system jakości. Zaleca się, aby po sprawdzeniu tego wyposażenia przed użytkowaniem, wykonywać losowe sprawdzenia dokładności. Zaleca się, aby laboratoria sprawdzały przydatność każdej partii przyrządów w wypadku, gdy dostawca nie posiada uznanego systemu jakości. 6.2.7 Pozostałe wyposażenie Zaleca się, aby mierniki przewodności, tlenomierze, mierniki ph i inne podobne wyposażenie sprawdzano regularnie, lub każdorazowo przed użyciem. Zaleca się, aby bufory używane dla celów sprawdzeń były przechowywane w odpowiednich warunkach i oznakowane datą ważności. Zaleca się, aby w wypadkach, gdzie wilgotność ma istotne znaczenie dla wyników badań, higrometry były wzorcowane, przy czym wzorcowanie powinno zapewniać spójność pomiarową z wzorcami krajowymi lub międzynarodowymi. Zaleca się, aby mierniki czasu, w tym regulatory czasowe autoklawów, były sprawdzane przy użyciu wzorcowanego miernika czasu lub krajowego sygnału czasu. Jeżeli w procedurach badawczych stosuje się wirówki, zaleca się ocenienie znaczenia siły odśrodkowej dla jakości wyniku badania. Jeżeli jest ona istotna, wirówka wymaga wzorcowania. 7. ODCZYNNIKI I POŻYWKI ISO 17025, punkty 4.6 i 5.5 7.1 Odczynniki Zaleca się, aby laboratoria zagwarantowały, że do badań będą stosowane odczynniki odpowiedniej jakości. Zaleca się, aby przed pierwszym użyciem oraz przez cały okres przydatności do użycia sprawdzano przydatność każdej partii odczynników mających kluczowe znaczenie dla określonych badań, stosując pozytywne i negatywne mikroorganizmy kontrolne, które mają powiązanie z uznanymi krajowymi lub międzynarodowymi kolekcjami kultur. 7.2 Pożywki przygotowywane w laboratoriach 7.2.1 Gdy istotne, zaleca się sprawdzenie właściwej jakości pożywek, rozcieńczalników i innych zawiesin przygotowywanych w laboratoriach, pod kątem: odzysku lub przeżywalności pożądanych mikroorganizmów, hamowania rozwoju lub eliminowania niepożądanych mikroorganizmów, właściwości biochemicznych (różnicujących i diagnostycznych), właściwości fizycznych (np. ph, objętości i jałowości). lipiec 2002 przegląd 02 str. 15/32
Preferuje się ilościowe procedury oceny przeżywalności lub odzysku (patrz ISO 11133 Część 1 i 2). 7.2.2 Zaleca się, aby surowce (zarówno dostępne w handlu suche preparaty, jak i poszczególne składniki) były przechowywane w odpowiednich warunkach, tj. chłodnych, suchych i ciemnych. Zaleca się, aby wszystkie pojemniki, w szczególności te na pożywki suche, były szczelnie zamknięte. Nie zaleca się stosowania suchych pożywek, które uległy zlepieniu lub zbryleniu, lub wykazują zmiany koloru. O ile metoda badawcza nie stanowi inaczej, do przygotowania pożywek zaleca się używanie destylowanej wody dejonizowanej lub wody uzyskanej z odwróconej osmozy, wolnej od substancji bakteriobójczych, inhibitorów i substancji zaburzających. 7.2.3 Należy określić i sprawdzać termin przydatności do użycia pożywek przechowywanych w określonych warunkach. 7.3 Pożywki gotowe 7.3.1 Wszystkie pożywki (oraz rozcieńczalniki i inne zawiesiny) kupowane w postaci gotowej do użytku lub częściowo gotowe wymagają sprawdzenia przed użyciem. Ocena odzysku lub przeżywalności pożądanych organizmów oraz hamowania rozwoju lub eliminowania niepożądanych organizmów winna być w pełni ilościowa; zaleca się oceniać cechy (np. właściwości fizyczne i biochemiczne) przy zastosowaniu obiektywnych kryteriów. 