Elżbieta WALKIEWICZ Politechnika Gdańska ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA NAUCZYCIELA DYREKTORA SZKOŁY W artykule pt. Odpowiedzialność prawna nauczyciela dyrektora szkoły została poruszona problematyka odpowiedzialności prawnej. Działanie człowieka w różnych sferach życia związane jest z ponoszeniem konsekwencji za podejmowane lub zaniechane czyny. Jeśli czyny te opierają się na normie prawnej i wywołują określone prawem skutki wówczas mamy do czynienia z odpowiedzialnością prawną. Istnieją różne rodzaje odpowiedzialności prawnej, szeroko znana społeczeństwu jest odpowiedzialność karna i cywilna. Pracownicy dobrze wiedzą, że będąc w stosunku pracy może być wobec nich zastosowana odpowiedzialność pracownicza. Świadomość różnych rodzajów odpowiedzialności istnieje zatem powszechnie. Niestety stosunkowo słabo znane są okoliczności w jakich dochodzi do jej ponoszenia. W niniejszym artykule starałam się przybliżyć Państwu wiedzę prawną i okoliczności, w których odpowiedzialność prawną ponoszą nauczyciele oraz dyrektorzy szkół, placówek oświatowych. Ta liczna grupa zawodowa, z uwagi na specyfikę wykonywanego zawodu, stosunkowo często spotyka się z tym problemem. Artykuł podzielony jest na dwie części. Część pierwsza zawiera wiedzę ogólną na temat odpowiedzialności prawnej, jej typów oraz charakterystykę tych rodzajów odpowiedzialności, która w znacznym zakresie i w sposób bezpośredni jest związana z realizacją zadań pedagogicznych. Część druga artykułu obejmuje obudowę prawną zagadnienia bezpieczeństwa uczniów w szkole w kontekście odpowiedzialności prawnej nauczycieli i dyrektorów placówek oświatowych. Zawiera katalog regulacji prawnych i ich opis, odnoszących się do zadań nauczycieli, dyrektorów szkół w zakresie bezpieczeństwem uczniów w szkole. Kwestia bezpieczeństwa uczniów należy z pewnością do tych, których w żadnej mierze, w procesie doskonalenia zawodowego nauczycieli, pomiąć nie wolno i która stać się musi nieodłącznym elementem świadomości każdego pedagoga. Dlatego też warto mówić, warto tłumaczyć i pisać o odpowiedzialności prawnej. Warto to czynić choćby po to aby łacińska paremia ignorantia iuris nocet ( nieznajomość prawa szkodzi) nie znajdowała odniesienia do nauczycieli ludzi wykonujących zawód trudny, ludzi mogących znaleźć się często w sytuacjach, których nawet wielcy mędrcy nie są w stanie przewidzieć. Art. 83 Konstytucji RP Każdy ma obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej Polskiej Problematyka odpowiedzialności prawnej związana jest bezpośrednio z ustanowionym przez prawodawcę Sejm RP - konstytucyjnym obowiązkiem przestrzegania prawa. Cechuje ją powszechność tzn. ponosi ją każdy, kto nie przestrzega prawa oraz wszechobecność tj. występuje w całym systemie prawa Rzeczypospolitej Polskiej. Co to jest odpowiedzialność prawna? (definicja) Odpowiedzialność prawna polega na obowiązku ponoszenia przez podmiot negatywnych konsekwencji (skutków) - sankcji przewidzianych przez prawo za zachowania stanowiące naruszenie obowiązków zawartych w normach prawnych. Odpowiedzialność można ponosić za zachowania własne np. kierowca nie dopełnia obowiązku zapinania pasów bezpieczeństwa podczas prowadzenia pojazdu lub zachowania innych podmiotów prawa (cudze) np. nauczyciel ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez małoletniego będącego pod jego nadzorem. Istnieje kilka typów odpowiedzialności prawnej, które wyodrębnia się w oparciu o różne kryteria np. o kryterium: - gałęzi prawa, do której normy należą np. odpowiedzialność karna, cywilna; - tytułu odpowiedzialności np. wina podmiotu, bez winy, na zasadzie ryzyka, za czyny własne, za czyny cudze; - kogo odpowiedzialność dotyczy np. odpowiedzialność osobista, solidarna etc. Typy odpowiedzialności prawnej Do podstawowych typów odpowiedzialności prawnej należą: - odpowiedzialność konstytucyjna stosowana wobec najwyższych funkcjonariuszy w państwie za naruszenie Konstytucji lub innych ustaw w związku z wykonywaniem ich funkcji publicznych; - odpowiedzialność administracyjna ma zastosowanie w sytuacjach naruszenia norm prawa administracyjnego przez pracowników organów administracji publicznej;
