Vol. 3/2004 Nr 1(6) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Otyłość, nadwaga i niedobór masy ciała u dzieci śląskich w wieku 7-9 lat Obesity, overweight and thinness in Silesian children 7-9 years old 1 Magdalena Olszanecka-Glinianowicz, 2 Ewa Małecka-Tendera, 2 Paweł Matusik, 1 Agnieszka Żak-Gołąb 1 Katedra Patofizjologii Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach 2 Klinika Pediatrii, Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach Adres do korespondencji: Magdalena Olszanecka-Glinianowicz, Katedra Patofizjologii Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach, 40 752 Katowice, ul. Medyków 18, tel./fax (032) 25 26 091, e-mail: magols@escul Słowa kluczowe: nadwaga, otyłość, niedowaga, okres przedpokwitaniowy Key words: overweight, obesity, thinness, prepubertal age STRESZCZENIE/ABSTRACT Wstęp: Celem pracy było określenie częstości występowania otyłości, nadwagi i niedowagi u dzieci szkolnych w wieku przedpokwitaniowym (7 9 lat) w województwie śląskim. Materiał i metody: Losowy dobór dzieci prowadzony był metodą klastrów sporządzonych na podstawie list uczniów uczęszczających do klas I i II. Wybrane losowo dzieci były trzykrotnie ważone i mierzone. Z uzyskanych średnich obliczono wskaźnik masy ciała (BMI). Za punkt odcięcia dla otyłości przyjęto 97 percentyl na siatkach centylowych Instytutu Matki i Dziecka, a dla nadwagi wartości BMI pomiędzy 90 a 97 percentylem, jako niedowagę przyjęto wartości poniżej 10 percentyla wyznaczone dla płci i wieku. Do badań ostatecznie włączono 631 dzieci (306 dziewczynek i 325 chłopców). Wyniki: Otyłość stwierdzono u 3,2% ogółu badanych dzieci, nadwagę u 8,4% a niedowagę u 4,9%. Po podziale badanych na grupy wiekowe 7, 8 i 9-latków otyłość stwierdzono odpowiednio u 3,0%; 2,3% i 5,3%, nadwagę odpowiednio u 3,0%; 8,2% i 11,1% dzieci, a niedowagę odpowiednio u 7,4%; 4,8% i 4,1% badanych. Po uwzględnieniu płci i wieku otyłość stwierdzono u 5,9% dziewcząt w wieku 7 lat, 1,0% w wieku 8 lat i 10,1% w wieku 9 lat. Nadwaga występowała odpowiednio u 2,9%; 10,9% i 12,7%, niedowaga u 8,8%, 4,7% i 6,3%. U chłopców otyłość stwierdzono u 0% siedmiolatków, 3,5% ośmiolatków i 1,0% dziewięciolatków. Nadwaga występowała odpowiednio u 3,0%, 5,0% i 10,8% chłopców, a niedowaga u 6,0%, 5,0% i 2,2%. Łącznie 3,9% dziewcząt i 2,5% chłopców było otyłych, nadwaga charakteryzowała 10,5% dziewcząt i 5,8% chłopców, a niedowaga 5,6% dziewcząt i 4,3% chłopców. Wnioski: 1. Nadmiar masy ciała występuje na Śląsku u 11,6% dzieci w wieku 7 9 lat, u 3,2% jest to otyłość. 2. Częstość występowania nadwagi i otyłości jest istotnie wyższa u dziewcząt i wzrasta z wiekiem. 3. W porównaniu z populacją ogólnopolską częstość obecności występowania nadwagi i otyłości jest wyższa u śląskich dziewcząt i niższa u śląskich chłopców. 4. Niedowaga dotyczy 4,9% śląskich dzieci w wieku 7 9 lat i częstość jej występowania nie różni się pomiędzy płciami. Vol. 3/2004, Nr 1(6) 37
Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 3/2004;1(6):37-43 Objective: The aim of the study was to assess the prevalence of overweight, obesity and thinness in Silesian prepubertal children (7 9-year-old) in the Silesian region. Material and methods: Data were collected in randomly selected sample of school children. Randomisation was performed by clusters method based on a list of school children attending first two classes of primary schools. In all the children weight and height were measured and mean BMI calculated. Obesity was defined by BMI exceeding 97 percentile and overweight by BMI between 90 and 97 percentile on charts established by the National Institute of Mother s and Child s Health (IMiD), as thinness was defined by BMI below 10 percentile for sex and age. Results: Among 631 children (306 girls and 325 boys) included in the study obesity was diagnosed in 3.2%, overweight in 8.4% and thinness in 4.9%. Through age classes of 7-, 8-, 9-year-old, children obesity was diagnosed respectively in 3.0%, 2.3% and 5.3% of children, overweight in 3.0%, 8.2% and 11.1% of children and thinness in 7.4%, 4.8% and 4.1%, 7-,8-,9-year-old children. Through age and sex classes obesity was diagnosed in 5,9% of 7-year-old girls, in 1% of 8-year-old girls and 10.1% 9-year-old girls. Overweight was diagnosed respectively in 2.9%; 10.9% and 12.7% and thinness in 8.8%, 4.7% and 6.3% of girls. In boys obesity was diagnosed in 0% of 7-year-old, 3.5% of 8-year-old and 1.0% of 9-year-old. Overweight was diagnosed respectively in 3.0%, 5.0% and 10.8% of boys and thinness in 6%, 5% and 2.2% of boys. After including 3.9% of girls and 2.5% of boys with obesity into the overweight group the excess weight was diagnosed in 10.5% of girls and 5.8% of boys and thinness in 5.6% of girls and 4.3% of boys. Conclusions: 1. Overweight was diagnosed in 11.6% 7 9-year-old Silesian children, 3.2% of them being obese. 2. The prevalence of overweight and obesity was significantly higher in girls and increased with age. 3. Compared to the data obtained for general polish population prevalence of overweight and obesity was higher in Silesian girls and lower in Silesian boys. 4. Thinness was diagnosed in 11.6% 7 9-year-old Silesian children and its prevalence did not differ between girls and boys. Wstęp W roku 1998 WHO uznała otyłość za chorobę przewlekłą stającą się epidemią.w ostatnich latach zwiększa się gwałtownie liczba osób otyłych, głównie w krajach rozwiniętych, obecnie problem dotyczy około 15% populacji [1]. Przeprowadzone w latach 1983 1986 przez WHO badania w 48 krajach wykazały, że od 50 do 75% populacji w wieku 35 64 lat miało nadwagę lub otyłość [1, 2]. Pod koniec lat 90. ponad połowa dorosłych mieszkańców Stanów Zjednoczonych charakteryzowała nadwaga lub była otyłość. W ciągu ostatnich 20 lat liczba otyłych dorosłych Amerykanów zwiększyła się o 50%, natomiast liczba otyłych dzieci w tym samym czasie uległa podwojeniu [3]. W ciągu ostatnich 10 lat liczba otyłych Polaków wzrosła o około 4%, a ogólna liczba otyłych dorosłych w Polsce przekroczyła 50% [4]. Problem nadwagi i otyłości dotyczy również w znacznym stopniu dzieci i młodzieży. Uważa się, że około 80% otyłych dzieci zachowa tę cechę w późniejszym okresie życia. W Wielkiej Brytanii częstość występowania nadwagi i otyłości u dzieci wynosiła w 