Toruń 28.07.2014 Dr hab. Maciej Zastempowski, prof. nadzw. UMK Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwem ul. Gagarina 13A 87-100 Trouń RECENZJA ROZPRAWY DOKTORSKIEJ mgr Moniki Olszewskiej pt. Wartości menedżerów jako determinanta działań pozaekonomicznych w przedsiębiorstwach branży budowlanej - przygotowanej pod kierunkiem naukowym Promotor prof. dr hab. Małgorzaty Kokocińskiej, prof. zw. UEP i Promotora pomocniczego dr Andrzeja Stańdy 1. Uwagi wstępne Podstawą wydania opinii jest pismo prof. dr hab. Kazimierza Krzakiewicza, prof. zw. UEP, Dziekana Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu z dnia 26 czerwca 2014 r. (V/DWZ-w/763/2014). Przedstawiona do recenzji rozprawa doktorska obejmuje w swej części merytorycznej wstęp, pięć rozdziałów oraz zakończenie i zawiera się na 196 stronach. Część uzupełniającą stanowi słowniczek pojęć, bibliografia obejmująca 583 pozycji, w tym 114 pozycji obcojęzycznych i 68 źródeł internetowych, oraz aneks obejmujący: kwestionariusz ankiety badania głównego, oraz wykresy nr 1-6. Całość rozprawy doktorskiej obejmująca właściwą część merytoryczną oraz część uzupełniającą mieści się na 248 stronach. Zgodnie z wymaganiami ustawowymi, stawianymi rozprawom doktorskim, powinny one stanowić oryginalne rozwiązanie problemu naukowego ( ) oraz wykazywać ogólną wiedzę teoretyczną kandydata w danej dyscyplinie naukowej. 1 Mając to na uwadze, przy ocenie rozprawy doktorskiej mgr Moniki Olszewskiej, 1 Art. 13.1. Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki, Dz. U. nr 65, poz. 595, z późn. zm. 1
przyjęto następujące kryteria: znaczenie podjętej tematyki, poprawność w sformułowaniu celów i hipotez badawczych, metodyka badań, struktura rozprawy oraz jej strona warsztatowa. 2. Znaczenie podjętej tematyki Podjęta w rozprawie tematyka wartości menedżerów jako determinanty działań pozaekonomicznych współczesnych przedsiębiorstw stanowi ważny i aktualny problem badawczy, zarówno z punktu widzenia teorii, jak i empirii. Wynika to z kilku przyczyn. Po pierwsze, to jakie reprezentujemy wartości i jak je postrzegamy, wydaje się stanowić kluczową przesłankę wszystkich podejmowanych przez nas działań. Dotyczy to zarówno ludzi i ich życia, jak i wszystkich współczesnych organizacji, których ludzie stanowią przecież główny zasób. W konsekwencji system wartości człowieka decyduje zarówno o tym, jakiego dokona on wyboru w zakresie zawodu i miejsca pracy, jaki i, w jaki sposób będzie zachowywał się on w organizacji. Po drugie, sposoby tworzenia i utrzymania przewagi konkurencyjnej organizacji (w tym głównie przedsiębiorstw) są przedmiotem ciągłego zainteresowania, zarówno naukowców, jak i praktyków życia gospodarczego. Poszukiwanie źródeł sukcesu współczesnych nam organizacji, w dużej mierze, wyczerpało już obszary zasobów materialnych, skłaniając się coraz częściej w kierunku tych o charakterze niematerialnym 2. Jednym z kluczowych zasobów jawi się tu strategia organizacji, która z kolei opiera się na odpowiednio sformułowanych wartościach, budujących jej tożsamość 3. Wartościach, które stanowią swoiste spoiwo łączące uniwersalne ludzkie potrzeby i aspiracje z celami organizacji 4. Po trzecie, kwestia celu funkcjonowania w teorii przedsiębiorstwa, stanowiła i stanowi ciągle obszar zainteresowania ekonomistów. Analiza tych teorii może prowadzić do konkluzji, iż nie dają one podstaw do określenia, które z podejmowanych przez