tłum. Magdalena Ślósarska Rok: 1999 Czasopismo: Alkohol i Nauka Numer: 4 Źródło: Alcohol Alert, nr: 22, Październik 1993, National Institute on Alcohol Abuse and alcoholism. http://www.niaaa.nih.gov Odżywianie to proces służący dwóm celom: jednym jest dostarczanie energii, drugim zachowanie struktury i podtrzymanie funkcji organizmu. Żywność dostarcza energii i elementów budulcowych, potrzebnych do wymiany zużytych i uszkodzonych komórek, a także dostarcza składników odżywczych, ważnych dla funkcjonowania organizmu. Alkoholicy często odżywiają się źle, nie zaspokajając zapotrzebowania organizmu na podstawowe składniki pokarmowe, co sprawia, że nie otrzymuje on wraz z pożywieniem wystarczającej ilości energii i elementów niezbędnych do utrzymania struktury. Co więcej, alkohol zaburza proces odżywiania, oddziałując na trawienie, magazynowanie, wykorzystywanie i wydalanie składników pokarmowych [1]. Osłabienie procesów trawienia i wykorzystywania składników pokarmowych Aby pożywienie spełniło zadanie, jakim jest dostarczenie energii i składników potrzebnych do utrzymania struktury i funkcji organizmu, musi ulec strawieniu (rozłożeniu na prostsze składniki). Proces trawienia rozpoczyna się w jamie ustnej, a następnie przebiega w żołądku i jelitach, wspomagany przez trzustkę. Składniki pokarmowe strawionego pożywienia z jelit wchłaniane są do krwi i wraz z krwią przenoszone do wątroby. W wyniku procesów zachodzących w tym narządzie składniki pokarmowe są gotowe do natychmiastowego wykorzystania przez organizm lub magazynowane. Alkohol hamuje proces rozkładania składników pokarmowych na prostsze cząsteczki, ponieważ pod jego wpływem zmniejsza się wydzielanie hormonów trawiennych trzustki [2]. Osłabia także wchłanianie składników, uszkadzając komórki wyściełające ścianki żołądka i jelit i upośledzając przenoszenie niektórych składników do krwi [3]. Ponadto, same niedobory składników mogą prowadzić do kłopotów z wchłanianiem. Na przykład, niedobór pochodnych kwasu foliowego powoduje zmiany w komórkach ścianek żołądka i jelita cienkiego, co z kolei osłabia absorpcję wody i składników zawierających glukozę, sód i kwas foliowy. Alkohol może uniemożliwić pełne wykorzystanie już strawionych i wchłoniętych przez krew składników pokarmowych, szkodliwie wpływając na ich przenoszenie, przechowywanie i wydalanie [4]. Organizm alkoholika nie wykorzystuje składników pokarmowych, o czym świadczy upośledzone magazynowanie w wątrobie witamin, na przykład witaminy A [5], i 1 / 6
zwiększone wydalanie składników pokarmowych, takich jak tłuszcz [3]. Alkohol a dostarczanie energii Energii dostarczają trzy podstawowe składniki pożywienia: węglowodany, białka i tłuszcze, rozkładane w procesie trawienia. Niektórzy alkoholicy 50% dziennego zapotrzebowania na kalorie przyjmują wraz z alkoholem, często zaniedbując odżywianie się [3, 6]. Lecz nawet przy odpowiednim odżywianiu alkohol osłabia mechanizmy organizmu odpowiedzialne za kontrolę poziomu glukozy we krwi, co powoduje albo jego wzrost, albo spadek (glukoza jest podstawowym cukrem w organizmie) [7]. U alkoholików nie cierpiących na cukrzycę wzrost poziomu cukru, czyli hiperglikemia, spowodowany zaburzeniem w wydzielaniu insuliny, na ogół jest chwilowy i przebiega bez poważniejszych konsekwencji. Obniżenie poziomu cukru, czyli hipoglikemia, nawet jeśli trwa krótko, powoduje niekiedy