1989 roku odpowiednio 14,7% i 5,4%, w badaniach przeprowadzonych w 1998 roku stwierdzono jej wzrost odpowiednio do 23,6% i 9,4% [5, 6]. Badania niemieckie wykazały wzrost częstości występowania nadwagi między 1975 a 1995 ro- kiem u chłopców z 10,0% do 16,3%, a u dziewcząt z 11,7% do 20,7% [7]. Powszechnie panuje przekonanie o zwiększeniu się liczby otyłych dzieci w Polsce. Brak jest jednak obiektywnych danych dokumentujących ten pogląd, ponieważ opublikowane badania epidemiologiczne oparte są na różnych grupach wiekowych i różnych kryteriach diagnostycznych otyłości i nadwagi u dzieci [8, 9]. Celem pracy było określenie częstości występowania otyłości, nadwagi i niedowagi u dzieci szkolnych w wieku przedpokwitaniowym (7 9 lat) w wybranej losowo reprezentatywnej dla województwa śląskiego grupie oraz stworzenie bazy danych dla przyszłych badań trendów sekularnych. Materiał i metody Prezentowana praca jest częścią badania przeprowadzonego jednoczasowo w 8 losowo wybranych okręgach Polski. Badaniem objęto dziewczynki i chłopców z klas I i II szkół podstawowych województwa śląskiego w wieku 7 9 lat (wiek dzieci został ustalony w tym przedziale celem wyeliminowania wpływu procesu dojrzewania na masę ciała badanych). Dobór dzieci odbywał się dwuetapowo metodą klastrów. W pierwszym etapie zebrano adresy wszystkich szkół podstawowych województwa śląskiego. Na 38
Olszanecka-Glinianowicz M. i inni Otyłość, nadwaga i niedobór masy ciała u dzieci śląskich... udział w badaniu wyraziły zgodę 1093 szkoły. Liczba uczniów klas I i II w tych szkołach wynosiła 94 628, co dało 2328 klastrów. Średnia liczba dzieci przypadająca na jeden klaster wynosiła 47. Następnie przeprowadzono randomizację klastrów i wylosowano odpowiednią liczbę szkół dla województwa śląskiego 20, obejmujących 950 dzieci (po 50% chłopców i dziewczynek). W drugim etapie poproszono wylosowane szkoły o dostarczenie list uczniów, które posortowano według wieku i płci. Liczba badanych dzieci w danej szkole obliczana była następująco: jeżeli liczba uczniów w przedziale wiekowym 7 9 lat w danej szkole była mniejsza od 50, to stanowili oni jeden klaster i badanie obejmowało wszystkie dzieci; jeżeli uczniów było więcej niż 50, a mniej niż 100 tworzyli oni 2 klastry i badano co drugie dziecko, itd. Do rodziców losowo wybranych dzieci wysłano pismo z prośbą o wypełnienie ankiety dotyczącej stanu zdrowia i stylu życia dzieci oraz wyrażenie zgody na dokonanie pomiarów masy ciała, wzrostu oraz obwodu talii i bioder u ich dzieci. Do badania włączono 950 dzieci z klas I i II szkół podstawowych województwa śląskiego, 319 dzieci było wyeliminowanych z powodu: niekompletnych danych (78), schorzeń lub zaburzeń rozwoju mogących wpływać na wzrost i masę ciała dzieci (25), braku zgody rodziców (200), ukończenia 9,5 r.