7.3.2 W trakcie walidacji, laboratorium-użytkownik powinno posiadać odpowiednią znajomość specyfikacji jakościowej producenta, w tym przynajmniej poniższych elementów: Nazwy pożywki i wykaz składników, wraz z ewentualnymi dodatkami Terminu przydatności do użycia i kryteria stosowane do jego oceny Warunków przechowywania Warunków przygotowania naważki / upłynniania Sprawdzenia jałowości Sprawdzenia wzrostu wykorzystywanych, pożądanych i niepożądanych mikroorganizmów kontrolnych (z podaniem odniesienia do kolekcji kultur) i kryteriów akceptacji Sprawdzeń fizycznych i stosowanych kryteriów akceptacji Daty wydania specyfikacji 7.3.3 Zaleca się, aby partie pożywek były identyfikowalne. Zaleca się, aby każdej otrzymanej partii towarzyszył dowód spełniania specyfikacji jakościowej. Zaleca się, aby laboratorium-użytkownik zapewniło sobie, że będzie informowane przez producenta o wszystkich zmianach w specyfikacji jakości. 7.3.4 W wypadku, kiedy producent pożywek gotowych do użycia lub częściowo przygotowanych posiada uznany system jakości (np. zarejestrowany system z serii ISO 9000), sprawdzenia zgodności dostaw ze specyfikacją określoną lipiec 2002 przegląd 02 str. 16/32
podczas walidacji przed rozpoczęciem użytkowania prowadzone przez laboratorium użytkownika mogą być stosowane zgodnie z zasadą oczekiwania stałej jakości. W innym wypadku konieczne jest odpowiednie sprawdzanie każdej otrzymanej partii. 7.4 Znakowanie Laboratoria powinny zapewnić, aby wszystkie odczynniki (łącznie z zapasami roztworów), pożywki, rozcieńczalniki i inne płyny do przygotowania zawiesin były właściwie oznakowane w celu wskazania, odpowiednio do potrzeb, nazwy, stężenia, warunków przechowywania, daty przygotowania, sprawdzonego terminu ważności i/lub zalecanego okresu magazynowania. Zaleca się, aby zapisy umożliwiały identyfikację osoby odpowiedzialnej za przygotowanie pożywki. 8. MATERIAŁY ODNIESIENIA I KULTURY ODNIESIENIA ISO 17025, punkt 5.6.3 8.1 Materiały odniesienia Materiały odniesienia i certyfikowane materiały odniesienia (patrz definicja w Załączniku A) zapewniają niezbędną spójność pomiarową pomiarów i są wykorzystywane, np. do: wykazywania dokładności wyników, wzorcowania sprzętu, monitorowania pracy laboratorium, walidacji metod, oraz umożliwiają porównania metod. Zaleca się, aby w miarę możliwości stosowano materiały odniesienia w odpowiednich matrycach. 8.2 Kultury odniesienia 8.2.1 Kultury odniesienia są wymagane do ustalenia parametrów akceptacji pożywek (łącznie z zestawami testowymi), do walidacji metod i stałej oceny jakości pracy. Spójność pomiarowa jest niezbędna np. przy ustalaniu parametrów pożywek dla zestawów testowych i walidacji metod. W celu wykazania spójności pomiarowej, laboratoria muszą korzystać ze szczepów odniesienia drobnoustrojów uzyskanych bezpośrednio z uznanej kolekcji krajowej lub międzynarodowej, jeżeli są dostępne. Alternatywnie, można wykorzystać dostępne w handlu pochodne, jeżeli laboratorium wykazało równorzędność wszystkich istotnych właściwości dla określonego zastosowania. 8.2.2 Zgodnie ze wskazówkami ISO 11133-1, szczepy odniesienia można przesiewać jednorazowo, aby zapewnić sobie szczepy macierzyste. Zaleca się równoległe przeprowadzanie sprawdzania czystości i cech biochemicznych, stosownie do potrzeb. Zaleca się przechowywanie szczepów macierzystych w postaci głęboko zamrożonych lub liofilizowanych porcji. Zaleca się, aby kultury robocze do lipiec 2002 przegląd 02 str. 17/32