przedsiębiorstwa celów są nadrzędne. Czy są nimi cele ekonomiczne czy może pozaekonomiczne. Dobór tych celów jest bowiem zawsze indywidualną kwestią każdego przedsiębiorcy. Po czwarte, dostrzec można rosnące zainteresowanie tematyką związaną z szeroko pojętą odpowiedzialnością w biznesie i działaniami służącymi realizacji celów pozaekonomicznych 5. Takie koncepcje jak zrównoważony rozwój (ZR), społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR) czy tworzenie wspólnej wartości (CSV 6 ) na trwale dostały się już języka ekonomicznego. Biorąc pod uwagę powyższe, wybór tematu rozprawy doktorskiej przez mgr Monikę Olszewską uznać należy za właściwy i jednoznacznie podkreślić jego aktualność i wagę. Ze względu na wnikliwość i wieloaspektowość rozpoznawanych kwestii, praca ta dostarcza bowiem wielu cennych informacji dotyczących kluczowych wartości menedżerów i ich wpływu na podejmowanie działań pozaekonomicznych w przedsiębiorstwach branży budowlanej w Polsce. 2 T. Peters, R. Waterman, W poszukiwaniu doskonałości w biznesie, MT Biznes, Warszawa 2011, s. 368-369. 3 J. Low, P.C. Kalafut, Niematerialna wartość firmy. Ukryte źródła przewagi konkurencyjnej, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s. 73-82. 4 A. Stachowicz-Stanusch, Potęga wartości. Jak zbudować nieśmiertelną firmę, Helion, Gliwice 2007, s. 84-86. 5 Szeroko o działaniach proekologicznych przedsiębiorstw pisze L. Dziawgo, L. Dziawgo, Zielony rynek finansowy, Ekologiczna ewolucja rynku finansowego, PWE, Warszawa 2010. 6 CSV - Creating shared Value. M.E. Porter, M.R. Kramer, Creating Shared Value, Harvard Business Review, nr1/2 2011, Vol. 89, s. 62-77. 2
3. Cele pracy i hipotezy badawcze Problem badawczy, cel główny rozprawy, cele cząstkowe i hipotezy badawcze Doktorantka zaprezentowała we wstępie. Wyłoniony problem badawczy sformułowany został w postaci pytania: jaką rolę w podejmowaniu w przedsiębiorstwach działań o charakterze pozaekonomicznym odgrywają deklarowane przez menadżerów wartości?. 7 Tak określony problem badawczy wyznaczył trzy subzakresy przeprowadzonych przez mgr Monikę Olszewską badań 8 : stopień identyfikacji menadżerów z wartościami ostatecznymi i instrumentalnymi, związki między deklarowanymi wartościami menedżerów a ich zadowoleniem z życia zawodowego, które jest elementem jakości życia, związki między deklarowanymi wartościami menadżerów a kulturą organizacyjną. Celem głównym rozprawy jest analiza i ocena roli, jaką odgrywają identyfikowane wartości ostateczne i instrumentalne w podejmowaniu przez przedsiębiorstwa działań pozaekonomicznych. 9 Jego realizacja, zdaniem Doktorantki, wymagała osiągnięcia dwojakiego rodzaju celów cząstkowych: 10 teoriopoznawczych obejmujących przedstawienie i krytyczną analizę dorobku teoretycznego dotyczącego: o pojęcia wartości i ich roli w działalności gospodarczej w ujęciu historycznym, o idei opartych na działaniach pozaekonomicznych w działalności gospodarczej, ze szczególnym uwzględnieniem budowania jakości życia, o celów pozaekonomicznych w teoriach przedsiębiorstwa, o wartości i ich związków z kulturą organizacyjną przedsiębiorstw; empirycznych obejmujących: o identyfikację celów pozaekonomicznych, o identyfikację wartości cenionych przez menedżerów, o badanie zadowolenia z życia zawodowego jako składowej jakości życia, o charakterystykę kultury organizacyjnej badanych przedsiębiorstw z komentarzem dotyczącym powiązania z