ż. (16). Końcowej analizie poddano 631 dzieci, u których uzyskano dane o dacie urodzenia i wykonano wyżej wymienione pomiary. Grupa badana obejmowała 306 dziewczynek (48,5%) i 326 chłopców (51,5%). Podziału dzieci na 3 grupy wiekowe dokonano biorąc pod uwagę wiek w dniu badania. Jako siedmiolatki były traktowane dzieci, które w dniu badania mieściły się w przedziale wiekowym > 6 lat i 6 miesięcy i < 7 lat i 6 miesięcy, jako ośmiolatki dzieci w przedziale wiekowym > 7 lat i 6 miesięcy i < 8 lat i 6 miesięcy, jako dziewięciolatki dzieci w przedziale wiekowym > 8 lat i 6 miesięcy i < 9 lat i 6 miesięcy. Po podziale na klasy wiekowe 7-latki stanowiły 10,6% badanych dzieci (11,1% dziewczynek i 10,2% chłopców); 8-latki 62,3% (63,1% dziewczynek i 61,2% chłopców), a 9-latki 27,1% (25,8% dziewczynek i 28,6% chłopców). Charakterystykę antropometryczną grupy (wzrost, masa ciała, BMI) z uwzględnieniem płci i wieku przedstawiono w tabeli I. Tabela I. Charakterystyka antropometryczna badanych dzieci z uwzględnieniem wieku i płci Table I. Age- and gander- standardized anthropometrics characteristics of study children Dziewczynki Chłopcy 7 lat 8 lat 9 lat 7 lat 8 lat 9 lat Masa ciała (kg) 23,7 ± 4,3 27,6 ± 4,3 33,7 ± 7,7 24,0 ± 3,1 28,4 ± 4,9 33,2 ± 5,8 Wzrost (cm) 122,5 ± 4,6 129,0 ± 5,1 135,8 ± 5,7 123,4 ± 5,2 130,3 ± 5,3 136,5 ± 5,3 BMI (kg/m 2 ) 15,7 ± 2,3 16,6 ± 2,1 18,1 ± 3,1 15,7 ± 1,3 16,6 ± 2,2 17,7 ± 2,5 Obwód talii (cm) 56,6 ± 4,5 59,1 ± 5,2 63,2 ± 7,5 56,7 ± 3,2 59,8 ± 5,7 63,0 ± 7,3 Obwód bioder (cm) 66,8 ± 5,1 70,2 ± 5,4 75,8 ± 8,0 66,4 ± 4,5 70,8 ± 5,8 74,9 ± 7,0 Pomiary przeprowadzono w czasie 2 miesięcy (kwiecień, maj 2001 roku). Dokonywano 3-krotnie pomiaru masy ciała (bez butów, w bieliźnie osobistej) i wzrostu za pomocą standaryzowanego przyrządu pomiarowego (wagi elektronicznej z miarką centymetrową). Masa ciała była mierzona z dokładnością do 100 g, wzrost z dokładnością do 0,5 cm. Na podstawie przeprowadzonych pomiarów obliczano średnią arytmetyczną masy ciała i wzrostu. Z uzyskanych danych obliczano wskaźnik masy ciała (BMI) dziecka, korzystając ze wzoru: BMI = masa ciała w kg / wzrost w m 2. Zmierzono również obwód pasa i bioder. Za punkt odcięcia dla otyłości przyjęto 97 percentyl na siatkach centylowych Instytutu Matki i Dziecka, a dla nadwagi wartości BMI pomiędzy 90 a 97 percentylem, jako niedowagę przyjęto wartości poniżej 10 percentyla wyznaczone dla płci i wieku. Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodę terenowej komisji etycznej. Pomiarów u dzieci dokonano po uzyskaniu pisemnej zgody od rodziców. Porównanie częstości występowania nadwagi, otyłości i niedowagi pomiędzy płciami i grupami wiekowymi przeprowadzono przy użyciu testu Chi kwadrat, przyjmując istotność różnic na poziomie p < 0,05. 39
Praca oryginalna Wyniki Otyłość stwierdzono u 3,2% ogółu dzieci, w tym u 3,3% dziewcząt i u 2,5% chłopców. Nadwaga występowała u 7,4% ogółu dzieci, w tym u 8,5% dziewcząt i u 5,8% chłopców. Łącznie nadwaga i otyłość występowały u 11,6% ogółu badanych dzieci, w tym u 11,8% dziewcząt oraz u 8,3% chłopców. Częstość występowania nadwagi, otyłości w całej grupie badanej przedstawia rycina 1. Ryc. 1. Częstość występowania otyłości, nadwagi i niedowagi w całej grupie badanej Fig. 1. The prevalence of obesity, overweight and thinness in total study group Po podziale na grupy wiekowe 7-, 8-, 9-latków otyłość stwierdzono odpowiednio u 3,2%, 2,2%, 3,98% (w tym u 3,9% dziewcząt i u 2,5% chłop- Endokrynol. Ped., 3/2004;1(6):37-43 