codziennego użytku były pierwszymi przesiewami ze szczepu macierzystego. (patrz Załącznik C na temat przygotowywania kultur roboczych). W przypadku, gdy szczepy macierzyste uległy rozmrożeniu, nie wolno ich ponownie zamrażać i używać. 8.2.3 Nie zaleca się przesiewania kultur roboczych chyba, że jest to wymagane i określone w znormalizowanej metodzie lub jeżeli laboratorium może przedstawić udokumentowane dowody, że nie wystąpiła żadna zmiana istotnych właściwości. Nie dopuszcza się przesiewania kultur roboczych w celu zastąpienia szczepów macierzystych. Dostępne w handlu pochodne szczepów odniesienia mogą być wykorzystywane jedynie jako kultury robocze. 9 POBIERANIE PRÓBEK ISO 17025, punkt 5.7 9.1 W wielu wypadkach laboratoria badawcze nie są odpowiedzialne za pobieranie próbek do badań. W wypadku gdy to robią usilnie zaleca się, aby pobieranie próbek było objęte zapewnieniem jakości i byłoby idealnie, żeby było akredytowane. 9.2 Zaleca się, aby przewóz i przechowywanie odbywało się w warunkach gwarantujących zachowanie integralności próbki (np. odpowiednio schłodzonych lub zamrożonych). Zaleca się monitorowanie warunków i utrzymywanie zapisów. Kiedy to konieczne należy jednoznacznie udokumentować odpowiedzialność za transport i przechowywanie próbek od momentu ich pobrania do chwili dostarczenia do laboratorium badawczego. Zaleca się przeprowadzenie badanie próbek w możliwie najkrótszym czasie od ich pobrania, zaś badanie powinno odpowiadać właściwym normom i/lub regulacjom krajowym/międzynarodowym. 9.3 Zaleca się, aby pobieranie próbek było przeprowadzane wyłącznie przez przeszkolony personel. Zaleca się, aby pobieranie próbek było wykonywane aseptycznie, z użyciem wyjałowionego wyposażenia. Zaleca się monitorowanie i zapisywanie warunków środowiskowych, np. zanieczyszczenie powietrza i temperaturę w miejscu pobierania próbek. Zaleca się zapisanie godziny pobierania próbek. 10 POSTĘPOWANIE Z PRÓBKAMI I IDENTYFIKACJA ISO 17025, punkty 5.7 i 5.8 10.1 Drobnoustroje mogą być wrażliwa na takie czynniki jak temperatura lub czas przechowywania i transportu, i dlatego istotne jest sprawdzenie i zapisanie stanu próbki w chwili otrzymania jej przez laboratorium. 10.2 Zaleca się, aby laboratorium posiadało procedury obejmujące dostarczanie próbek oraz ich identyfikację. Zaleca się, aby w wypadku, gdy wielkość próbki jest niewystarczająca lub w złym stanie z powodu pogorszenia jej stanu fizycznego, niewłaściwej temperatury, rozdartego opakowania lub niewystarczającego oznakowania, laboratorium porozumiało się z klientem przed podjęciem decyzji o realizacji badań lub nie badaniu próbki. Zaleca się, aby w każdym wypadku stan próbki był opisany w sprawozdaniu z badań. lipiec 2002 przegląd 02 str. 18/32
10.3 Zaleca się, aby laboratorium zanotowało wszystkie istotne informacje, a w szczególności następujące: (a) datę i jeżeli istotne czas odbioru przesyłki; (b) stan próbki w chwili odbioru i jeżeli konieczne temperaturę; (c) opis danych związanych z pobieraniem próbek (datę pobrania, warunki pobierania, itp.). 10.4 Próbki oczekujące na badanie powinny być przechowywane w odpowiednich warunkach celem zminimalizowania wszelkich zmian w występującej populacji drobnoustrojów. Zaleca się określenie i zapisanie warunków przechowywania. 10.5 Opakowanie i etykiety próbek mogą być mocno zanieczyszczone, zaleca się więc zachowanie ostrożności w postępowaniu z nimi i ich przechowywaniu, celem uniknięcia rozprzestrzeniania zanieczyszczenia. 10.6 Przygotowywanie przez laboratorium próbek bezpośrednio przed badaniem traktuje się jako część metody badawczej. Zaleca się wykonanie zgodnie z normami krajowymi lub międzynarodowymi, o ile takie istnieją, lub zgodnie z własnymi zwalidowanymi metodami. Podczas opracowywania procedury przygotowywania próbek zaleca się uwzględnienie nierównomiernego rozkładu drobnoustrojów (ogólne wytyczne podano w ISO 6887 i ISO 7218). 