poważne uszkodzenia. Może wystąpić wówczas, gdy osoba pijąca alkohol jest niedożywiona. Wobec braku pożywienia, które dostarcza energii, naruszone zostają zapasy cukru w organizmie, a produkty przemiany alkoholu hamują tworzenie się glukozy z innych składników, takich jak aminokwasy [7]. W rezultacie alkohol powoduje, że mózg i inne tkanki ciała zostają pozbawione glukozy, składnika potrzebnego do prawidłowego funkcjonowania i źródła energii. Chociaż alkohol sam jest źródłem energii, działanie organizmu i pobieranie przez organizm energii to procesy tak skomplikowane, że nie można ich opisać za pomocą prostego przeliczenia wartości kalorycznej składników pokarmowych [8]. Na przykład, alkohol stanowi przeciętnie 20% wartości kalorycznej diety ponad jednej trzeciej pijących Amerykanów i można by podejrzewać, że ci, którzy piją takie ilości, cierpią na nadwagę. Tymczasem dane z badania populacji krajowej wskazują, że chociaż pijący przyjmują z dietą więcej kalorii, nie ważą więcej niż niepijący [9, 1]). Jeśli węglowodany zastąpi się alkoholem, to przy identycznej liczbie kalorii człowiek traci na wadze, co wskazuje, że organizm pobiera mniej energii z alkoholu niż z pożywienia [podsumowane w poz. 8]. Mechanizmy odpowiedzialne za niewydolność procesów przemiany alkoholu w energię są złożone i nie w pełni wyjaśnione [11], ale niektóre z nich są znane. Na przykład przewlekłe picie powoduje niewydolność układu odpowiedzialnego za metabolizm alkoholu na poziomie komórkowym (MEOS - microsomal ethanol-oxidizing system), którego działanie polega na tym, że znaczna część energii powstałej w procesie utleniania etanolu, nie zasilając organizmu, zostaje przemieniona w ciepło i utracona. Alkohol a zachowanie struktury i funkcji komórki Struktura Ponieważ komórki składają się w większości z białek, dla zachowania ich struktury istotna jest odpowiednia dieta białkowa, szczególnie wtedy, gdy komórki są uszkodzone. Badania wskazują, że alkohol oddziałuje na białka zawarte w pożywieniu, utrudniając w procesie trawienia ich przemianę w aminokwasy, osłabiając przetwarzanie aminokwasów w jelicie cienkim i wątrobie, upośledzając syntezę białek z aminokwasów i osłabiając wydzielanie białek przez wątrobę [3]. Funkcje 2 / 6
Składniki pokarmowe są podstawą właściwego funkcjonowania organizmu; białka, witaminy i składniki mineralne dostarczają organizmowi narzędzi do utrzymania prawidłowego przebiegu jego funkcji. Alkohol może zaburzyć te funkcje, przyczyniając się do niedoborów składników pokarmowych i "przejmując" mechanizmy potrzebne do ich przemiany. Witaminy Witaminy są niezbędne do odnowy komórek i prawidłowej przemiany materii, ponieważ regulują wiele procesów fizjologicznych. Przewlekłe intensywne picie prowadzi do niedoboru wielu witamin, ponieważ wiąże się ze zmniejszeniem ilości spożywanych pokarmów, a także w wielu przypadkach osłabia przyswajanie, metabolizm i wykorzystywanie składników pokarmowych [1, 12]. Na przykład alkohol hamuje wchłanianie tłuszczu, a tym samym witamin A, E i D, które trafiają do organizmu wraz z tłuszczami zawartymi w diecie [12, 13]. Niedobór witaminy A może być przyczyną kurzej ślepoty, a niedobór witaminy D - rozmiękania kości [6]. Witaminy A, C, D, E, K i witaminy z grupy B, których niedobory występują u wielu alkoholików, pomagają zachować zdrowie organizmu i jego komórek [14]. Szczególnie