- odpowiedzialność w prawie finansowym przewiduje odpowiedzialność za naruszenie przepisów prawa finansowego np. dyscypliny budżetowej; - odpowiedzialność karna ponoszą ją osoby, które dopuściły się czynu zabronionego przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia; - odpowiedzialność pracownicza (służbowa) ponoszą ją pracownicy (m.in. funkcjonariusze państwowi) wobec pracodawców za niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków pracowniczych; - odpowiedzialność cywilna dotyczy osób fizycznych i prawnych za naruszenie norm prawa cywilnego, za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań (odpowiedzialność kontraktowa ex contractu) lub za popełnienie czynów niedozwolonych (odpowiedzialność deliktowa ec delicto). 1 Z uwagi na wielość typów odpowiedzialności prawnej i złożoność sytuacji życiowych w stosunku do których istnieje konieczność jej ustalenia, z reguły dochodzi do łączenia różnych typów odpowiedzialności za te sam czyn, np. odpowiedzialności karnej i pracowniczej dokonywanie nieprawdziwych zapisów w dokumentacji urzędowej. Odpowiedzialność prawna w szkole Większość działań człowieka i niemal każda aktywność zawodowa związana jest z ponoszeniem odpowiedzialności prawnej. W szkole, placówce oświatowej z uwagi na charakter instytucji, realizację procesów edukacyjnych, które koncentrują się zasadniczo na uczniu, jego bezpieczeństwie psychicznym i fizycznym możemy przyporządkować różne typy i różny zakres odpowiedzialności prawnej nauczycielom (i innym pracownikom szkoły) oraz dyrektorom szkół. Podstawy prawne odpowiedzialności cywilnej i karnej są takie same dla wszystkich pracowników szkoły, bez względu na charakter ich zatrudnienia. Wyznacznikiem tych dwóch rodzajów odpowiedzialności jest zaistnienie czynu niedozwolonego (według prawa cywilnego) lub czynu zabronionego normą prawa karnego. Również do wszystkich pracowników szkoły mają zastosowanie przepisy kodeksu pracy, które regulują kwestię odpowiedzialności pracowniczej. Natomiast przepisy Karty Nauczyciela dotyczące odpowiedzialności pracowniczej (dyscyplinarnej) stosuje się wyłącznie do pracowników pedagogicznych szkół i placówek oświatowych. Wymienione rodzaje odpowiedzialności prawnej mogą odnosić się w praktyce, w odpowiednim zakresie przedmiotowym, do wszystkich pracowników szkoły tj.: dyrektora, nauczycieli, pracowników administracji i obsługi. Wśród typów odpowiedzialności prawnej znajdują się dwa rodzaje odpowiedzialności, które ponosić będą wyłącznie dyrektorzy szkół. Jest to odpowiedzialność administracyjna, ponoszona za podejmowane przez dyrektora decyzje administracyjne i odpowiedzialność finansowa związana z naruszaniem dyscypliny finansowej w placówce. Te dwa rodzaje odpowiedzialności wiążą się ściśle z procesem zarządzania szkołą, placówką oświatową. Rysunek nr 1: Odpowiedzialność prawna nauczycieli Nauczyciele Odpowiedzialność pracownicza Odpowiedzialność karna Odpowiedzialność cywilna 1 Por. E. Walkiewicz, Elementy prawa dla nauczycieli. Warszawa 2007