ców). Nadwaga występowała u 2,9% dziewcząt 7-letnich, u 10,9% dziewcząt 8-letnich, u 12,7% dziewcząt 9-letnich oraz u 3,0% chłopców 7-letnich, 5,0% chłopców 8-letnich i u 10,8% chłopców 9-letnich. Standaryzowaną wiekowo ocenę ich częstości łącznie u dziewcząt i u chłopców pokazano na rycinie 2, częstość zależną od płci na rycinie 3, a częstość zależną od płci i wieku przedstawia tabela II. Częstość nadwagi (łącznie z otyłością) była istotnie wyższa u dziewcząt 14,4% w porównaniu z chłopcami 8,3% (p = 0,03). Nie obserwowano istotnych różnic częstości występowania nadwagi i otyłości oraz w zależności od wieku w grupie chłopców, natomiast w grupie dziewcząt występował istotny wzrost częstości występowania otyłości z wiekiem (p = 0,01), tzn. istotnie więcej było otyłych dziewcząt w wieku 9 lat niż w wieku 7 lat (tab. II). Niedowagę stwierdzono u 4,9% badanych dzieci (ryc. 1). W grupie dziewcząt niedowaga występowała u 5,6% dziewcząt i 4,3% chłopców (ryc. 3). Po podziale na grupy wiekowe niedowaga występowała u 7,4% 7-latków, 4,8% 8-latków i 4,1% 9-latków (ryc. 2). Po uwzględnieniu płci i wieku niedowagę stwierdzono u 8,8% dziewcząt 7-letnich, u 4,7% dziewcząt 8-letnich, u 6,3% dziewcząt 9-letnich oraz u 6,0% chłopców 7-letnich, 5,0% chłopców 8-letnich i u 2,2% chłopców 9-letnich. Obwody talii i bioder nie różniły się pomiędzy dziewczętami i chłopcami (tab. I). Obecnie nie ma norm dla obwodów talii i bioder u dzieci, dlate- Ryc. 2. Częstość występowania otyłości, nadwagi i niedowagi w grupie badanej po podziale na grupy wiekowe (w %) Fig. 2. Age- standardized frequencies of obesity, overweight and thinness (in%) in the study group after classification acc. to age 40
Olszanecka-Glinianowicz M. i inni Otyłość, nadwaga i niedobór masy ciała u dzieci śląskich... Tabela II. Częstość występowania otyłości, nadwagi i niedowagi w zależności od wieku i płci Table II. Age- and gender- standardized frequencies of obesity, overweight and thinness Dziewczynki Chłopcy 7 lat 8 lat 9 lat 7 lat 8 lat 9 lat otyłość % 5,9 1,0 10,1* 0 3,5 1,0 nadwaga % 2,9 10,9 12,7 3,0 5,0 10,8 norma % 82,4 83,4 70,9 91,0 86,5 86,0 niedowaga % 8,8 4,7 6,3 6,0 5,0 2,2 Ryc. 3. Częstość występowania otyłości, nadwagi i niedowagi w grupie badanej po uwzględnieniu płci (w %) Fig. 3. Gender standardized frequencies of obesity, overweight and thinness (in %) in the study group in respect of sex go wykonane przez nas pomiary miały służyć jako dane dla stworzenia bazy dla przyszłego praktycznego zastosowania tych pomiarów w ocenie stanu odżywienia. Dyskusja Otyłość jest jednym z najczęstszych zaburzeń rozwojowych u dzieci. W wielu krajach, zwłaszcza wysoko rozwiniętych, obserwuje się wzrost częstości jej występowania. W Polsce u dzieci i młodzieży, według różnych autorów, w różnych regionach i w odniesieniu do różnych grup wiekowych w ostatnim dwudziestoleciu wynosi od 2,5% do 12% [10-12]. Porównanie wyników uzyskiwanych przez poszczególnych różnych autorów jest trudne ze względu na niejednolitość kryteriów oceny nadwagi i otyłości oraz wieku badanych dzieci. Od kilku lat Europejskie Stowarzyszenie ds. Otyłości u Dzieci (ECOG) rekomenduje