niebezpieczny jest niedobór witaminy K, niezbędnej do prawidłowej krzepliwości krwi: niedobór witaminy K może spowodować obniżenie krzepliwości i w rezultacie krwawienia. Brak niektórych witamin wpływa na czynność mózgu i może przyczynić się do powstania uszkodzeń neurologicznych. Składniki mineralne U alkoholików powszechnie występuje niedobór składników mineralnych, takich jak wapń, magnez, żelazo i cynk, chociaż alkohol sam w sobie nie wpływa na ich przyswajanie [15]. Niedobór ten jest raczej zjawiskiem wtórnym, towarzyszącym innym problemom związanym z piciem alkoholu: zmniejszenie przyswajania wapnia wynika z upośledzonego przyswajania tłuszczu; niedobór magnezu spowodowany jest niskim jego spożyciem wraz z dietą, zwiększonym wydalaniem moczu, wymiotami i biegunką [16]; brak dostatecznej ilości żelaza spowodowany jest krwawieniem z jelit [3,15]; złe przyswajanie cynku lub jego utrata związane są z innymi niedoborami składników pokarmowych [17]. Niedostateczna ilość składników mineralnych może spowodować bardzo różne dolegliwości zdrowotne, począwszy od chorób kości związanych z niedoborem wapnia, na kurzej ślepocie i chorobach skóry skończywszy. Alkohol, niedożywienie i komplikacje zdrowotne Choroba wątroby Chociaż sam alkohol jest u alkoholików główną przyczyną uszkodzenia wątroby, złe odżywianie może zwiększyć ryzyko związanego z piciem uszkodzenia tego narządu. Na przykład wiadomo, że alkohol oddziałuje na składniki pokarmowe w wątrobie, takie jak karotenoidy będące źródłem witaminy A, czy związki zawierające witaminę E [18, 19]. Ich niedobór może także wiązać się z wystąpieniem alkoholowego uszkodzenia wątroby. Trzustka Wyniki badań wskazują, że niedożywienie zwiększa ryzyko rozwoju alkoholowego uszkodzenia trzustki [20, 21], choć niektóre badania przeprowadzone poza USA wiążą choroby trzustki z przejadaniem się [21]. Wstępne dane pozwalają przypuszczać, że dieta uboga w białko może zaostrzać skutki szkodliwego wpływu alkoholu na trzustkę [22]. 3 / 6
Mózg Niedobory składników odżywczych mogą wywołać poważne i trwałe uszkodzenia funkcji mózgu. Szczególnie dotyczy to niedoboru tiaminy, często występującego u alkoholików, który powoduje ostre problemy neurologiczne, takie jak upośledzenie czynności ruchowej i utrata pamięci w zespole Wernickego-Korsakowa [23]. Ciąża Alkohol wywiera bezpośredni toksyczny wpływ na rozwój płodu, powodując uszkodzenia, takie jak alkoholowy zespół płodowy (FAS - fetal alcohol syndrome). Poza tym towarzyszące niedobory składników pokarmowych mogą wywrzeć wpływ na rozwój płodu, pogłębiając uszkodzenia rozwojowe [24, 25]. Podczas ciąży potrzeby odżywcze organizmu są o 10% do 30% większe niż normalnie; zaspokojenie potrzeb matki i płodu wymaga niekiedy zwiększenia ilości spożywanych pokarmów aż o 140% [24]. Nie tylko niedobory składników pokarmowych u matki alkoholiczki wywierają niekorzystny wpływ na odżywienie płodu; także sam alkohol może ograniczać przepływ tych składników do jego organizmu [24, 25]. Stan odżywienia u alkoholików Techniki oceny stanu odżywienia polegają na pomiarach ciała, a więc ciężaru ciała, wzrostu, masy ciała, grubości fałd skórnych w celu oceny zapasów tłuszczu oraz pomiarach poziomu zawartości we krwi protein, witamin i składników mineralnych. Techniki te nie są zbyt precyzyjne i w przypadku wielu składników trudno wyznaczyć "punkt krytyczny", który pozwala