Rysunek nr 2: Odpowiedzialność prawna dyrektorów szkół Dyrektorzy szkół Odpowiedzialność karna Odpowiedzialność cywilna Odpowiedzialność pracownicza Odpowiedzialność finansowa Odpowiedzialność administracyjna Odpowiedzialność cywilna nauczycieli, dyrektorów szkół Prawo cywilne - definicja Prawo cywilne obejmuje zespół norm regulujących stosunki własnościowe (materialne) i niektóre stosunki osobiste podmiotów prawa, którymi mogą być osoby fizyczne (każdy człowiek) i osoby prawne (Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną). Podstawowymi źródłami prawa cywilnego są: - Konstytucja RP; - ustawa z 23 kwietnia 1964r kodeks cywilny. Kwestia odpowiedzialności cywilnej zawarta jest w art. 415 kodeksu cywilnego, którego treść wyraża fundamentalną dla prawa cywilnego zasadę, że szkoda komuś wyrządzona musi być naprawiona. Zasada ta wynika bezpośrednio z treści tego artykułu Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę obowiązany jest do jej naprawienia i stanowi istotę odpowiedzialności cywilnej. Odpowiedzialność cywilna - pojęcia Poznając zagadnienie, jakim jest odpowiedzialność cywilna należy poznać pojęcia i prawidłowości z nią związane np.: pojęcie szkody, krzywdy, obowiązku odszkodowawczego i inne. - szkoda - doznany przez jakąś osobę uszczerbek (lub utracone korzyści) na jej dobrach lub interesach prawem chronionych. Uszczerbek na dobrach majątkowych nazywamy szkodą, natomiast uszczerbek na dobrach niemajątkowych osobistych człowieka nazywamy krzywdą; - szkoda zostanie naprawiona jeżeli prawo uczyni kogoś za szkodę odpowiedzialnym - sens odpowiedzialności cywilnej; - naprawienie szkody (obowiązek odszkodowawczy) nastąpi wówczas gdy zachodzi związek przyczynowo skutkowy między zaistniałą szkodą a zdarzeniem, za które określony podmiot ponosi odpowiedzialność; - ustalenie podmiotów odpowiedzialnych za wyrządzoną szkodę np: art. 422 k c, w którym zapisano, że Za szkodę odpowiedzialny jest nie tylko ten, kto ją bezpośrednio wyrządził, lecz także ten, kto inną osobę do wyrządzenia szkody nakłonił albo był jej pomocny, jak również ten, kto świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody, lub mający szerokie zastosowanie w pracy nauczyciela art. 427 k c, Kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku [...] winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru, albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru [...] ; - wyłączenie odpowiedzialności cywilnej np.: art.426 k c Małoletni, który nie ukończył lat trzynastu, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. Odpowiedzialność cywilna - rodzaje
W prawie cywilnym przewiduje się 2 rodzaje odpowiedzialności cywilnej : - odpowiedzialność kontraktowa - szkoda powstaje wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania np.: nauczyciel nie wygłosił, zgodnie z zawartą umową zlecenia, wykładu na określony temat. - odpowiedzialność deliktowa - szkoda powstaje w skutek czynu niedozwolonego lub zdarzenia, którego ryzyko obciąża jakąś osobę np.: nauczyciel użył w rozmowie z uczniem obrażających go wyrazów (czyn niedozwolony) lub nauczyciel wyjeżdżając z grupą uczniów w góry nie zadbał o to aby uczniowie byli poinformowani o zachowaniu środków bezpieczeństwa podczas chodzenia po górach oraz o to aby uczniowie byli odpowiednio ubrani (zdarzenie). W działalności pedagogicznej najczęściej spotykamy się z odpowiedzialnością cywilną deliktową. Ponoszą ją nauczyciele przede wszystkim na mocy art. 427 k c. To oni z mocy ustawy - Karty Nauczyciela - określającej obowiązki nauczyciela oraz umowy o pracę lub aktu mianowania zobowiązani są do nadzoru nad uczniem, któremu z powodu wieku winy poczytać nie można. Nauczyciele ponoszą tę odpowiedzialność wówczas gdy nie dopełniają obowiązku nadzoru. Natomiast staranne wykonywanie tego obowiązku, w myśl ww. artykułu, wyłącza zaistnienie odpowiedzialności cywilnej nauczyciela. Przykład - nauczyciel dyżurujący na przerwie w ustalonej części szkoły zobowiązany jest do nadzoru nad uczniami tam się znajdującymi. W sytuacji gdy dojdzie do skrzywdzenia dziecka (np. uszkodzenie ciała) przez inne, nauczyciel może ponieść odpowiedzialność cywilną. Będzie zobowiązany do naprawienia szkody wówczas gdy nie będzie go na dyżurze (nie uczynił zadość obowiązkowi nadzoru), natomiast gdy nauczyciel będzie starannie wykonywał obowiązek nadzoru można