działaniami pozaekonomicznymi. Szczegółowa lektura rozprawy mgr Moniki Olszewskiej upoważnia do następujących stwierdzeń: cel główny sformułowano poprawnie, wyraźnie wyznaczając w nim kierunek badań, cele cząstkowe również sformułowano poprawnie - dobrze wpisują się one w cel główny, cel główny i cele cząstkowe są logiczne i adekwatne do przyjętego zakresu badawczego rozprawy. Jednoznacznie określiły one strukturę zarówno części teoretycznej, jak i empirycznej rozprawy, a Doktorantka przedstawiając, 7 M. Olszewska, Wartości menedżerów jako determinanta działań pozaekonomicznych w przedsiębiorstwach branży budowlanej, Rozprawa doktorska, Uniwersytet ekonomiczny w Poznaniu, Poznań 2014, s. 7. 8 Ibidem. 9 Ibidem, s. 8. 10 Ibidem. 3
analizując i oceniając uzyskane w trakcie badań wyniki, konsekwentnie dążyła do ich realizacji, co ostatecznie w znacznej części osiągnęła. Hipotezy badawcze, oprócz celów badawczych, wydają się stanowić najważniejszy punkt odniesienia w dokonywaniu oceny wartości naukowej pracy. Doktorantka postawiła jedną hipotezę główną Podejmowanie działań pozaekonomicznych przez przedsiębiorstwa jest determinowane systemem wartości deklarowanym przez menedżerów 11. Z hipotezy tej wyprowadziła trzy następujące hipotezy cząstkowe: H1 - deklarowane przez menedżerów wartości w różnym stopniu wpływają na podejmowanie działań pozaekonomicznych, H2 istnieje związek między realizacją działań pozaekonomicznych a zadowoleniem z pracy i w konsekwencji z jakością życia menedżerów, H3 niektóre typy kultury organizacyjnej szczególnie sprzyjają podejmowaniu działań pozaekonomicznych. 12 Uważam, iż w kontekście problemu badawczego i celów rozprawy wszystkie hipotezy zostały postawione prawidłowo. Są one powiązane z sobą logicznie i nośne badawczo. Wyraziście określiły kierunek i zakres badań, a ich empiryczna weryfikacja umożliwiła Doktorantce realizację założonych celów badawczych. 4. Metodyka badań Przyjęta przez Doktorantkę metodyka badań jest odpowiednia do realizacji sformułowanych celów i hipotez badawczych. Mgr Monika Olszewska wykorzystał wiele źródeł danych i informacji, zarówno o charakterze wtórnym, jak i pierwotnym. Krytyczna analiza bogatej polskiej i zagranicznej literatury przedmiotu, daje silne podstawy do prowadzonych badań empirycznych i jest dowodem dużej Jej erudycji. W części empirycznej Doktorantka zastosował różne metody zbierania danych: ankietę pocztową należącą do metod pomiaru pośredniego, wywiad bezpośredni należący do metod pomiaru bezpośredniego, oraz analizę przypadków. Uważam, iż metody te zostały właściwie dobrane i zastosowane. Próba badawcza miała charakter celowy. Ankietę pocztową rozesłano do 300 największych krajowych odbiorców (przedsiębiorstw) jednego dostawcy, zajmującego się sprzedażą hurtową drewna i materiałów budowlanych. Zwrot uznać należy za wysoki, wyniósł on bowiem 33%. Niestety, pewien niedosyt wzbudza sposób opisania metody badawczej, widziany z perspektywy analizy dalszych empirycznych rozdziałów pracy. Dotyczy to kliku kwestii: w opisie metody badawczej Doktorantka wskazuje na wykorzystanie wywiadu bezpośredniego. Niestety z tekstu nie wynika, czemu miał on służyć. Czy był to kolejny etap badań empirycznych, służący pogłębieniu analizy badanych zjawisk? Nie został również scharakteryzowany kwestionariusz wykorzystanego wywiadu. Doktorantka poprzestała jedynie na szczegółowej analizie kwestionariusza ankiety 13. W rozprawie nie umieszono również jego wzoru. W załączniku znalazł się jedynie kwestionariusz ankiety 14 ; 11 Ibidem, s. 9. 12 Ibidem, s. 9-10. 13 Ibidem, s. 103-105. 14 Ibidem, s. 197-202. 4