stosowanie wskaźnika masy ciała (BMI) w rozpoznawaniu nadwagi i otyłości [13]. Wiele krajów na podstawie badań populacyjnych opracowało własne siatki percentylowe dla BMI u dzieci w różnym wieku [14, 15], w Polsce przygotował je Instytut Matki i Dziecka [16]. Jest to konieczne ze względu na różnice wynikające z oceny wartości granicznych nadwagi i otyłości. Dlatego zgodnie z zaleceniami i ECOG do oceny stanu odżywienia w naszym badaniu użyliśmy wskaźnika BMI, a do ostatecznej kwalifikacji jako niedowagi, normy, nadwagi i otyłości siatek percentylowych IMiD. Badaliśmy dzieci w wieku 7 9 lat (wiek przedpokwitaniowy), aby wyeliminować wpływ procesu dojrzewania na masę ciała badanych. 41
Praca oryginalna W badanej populacji dzieci śląskich w wieku przedpokwitaniowym stwierdziliśmy otyłość u 3,2%. Podobne wyniki uzyskali Oblacińska i wsp. [8] w populacji dzieci i młodzieży w wieku 7 16 lat, którzy przeprowadzili badania w roku szkolnym 1994/95 u 2 098 170 uczniów ze szkół podstawowych i średnich z całej Polski. Stwierdzili oni, że otyłość charakteryzowała 3,4% badanych dzieci. Również tak jak Oblacińska i wsp. [8] obserwowaliśmy istotnie wyższą częstość występowania nadwagi i otyłości u dziewcząt i jej wzrastanie z wiekiem. Nie obserwowaliśmy natomiast istotnego wzrostu częstości występowania nadwagi i otyłości z wiekiem u chłopców. Mazur i wsp. [9] oceniali omawiane zaburzenia rozwojowe u dzieci szkół podstawowych województwa podkarpackiego. Stwierdzili wyższą częstość ich występowania zarówno u dziewcząt, jak i u chłopców w porównaniu z wynikami uzyskanymi przez nas. Stwierdzili oni nadwagę u 8 % a otyłość u 7% chłopców, podczas gdy w badanej przez nas populacji było to odpowiednio 5,8% i 2,5%. Wśród dziewcząt Mazur i wsp. stwierdzili nadwagę u 10,5%, a otyłość u 11%. Częstość występowania nadwagi u dziewcząt w naszym badaniu jest podobna, natomiast znacznie rzadziej stwierdzaliśmy otyłość (3,9%). Różnice te wynikają z faktu, że Mazur i wsp. badali dzieci w wieku 7 14 lat, czyli populację zarówno w wieku przedpokwitaniowym, jak i w okresie dojrzewania, natomiast nasza populacja obejmowała wyłącznie dzieci w okresie przedpokwitaniowym. Endokrynol. Ped., 3/2004;1(6):37-43 Uzyskane przez nas dane w konfrontacji z wykonanymi w tym samym czasie i tą samą metodą badaniami ogólnopolskimi w identycznej wiekowo grupie, wskazują na wyższą częstość występowania nadwagi i otyłości u dziewcząt śląskich w wieku 7 9 lat (odpowiednio 3,9% vs 2,8% i 10,5% vs 8,4%) oraz niższą częstość ich występowania u śląskich chłopców w wieku 7 9 lat (odpowiednio 2,1% vs 3,1% i 5,8% vs 6,6%). W tym materiale nie opublikowano jeszcze danych dotyczących występowania niedowagi [17]. Porównanie naszych wyników z wynikami uzyskanymi w takiej samej populacji wiekowej dzieci francuskich, przy użyciu tej samej metody badawczej, pokazało porównywalną częstość występowania otyłości i niedowagi oraz niższą częstość występowania nadwagi u dzieci śląskich [18]. Wnioski 1. Nadmiar masy ciała występuje na Śląsku u 11,6% dzieci w wieku 7 9 lat, u 3,2 % jest to otyłość. 2. Częstość występowania nadwagi i otyłości jest istotnie wyższa u dziewcząt i wzrasta z wiekiem. 