na dokładne określenie niedoboru [4]. Ocena stanu odżywienia alkoholików jest zatem ograniczona możliwościami stosowanych technik. Uzupełniających informacji na temat ryzyka rozwoju niedoborów pokarmowych dostarcza analiza stanu diety pacjenta na podstawie wywiadu dotyczącego diety oraz oceny ilości i rodzajów spożywanych pokarmów. Trudno określić dawkę progową, powyżej której zaczyna się szkodliwy wpływ alkoholu na odżywienie. Ogólnie, ryzyko niedoborów pokarmowych u osób pijących umiarkowanie (dwie porcje dziennie lub mniej) wydaje się niewielkie. Różnego rodzaju zaburzenia zdrowotne pojawiają się przy większych ilościach alkoholu. Badania wskazują, że większość nawet intensywnie pijących alkohol ma niewiele dających się wykryć niedoborów pokarmowych, natomiast wielu spośród tych alkoholików, którzy są hospitalizowani z powodu komplikacji zdrowotnych, to osoby poważnie niedożywione [1, 12]. Ponieważ alkoholicy zwykle źle się odżywiają, jedząc mniej niż potrzeba pokarmów zawierających odpowiednie ilości węglowodanów, białek i tłuszczów, witamin A i C, witamin grupy B oraz składników mineralnych, jak wapń i żelazo [6, 9, 26], występuje poważne zagrożenie, iż oddziaływanie alkoholu na trawienie pożywienia i wykorzystanie składników pokarmowych może przyczynić się do przesunięcia osób średnio niedożywionych do grupy mocno niedożywionych. Alkohol a odżywianie - komentarz dyrektora NIAAA dr. med. Enocha Gordisa Najlepszym sposobem leczenia pacjentów alkoholików z niedożywieniem jest połączenie odpowiedniej diety i abstynencji. W celu ogólnej poprawy ich zdrowia i wyrównania niedoborów 4 / 6
składników pokarmowych dodatkowo podaje się witaminy i mikroelementy. Skutkiem stosowania nadmiernych dawek takich suplementów, jak witamina A, przekraczających normalnie zalecane, mogą być objawy przedawkowania. Chociaż różne sposoby odżywiania reklamowane są jako "leki" na alkoholizm, niewiele dowodów wskazuje na słuszność takiego podejścia. Niemniej pojawiają się wciąż na nowo podejmowane badania na temat alkoholu w aspekcie odżywiania. Tak więc ciągle otwarta pozostaje możliwość włączenia do metod leczenia alkoholizmu terapii opartych na specjalnym żywieniu alkoholików. tłum. Magdalena Ślósarska Bibliografia [1] Lieber, C.S. The influence of alcohol on nutritional status. Nutrition Reviews 46(7):241-254, 1988. [2] Korsten, M.A. Alcoholism and pancreatitis: Does nutrition play a role? Alcohol Health & Research World 13(3):232-237, 1989. [3] Feinman, L. Absorption and utilization of nutrients in alcoholism. Alcohol Health & Research World 13(3):207-210, 1989. [4] Thomson, A.D., and Pratt, O.E. Interaction of nutrients and alcohol: Absorption, transport, utilization, and metabolism. In: Watson, R.R., and Watzl, B., eds. Nutrition and Alcohol. Boca Raton, FL: CRC Press, 1992. pp. 75-99. [5] Sato, M., and Lieber, C.S. Hepatic vitamin A depletion after chronic ethanol consumption in baboons and rats. Journal of Nutrition 111:2015-2023, 1981. [6] Feinman, L., and Lieber, C.S. Nutrition: Medical problems of alcoholism. In: Lieber, C.S., ed. Medical and Nutritional Complications of Alcoholism: Mechanisms in Management. New York: Plenum Publishing Corp., 1992. pp. 515-530. [7] Patel, D.G. Effects of ethanol on carbohydrate metabolism and implications for the aging alcoholic. Alcohol Health & Research World 13(3):240-246, 