brakuje w opisie metodyki badawczej jednoznacznego wskazania na wykorzystanie analizy przypadków. Przecież została ona przeprowadzona, o czym świadczą, zarówno opisy przykładowych firm, przypisanych do poszczególnych trzech grup badanych przedsiębiorstw 15, jak i własne odniesienie do nich Doktorantki, która pisze, iż studium przypadku miało na celu analizę i ocenę roli, jaką odgrywają identyfikowane wartości ostateczne i instrumentalne w podejmowaniu przez przedsiębiorstwa działań pozaekonomicznych 16 ; w opisie metodyki badawczej brakuje także odniesienia do aneksu do badań przeprowadzonego w 2013 r., któremu poświęca Doktorantka ostanie dwa akapity podrozdziału 5.3. 17 Jaki był cel tego aneksu, w jakiej formie został on przeprowadzony i na jakiej próbie? W mojej opinii, główne badania empiryczne dostarczyły przecież wszystkich potrzebnych, do realizacji celów rozprawy i weryfikacji hipotez, danych; szkoda, iż Doktorantka nie wyjaśniła w opisie metodyki dotyczącym doboru próby celowej, o jakiego głównego dostawcę chodzi 18. Uważam także, iż należało podać informacje na temat wykorzystanego rankingu 19 ; nie do końca precyzyjnie wyjaśniono liczebność badanej próby. Doktorantka wskazuje na 100 podmiotów uczestniczących w badaniach 20, po czym dzieli badane przedsiębiorstwa na trzy grupy (w zależności od realizowanych w biznesie celów: DU, DN, ND), łącznie obejmujące 78 podmiotów (24, 38 i 16) 21. Skąd ta rozbieżność? Pragnę także podkreślić, iż powyższe uwagi nie rzutują na ogólną, całościową pozytywną ocenę metodyki przeprowadzonych badań. 5. Struktura rozprawy Struktura rozprawy jest poprawna i zgodna z koncepcją badawczą. Praca składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów, zakończenia, słowniczka pojęć i bibliografii. Dwa pierwsze rozdziały mają charakter teoretyczny, trzeci metodyczny, zaś czwarty i piąty empiryczny. Teoretyczną część rozprawy, składającą się z dwóch obszernych i właściwie ustrukturyzowanych rozdziałów, mgr Monika Olszewska napisała w oparciu o odpowiednio dobraną i bogatą literaturę, nie tylko krajową, ale i obcojęzyczną. Prezentując podstawy teoretyczne zagadnień związanych z pojęciem i interpretacją wartości w działalności gospodarczej oraz uwarunkowaniami działalności pozaekonomicznej, Doktorantka uwzględnił większość znaczących publikacji, w tym najnowszych czasopism o zasięgu międzynarodowym. Rozdział pierwszy pt. Pojęcie i interpretacja wartości w działalności gospodarczej w ujęciu historycznym poświęcony został problematyce ewolucji w zakresie sposobów pojmowania wartości. Znajdziemy tu zarówno analizę pojęcia wartość w starożytnej filozofii, jak i myśli nowożytnej i współczesnej. Warto podkreślić, iż zdefiniowanie wartości jest zadaniem trudnym. Jak pisze Doktorantka 15 Ibidem, s. 109-110. 16 Ibidem, s. 193. 17 Ibidem, s. 191. 18 Ibidem, s. 8, 101, 103. 19 Ibidem, s. 103. 20 Ibidem, s. 101, 103. 21 Ibidem, s. 101. 5