10.7 Należy opracować procedurę dotyczącą przechowywania oraz usuwania próbek. Zaleca się przechowywanie próbek do czasu uzyskania wyników badań lub dłużej, jeżeli zachodzi taka potrzeba. Zaleca się, aby części próbek laboratoryjnych, o których wiadomo, że są silnie zanieczyszczone, były odkażone przed usunięciem (patrz 11.1). 11 USUWANIE ZANIECZYSZCZONYCH ODPADÓW 11.1 Prawidłowe usuwanie zanieczyszczonych odpadów może bezpośrednio nie wpływać na jakość analizy próbek; mimo tego zaleca się opracowanie procedury, aby zminimalizować możliwość skażenia środowiska badawczego lub materiałów. Tym niemniej, jest to kwestia dobrego zarządzania laboratorium i zaleca się spełnianie krajowych/międzynarodowych przepisów dotyczących środowiska lub przepisów dotyczących zdrowia i bezpieczeństwa (patrz też ISO 7218). 12 ZAPEWNIENIE JAKOŚCI WYNIKÓW / KONTROLA JAKOŚCI PRACY ISO 17025, punkt 5.9 12.1 Wewnętrzne sterowanie jakością 12.1.1 Na wewnętrzne sterowanie jakością składają się wszystkie procedury, jakie realizuje laboratorium w celu stałej oceny swojej pracy. Podstawowym celem jest zapewnienie stałej logicznej spójności wyników oraz ich zgodności z przyjętymi kryteriami (jakości przypis PCA.). 12.1.2 Program okresowych sprawdzeń jest niezbędny do wykazania, że zmienność (tj. pomiędzy analitykami oraz urządzeniami i materiałami, itp.) jest nadzorowana. lipiec 2002 przegląd 02 str. 19/32
Sprawdzenia powinny objąć wszystkie badania objęte zakresem akredytacji laboratorium. Program taki może obejmować: wykorzystanie próbek celowo zanieczyszczonych wykorzystanie materiałów odniesienia (łącznie z materiałami używanymi w programach badania biegłości) powtarzanie badań powtarzanie oceny wyników badań. Odstęp czasu pomiędzy tymi sprawdzeniami zależy od struktury programu i rzeczywistej liczby badań. Zaleca się, aby jeśli jest to możliwe, badania obejmowały nadzorowanie monitorowania parametrów. 12.1.3 W szczególnych wypadkach, laboratorium może uzyskać akredytację na rzadko wykonywane badania. Uznaje się, że w takich wypadkach ciągły program wewnętrznego sterowania jakością takiego badania mógłby być niewłaściwym rozwiązaniem i program pozwalający na wykazanie zadowalającej jakości przeprowadzany równolegle do badań byłby lepszym rozwiązaniem. 12.2 Zewnętrzna ocena jakości (badanie biegłości) 12.2.1 Zaleca się, aby laboratoria regularnie uczestniczyły w badaniach biegłości odpowiadających ich zakresowi akredytacji, przy czym zaleca się, aby pierwszeństwo dać programom badania biegłości wykorzystującym odpowiednie matryce (czyli takie jakie laboratorium spotyka w codziennej pracy przypis PCA.). W szczególnych wypadkach uczestnictwo może być obowiązkowe. 12.2.2 Zaleca się, aby laboratoria korzystały z zewnętrznej oceny jakości nie tylko do oceny obciążenia laboratorium, ale również dla sprawdzania miarodajności całego systemu jakości. 13 RAPORTY Z BADAŃ ISO 17025, punkt 5.10 13.1 Zaleca się, aby w wypadku, gdy wynik liczenia jest negatywny, podać go jako nie wykryto w danej jednostce" lub "poniżej granicy wykrywalności w określonej jednostce". Zaleca się nie podawanie wyniku jako "zero w określonej jednostce" chyba, że wymagają tego przepisy. Zaleca się podawanie jakościowych wyników badań jako wykryto/nie wykryto w określonej masie lub objętości". Mogą być również wyrażane jako mniej niż wyspecyfikowana liczba organizmów w określonej jednostce", w wypadku, gdy wyspecyfikowana liczba organizmów przewyższa granicę wykrywalności danej metody i zostało to uzgodnione z klientem. 13.2 W wypadku, gdy oszacowana niepewność wyniku badania jest podawana w sprawozdaniu z badań, wszelkie ograniczenia (w szczególności, jeżeli oszacowanie nie obejmuje elementu wnoszonego przez rozkład drobnoustrojów w próbce) muszą być jasno przedstawione klientowi. lipiec 2002 przegląd 02 str. 20/32