3. W porównaniu z populacją ogólnopolską częstość występowania nadwagi i otyłości jest wyższa u śląskich dziewcząt i niższa u śląskich chłopców. 4. Niedowaga występuje u 4,9% śląskich dzieci w wieku 7 9 lat, bez różnic pomiędzy płciami. Badanie finansowane przez grant KBN No 4P05d06518 PIŚMIENNICTWO/REFERENCES [1] Obesity: Preventing and Managing the Global Epidemic. WHO/NUT/NCD/98. 1 Report of a WHO consultation on Obesity, Geneva 1998. [2] WHO MONIKA (1989) Project: Risk Factors. Int. J. Epidem., 1989:18, 46-55. [3] Yanowski J., Yanowski S.Z.: Recent advances in basic obesity research. JAMA, 1999:282, 1504-1506. [4] Dennis B.H., Pająk A., Pardo B. et al.: Weight gain and its correlates in Poland between 1983 and 1993. Int. J. Obes., 2000: 24, 1507-1513. [5] Bundred P., Kitchiner D., Buchan I.: Prevalence of overweight and obese children between 1989 and 1998: population-based series of cross sectional studies. Br. Med. J., 2001:302, 326-328. [6] Reilly J.J., Dorosty A.R.: Epidemic of obesity in UK children. Lancet, 1999:354, 1874-1875. [7] Kromeyer-Hauschild K., Zellner K. et al.: Prevalence of overweight and obesity among school children in Jena (Germany). Int. J. Obes., 1999:23, 1143-1150. [8] Oblacińska A., Wroclawska M., Woynarowska B.: Częstość występowania nadwagi i otyłości w populacji w wieku szkolnym w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniami z tymi zaburzeniami. Ped. Pol., 1997:3, 241-245. [9] Mazur A., Małecka-Tendera E., Lewin-Kowalik J.: Nadwaga i otyłość u dzieci szkół podstawowych województwa podkarpackiego. Ped. Pol., 2001:10, 743-748. [10] Kopczyńska-Sikorska J.: Otyłość prosta u dzieci i młodzieży szkolnej. Uwagi metodyczne dla czynnego poradnictwa. Zdrowie Publ., 1978:89, 623. 42
Olszanecka-Glinianowicz M. i inni Otyłość, nadwaga i niedobór masy ciała u dzieci śląskich... [11] Dłużniewska K., Janik A., Lutyński R.: Otyłość w populacji dzieci szkolnych w Krakowie i regionie Polski Ludowej. I Zjazd Polskiego Naukowego Towarzystwa Otyłości i Przemiany Materii. Warszawa 1995. Książka streszczeń s. 8. [12] Owczarek S.: O otyłości i odchudzaniu. AWF, Warszawa 1989. [13] Poskitt E.M.E.: Defining childhood obesity: the relative body mass index (BMI). Acta. Pediatr. Scand., 1995:84, 961-963. [14] He Q., Altbersson-Wikland K., Karlberg J.: Population-based body mass index reference values from Goeteborg, Sweden: birth to 18 years of age. Acta. Pediatr. Scand., 2000:89, 582-592. [15] Cole T.J., Freeman J.V., Preece M.A.: Body mass reference curves for the UK 1990. Arch. Dis. Child., 1995:73, 25-29. [16] Palczewska I., Niedźwiedzka Z.: Siatki centylowe do oceny rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży. Zakład Rozwoju Dzieci i Młodzieży Instytutu Matki i Dziecka, Warszawa 1999. [17] Małecka-Tendera E., Klimek K., Dziatkowiak H. et al.: Epidemiologia otyłości prostej u dzieci polskich w wieku 7 9 lat. Med. Metab. 2002:4, supl. 1, 33. [18] Rolland-Cachera M.F., Castetbon K., Arnault N. et al.: Body mass index in 7 9-year-old French children frequency of obesity, overweight and thinness. Inter. J. Obes., 2002:26, 1610-1616.