choć jest to zjawisko proste i nierozkładalne, to z pojedynczych wartości układa się cała ich bogata struktura, zarówno w aspekcie mnogości, jak i wzajemnych powiązań. 22 Uważam, iż jest to rozdział potrzeby, bowiem przekonuje czytającego o wiedzy, erudycji i umiejętności formułowania własnych sądów przez Doktorantkę. Jest ona także poprawny pod względem zakresu i sposobu podejścia do omawianej problematyki. Rozdział drugi pt. Uwarunkowania działalności pozaekonomicznej przedsiębiorstwa przedstawia charakterystykę działalności pozaekonomicznej przedsiębiorstwa widzianą z różnych perspektyw. Znajdziemy tu zarówno opis jej istoty i ewolucji, sposobów jej pojmowania na tle koncepcji: zrównoważonego rozwoju, społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR), tworzenie wspólnej wartości (CSV) i wybranych teorii przedsiębiorstwa oraz jej kulturowo-organizacyjne uwarunkowania. Moją drobną wątpliwość budzi sposób ustrukturyzowania tego rozdziału, szczególnie 2.1. Wydaje mi się bowiem, iż dla lepszej percepcji tekstu, warto było przedstawić omawiane tu kwestie: zrównoważonego rozwoju, społecznej odpowiedzialności biznesu i tworzenie wspólnej wartości w trzech kolejnych podrozdziałach. Ogólna ocena treści części teoretycznej rozprawy jest pozytywna. Dokonana przez Doktorantkę charakterystyka problematyki pojęcia wartość i uwarunkowań działalności pozaekonomicznych, świadczy zarówno o Jej umiejętności formułowania własnych sądów, jak i głębokiej wiedzy. Cały trzeci rozdział mgr Monika Olszewska poświęciła sprawom metodyki przeprowadzonych badań empirycznych. Zaprezentowała tu zarówno problem badawczy, cel główny rozprawy, cele cząstkowe i hipotezy badawcze, jak i charakterystykę narządzi badawczych, badanych przedsiębiorstw oraz badanej populacji. 23 Jego lektura zmusza jednak do podniesienia, kilku drobnych uwag: sposób przedstawienia formy prawnej badanej populacji zaprezentowany na wykresie 1 24 jest błędny, pomieszano tu bowiem kilka kryteriów i nie do końca je zaprezentowano (forma prawna, powiązanie z kapitałem zagranicznym, prowadzenie ksiąg finansowych, charakter własności); opis w tekście rozprawy 25 wykresu 2 26 nie odpowiada jego zawartości (trudno z niego wnioskować o skali działania badanych, ich czasie obecności na rynku, wielkości obrotów itd.); prezentacja poszczególnych grup badanych przedsiębiorstw jest nieco nieczytelna, np. po przedstawieniu rozkładu populacji grup DU 27 i ND 28 warto było od razu pokazać grupę DN (jest ona dopiero po analizie wartości sprzedaży i wynikach finansowych 29 ); w teksie rozprawy jest odwołanie i opis rysunku 5 30, którego nie zamieszczono w pracy. Podobnie w źródle wykresu 9 31 (kolejny rozdział 4) odwołano się do tabeli 7, która dotyczy całkiem innych kwestii; 22 Ibidem, s. 38. 23 Szczegółowej oceny metodyki badawczej dokonano w części 4. 24 M. Olszewska, op. cit., s. 106. 25 Ibidem, s. 108. 26 Ibidem, s. 107. 27 Ibidem, s. 108. 28 Ibidem, s. 110. 29 Ibidem, s. 114. 30 Ibidem, s. 111. 31 Ibidem, s. 124. 6
nie rozumiem także dlaczego w części dotyczącej opisu badanych przedsiębiorstw (podrozdział 3.3.1), Doktoranta przedstawia działania na rzecz ochrony środowiska naturalnego nakazane prawem 32. W jaki sposób łączy się to z charakterystyką badanych? charakteryzując badaną populację menedżerów, pod względem ich zawodów Doktorantka wymienia, iż najczęściej są to ekonomiści, inżynierowie i przedsiębiorcy 33. Zarówno ekonomista, jak i inżynier może być przedsiębiorcą. Przedsiębiorca nie jest bowiem określeniem zawodu. Rozdział czwarty pt. Identyfikowane wartości wyznaczające działania pozaekonomiczne w świetle badań własnych przedstawia pierwszą część wyników przeprowadzonych przez Doktorantkę badań. Znajduje