ZAŁĄCZNIK A TERMINOLOGIA Wzorcowanie Certyfikowany materiał odniesienia Granica oznaczalności Granica wykrywalności Odchylenie ujemne Zbiór operacji ustalających, w określonych warunkach, relację między wartościami wielkości mierzonej wskazanymi przez przyrząd pomiarowy lub układ pomiarowy, albo wartościami reprezentowanymi przez wzorzec miary lub przez materiał odniesienia, a odpowiednimi wartościami wielkości realizowanymi przez wzorce jednostki miary. UWAGI 1 Wynik wzorcowania pozwala na przypisanie wskazaniom odpowiednich wartości wielkości mierzonej lub na wyznaczenie poprawek wskazań. 2 Wzorcowanie może również służyć do wyznaczenia innych właściwości metrologicznych, jak na przykład efektów wielkości wpływających. 3 Wynik wzorcowania może być poświadczony w dokumencie nazywanym niekiedy świadectwem wzorcowania lub protokółem wzorcowania. [VIM: 1993 ISO Międzynarodowy Słownik Podstawowych i Ogólnych Terminów Metrologii] Materiał odniesienia opatrzony certyfikatem, charakteryzujący się wartością lub wartościami danej właściwości, które certyfikowano zgodnie z procedurą zapewniającą odniesienie do dokładnej realizacji jednostki miary, w której wyrażane są wartości danej właściwości; każdej wartości certyfikowanej powinna przy tym być przypisana niepewność odpowiadająca określonemu poziomowi ufności. [Przewodnik ISO nr 30:1992] Stosuje się do ilościowych badań mikrobiologicznych. Najmniejsza liczba drobnoustrojów, która przy zadanej zmienności może być określona w warunkach badawczych ocenianej metody. Stosuje się do jakościowych badań mikrobiologicznych. Najmniejsza liczba drobnoustrojów, którą można wykryć, ale nie można dokładnie oszacować. Występuje, kiedy alternatywna metoda daje wynik negatywny bez potwierdzenia, podczas gdy metoda odniesienia daje wynik pozytywny. Odchylenie to staje się wynikiem fałszywym ujemnym, w wypadku, kiedy można wykazać, że prawdziwy wynik jest dodatni. lipiec 2002 przegląd 02 str. 21/32
Odchylenie dodatnie Kultury odniesienia Szczepy odniesienia Materiał odniesienia Metoda odniesienia Szczepy macierzyste Względna poprawność Powtarzalność Występuje, kiedy alternatywna metoda daje wynik dodatni bez potwierdzenia, podczas gdy metoda odniesienia daje wynik negatywny. odchylenie to staje się wynikiem fałszywym dodatnim, w wypadku, kiedy można wykazać, że prawdziwy wynik jest negatywny. Wspólne określenie dla szczepów odniesienia, szczepów macierzystych i kultur roboczych Drobnoustroje zdefiniowane, co najmniej, co do rodzaju i gatunku, skatalogowane i opisane zgodnie z ich cechami i najlepiej z podaniem źródła pochodzenia [ISO 11133-1:2000] Zwykle otrzymane z uznanej kolekcji krajowej lub międzynarodowej. Materiał lub substancja, dla których uznano wartości jednej lub większej liczby właściwości za dostatecznie jednorodne i na tyle dobrze określone, aby mogły być stosowane do wzorcowania przyrządu, do oceny metody pomiarowej lub do przypisania wartości właściwościom materiałów. [Przewodnik ISO nr 30:1992] W pełni zbadana metoda, jasno i dokładnie określająca niezbędne warunki i procedury do pomiaru wartości jednej lub więcej cech, co