1989. [8] U.S. Department of Health and Human Services. The Surgeon General s Report on Nutrition and Health. DHHS Pub. No. (PHS)88-50210. Washington, DC: Supt. of Docs., U.S. Govt. Print. Off., 1988. [9] Gruchow, H.W.; Sobocinski, K.A.; Barboriak, J.J.; and Scheller, J.G. Alcohol consumption, nutrient intake and relative body weight among U.S. adults. American Journal of Clinical Nutrition 42(2):289-295, 1985. [10] Colditz, G.A.; Giovannucci, E.; Rimm, E.B.; Stampfer, M.J.; Rosner, B.; Speizer, F.E.; Gordis, E.; and Willett, W.C. Alcohol intake in relation to diet and obesity in women and men. American Journal of Clinical Nutrition 54(1):49-55, 1991. [11] World, M.J.; Ryle, P.R.; Pratt, O.E.; and Thomson, A.D. Alcohol and body weight. Alcohol and Alcoholism 19(1):1-6, 1984. [12] Lieber, C.S. Alcohol and nutrition: An overview. Alcohol Health & Research World 13(3):197-205, 1989. [13] Leo, M.A., and Lieber, C.S. Alcohol and vitamin A. Alcohol Health & Research World 13(3):250-254, 1989. [14] Tortora, G.J., and Anagnostakos, N.P., eds. Principles of Anatomy and Physiology. 5th ed. New York: Harper & Row Publishers, 1987. [15] Marsano, L., and McClain, C.J. Effects of alcohol on electrolytes and minerals. Alcohol Health & Research World 13(3):255-260, 1989. [16] Flink, E.B. Magnesium deficiency in alcoholism. Alcoholism: Clinical and Experimental Research 10(6):590-594, 1986. [17] McClain, C.J.; Antonow, D.R.; Cohen, D.A.; and Shedlofsky, S.I. Zinc metabolism in alcoholic liver disease. Alcoholism: Clinical and Experimental Research 10(6):582-589, 1986. [18] Leo, M.A.; Kim, C.-I.; Lowe, N.; and Lieber, C.S. Interaction of ethanol with *-carotene: Delayed blood clearance and enhanced 5 / 6
hepatotoxicity. Hepatology 15(5):883-891, 1992. [19] Leo, M.A.; Rosman, A.S.; and Lieber, C.S. Differential depletion of carotenoids and tocopherol in liver disease. Hepatology 17(6):977-986, 1993. [20] Mezey, E.; Kolman, C.J.; Diehl, A.M.; Mitchell, M.C.; and Herlong, H.F. Alcohol and dietary intake in the development of chronic pancreatitis and liver disease in alcoholism. American Journal of Clinical Nutrition 48(1):148-151, 1988. [21] Korsten, M.A.; Pirola, R.C.; and Lieber, C.S. Alcohol and the pancreas. In: Lieber, C.S., ed. Medical and Nutritional Complications of Alcoholism: Mechanisms in Management. New York: Plenum Publishing Corp., 1992. pp. 341-358. [22] Korsten, M.A.; Wilson, J.S.; and Lieber, C.S. Interactive effects of dietary protein and ethanol on rat pancreas: Protein synthesis and enzyme secretion. Gastroenterology 99(1):229-236, 1990. [23] Victor, M. The effects of alcohol on the nervous system: Clinical features, pathogenesis, and treatment. In: Lieber, C.S., ed. Medical and Nutritional Complications of Alcoholism: Mechanisms in Management. New York: Plenum Publishing Corp., 1992. pp. 413-457. [24] Weinberg, J. Nutritional issues in perinatal alcohol exposure. Neurobehavioral Toxicology and Teratology 6(4):261-269, 1984. [25] Phillips, D.K.; Henderson, G.I.; and Schenker, S. Pathogenesis of fetal alcohol syndrome: Overview with emphasis on the possible role of nutrition. Alcohol Health & Research World 13(3):219-227, 1989. [26] Hillers, V.N., and Massey, L.K. Interrelationships of moderate and high alcohol consumption with diet and health status. American Journal of Clinical Nutrition 41(2):356-362, 1985. 6 / 6