się tu ocena uzyskanych rezultatów w zakresie deklarowanych wartości ostatecznych i instrumentalnych, pracy zawodowej jako wyrazu osobowości i charakteru, jako miejsca zaspokajania potrzeb przynależności, uznania i szacunku oraz rozwoju osobistego i zaspokajania potrzeby samorealizacji w miejscu pracy. Szczegółowo również, mgr Monika Olszewska, odniosła się tu do weryfikacji postawionych hipotez H1 i H2. Rozdział piąty pt. Wymiary kulturowe przedsiębiorstw budowlanych w związku z podejmowaniem działań pozaekonomicznych przestawia drugą część wyników badań empirycznych. Mgr Monika Olszewska szczegółowo zaprezentowała tu kultury organizacyjne przedsiębiorstw, style przywództwa i style kierowania pracownikami widziane z perspektywy trzech grup badanych. Rozdział ten służył weryfikacji hipotezy H3. Wnioski z pracy Doktorantka zamieściła w zakończeniu. Wskazują one na pozytywną weryfikację postawionych przez Nią hipotez. Szkoda, że Doktorantka, konsekwentnie tak ja w przypadku wniosku 1 i 2, również w 3 nie odniosła się bezpośrednio do hipotezy. Konkludując część empiryczną rozprawy oceniam wysoko. Zaprezentowane w niej rozważania są bardzo cenne dla całości pracy i przyczyniają się jednoznacznie do realizacji zamierzonych przez mgr Monikę Olszewską celów. 6. Strona warsztatowa ocena formalna Strona warsztatowa opiniowanej rozprawy doktorskiej mgr Moniki Olszewskiej zasługuje na pozytywną ocenę. Pracę cechuje bowiem kompleksowość i wnikliwość dociekań, zarówno w odniesieniu do źródeł wtórnych, jak i pierwotnych. Doktorantka wyczerpująco objaśniła wykorzystywane pojęcia i charakteryzowane zjawiska. Posługiwała się przy tym poprawnym od strony stylistycznej i komunikatywnej, językiem. Wykorzystane metody zostały użyte przez Doktorantkę zgodnie z zaleceniami metodologii badań naukowych. Do nielicznych usterek formalnych, nie wpływających na pozytywną ocenę, można zaliczyć: niepotrzebne umieszczenie Słowniczka pojęć po wstępnie a nie na końcu rozprawy, wydzielanie w tekście oddzielnych fragmentów poprzedzonych tytułem a nie stanowiących podrozdziałów co utrudnia percepcję tekstu, 34 opisując analizę strukturalną sektora należało odwołać się bezpośrednio do źródeł autora tej koncepcji M.E. Portera a nie do Wikipedii, 32 Ibidem, s. 115-117. 33 Ibidem, s. 119. 34 Ibidem, s. 102. 7
literówki 35 (np. nie F. Veblen a T. Veblen 36 ) 7. Konkluzja końcowa Analiza całości recenzowanej rozprawy doktorskiej mgr Moniki Olszewskiej pozwala na stwierdzenie, iż stanowi ona interesujące studium badawcze, prezentujące wartości menedżerów i ich wpływ na działania pozaekonomiczne polskich przedsiębiorstw. Oceniam tą pracę wysoko zarówno w warstwie teoretycznej, jak i praktycznej. Dokonując oceny całości pracy pragnę jednoznacznie wyrazić opinię, iż stanowi ona oryginalne rozwiązanie problemu naukowego, wskazując na odpowiedni poziom wiedzy teoretycznej jej Autorki oraz umiejętność samodzielnego prowadzenia przez nią pracy naukowej. Biorąc pod uwagę wszystkie przyjęte kryteria oceny, stwierdzam, iż recenzowana przeze mnie rozprawa doktorska mgr Moniki Olszewskiej pt. Wartości menedżerów jako determinanta działań pozaekonomicznych w przedsiębiorstwach branży budowlanej odpowiada warunkom stawianym tego typu opracowaniom i wnoszę do Rady Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu o jej dopuszczenie do publicznej obrony. 35 Ibidem, s. 39, 60, 94, 95, 109. 36 Ibidem, s. 32. 8