do której wykazano, iż zapewnia wystarczającą dokładność i precyzję dla przewidzianego dla niej zastosowania i zatem może być wykorzystywana do oceny dokładności innych metod wykonywania takich samych pomiarów, a w szczególności pozwalająca na podanie charakterystyki materiałów odniesienia. Zazwyczaj krajowa lub międzynarodowa metoda znormalizowana. Zestaw odrębnych identycznych kultur uzyskany przez jednorazowe przesiewanie szczepu odniesienia. [ISO 11133-1:2000] Stopień zgodności wyników ocenianej metody w porównaniu do wyników uzyskanych przy pomocy uznanej metody odniesienia Stopień zgodności wyników kolejnych pomiarów tej samej wielkości mierzonej, wykonywanych w tych samych warunkach pomiarowych. [VIM: 1993 ISO Międzynarodowy słownik podstawowych i ogólnych terminów metrologii] Odtwarzalność Stopień zgodności wyników pomiarów tej samej wielkości mierzonej, wykonywanych w zmienionych warunkach pomiarowych. [VIM: 1993 ISO Międzynarodowy słownik podstawowych i ogólnych terminów metrologii] lipiec 2002 przegląd 02 str. 22/32
Czułość Specyficzność Kultura robocza Walidacja Weryfikacja Część kolonii (probówek-testów obecny/nieobecny) z ogólnej liczby prawdopodobnie pozytywnych, prawidłowo wytypowana do potwierdzenia (rzeczywiście potwierdziły się jako pozytywne). [ISO 13843:2000] (przypis PCA: Zwykle 90% wyników potwierdza się.) Część kolonii (probówek-testów obecny/nieobecny) z ogólnej liczby prawdopodobnie negatywnych, prawidłowo wytypowana do potwierdzenia (przypis PCA: rzeczywiście potwierdziły się jako negatywne). [ISO 13843:2000] Pierwszy przesiew otrzymany ze szczepu macierzystego. [ISO 1133-1:2000] Potwierdzenie, przez przedstawienie dowodu obiektywnego, że zostały spełnione wymagania dotyczące konkretnego zamierzonego użycia lub zastosowania. [ISO 9000: 2000] Potwierdzenie, przez przedstawienie dowodu obiektywnego, że zostały spełnione wyspecyfikowane wymagania. [ISO 9000: 2000] lipiec 2002 przegląd 02 str. 23/32
ZAŁĄCZNIK B BIBLIOGRAFIA 1. ISO/IEC 17025, Ogólne wymagania dotyczące kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcujących 2. PN-ISO 7218, Mikrobiologia żywności i pasz dla zwierząt. Ogólne zasady badań mikrobiologicznych. 3. ISO 6887-1, Mikrobiologia żywności i pasz. Przygotowanie próbek, zawiesiny wyjściowej i rozcieńczeń dziesięciokrotnych do badań mikrobiologicznych. Ogólne zasady przygotowania zawiesiny wyjściowej i rozcieńczeń dziesięciokrotnych. 4. ISO Przewodnik nr 30, Terminy i definicje stosowane w związku z materiałami odniesienia. 5. ISO 9000, Systemy zarządzania jakością. Podstawy i terminologia. 6. VIM: 1993, ISO Międzynarodowy słownik podstawowych i ogólnych terminów metrologii. 7. ISO (CIPM):1995, Przewodnik wyrażania niepewności pomiarów. 8. PN-EN ISO 16140, Mikrobiologia żywności i pasz.. Protokół walidacji metod alternatywnych. 9. ISO 13843, Jakość wody Wskazówki dotyczące walidacji metod mikrobiologicznych. 10. ISO 11133-1, Mikrobiologia żywności i pasz dla zwierząt. Wytyczne w sprawie przygotowania i produkcji pożywek dla hodowli. Część 1- Ogólne wytyczne w sprawie zapewnienia jakości w zakresie przygotowywania mediów w laboratoriach. 11. Projekt ISO/FDIS 11133-2, Mikrobiologia żywności i pasz dla zwierząt. Wytyczne w sprawie przygotowywania i produkcji pożywek dla kultur. Część 2- Praktyczne wytyczne w sprawie badania parametrów pożywek. 12. PN-EN 12741, Biotechnologia. Laboratoria badawcze, rozwojowe i analityczne. Wytyczne dotyczące funkcjonowania laboratorium biotechnologicznego. lipiec 2002 przegląd 02 str. 24/32