mówić o okolicznościach wyłączających jego odpowiedzialność cywilną. Kwestia staranności nadzoru jest przedmiotem ustalenia w postępowaniu dowodowym w sytuacji gdy zaistnieje szkoda. Od tego ustalenia zależy czy np. ww. nauczyciel ponosi odpowiedzialność cywilną czy też ona nie występuje. Odpowiedzialność cywilna deliktowa może być oparta na zasadach: - winy za własne czyny np.: zniekształcanie przez nauczyciela nazwiska ucznia, co stanowi naruszenie jego dóbr osobistych art. 23 k c za czyny cudze np.: domniemana wina w nadzorze art. 427 k c (ww. przykład) lub wina w wyborze w placówce oświatowej mający zastosowanie do dyrektorów szkół, placówek oświatowych np.: art.430 k c (dyrektor przedszkola polecając woźnej odprowadzenie dziecka do domu ponosi odpowiedzialność za powstałą podczas tej czynności szkodę, gdyż woźna z racji swej umowy o pracę nie jest zobowiązana do opieki nad dzieckiembłędny wybór). - ryzyka np.: art. 435, 436 k c - zasad współżycia społecznego np.: art. 428 k c te dwie zasady rzadko odnosząca się do działalności edukacyjnej. W sytuacjach szkolnych mamy dość często do czynienia z odpowiedzialnością cywilną deliktową opartą na zasadzie winy, natomiast niezmiernie rzadko zachodzi konieczność stosowania przepisów prawa cywilnego regulujących kwestie odpowiedzialności cywilnej deliktowej opartej na zasadach ryzyka czy zasad współżycia społecznego oraz odpowiedzialności cywilnej kontraktowej. Ta ostatnia sprowadza się z reguły do obowiązku wyrównania szkody z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku np.: zapłacenie odszkodowania za nie wymalowanie sali gimnastycznej w ustalonym terminie. Odpowiedzialność pracownicza nauczycieli, dyrektorów szkół Prawo pracy - definicja Prawo pracy jest to gałąź prawa obejmująca ogół regulacji w zakresie stosunku pracy. Podstawowym źródłem prawa pracy jest : - ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r kodeks pracy; - ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r Karta Nauczyciela (w odniesieniu dla pracowników pedagogicznych polskiego systemu oświaty).
Odpowiedzialność pracownicza Odpowiedzialność pracownicza nauczycieli, dyrektorów szkół jest ściśle związana z realizacją przez nich obowiązków wynikających ze stosunku pracy. Podstawą prawną dla ustalenia odpowiedzialności pracowniczej są przepisy prawa pracy zawarte w pragmatyce służbowej nauczycieli Karcie Nauczyciela i w kodeksie pracy. Rysunek nr 3 Karta Nauczyciela Kodeks Pracy Odpowiedzialność pracownicza nauczycieli, dyrektorów szkół Odpowiedzialność dyscyplinarna art.75 85 KN Odpowiedzialność porządkowa art. 100 i 108 kp Odpowiedzialność pracowniczą nauczycieli można podzielić na 2 części: - odpowiedzialność dyscyplinarna, którą ponoszą nauczyciele za nieprzestrzeganie obowiązków nauczycielskich wynikających przede wszystkim z art. 6 KN Nauczyciel obowiązany jest rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą; wspierać każdego ucznia w jego rozwoju oraz dążyć do pełni własnego rozwoju osobowego. Nauczyciel obowiązany jest kształcić i wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka; dbać o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów i innych przepisów prawa oświatowego, związanych z godnym wykonywaniem zawodu nauczyciela; -odpowiedzialność porządkowa, którą nauczyciele, jak i inni pracownicy szkoły, placówki oświatowej, ponoszą za łamanie przepisów kodeksu pracy dotyczących ustalonej organizacji i porządku w procesie pracy, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów przeciwpożarowych, a także przyjętego sposobu potwierdzania przybycia i obecności w pracy oraz usprawiedliwiania nieobecności w pracy i innych. O odpowiedzialności pracowniczej - dyscyplinarnej nauczycieli orzeka Komisja Dyscyplinarna powołana przy organie nadzoru pedagogicznego - Kuratorze Oświaty. Odpowiedzialność porządkową nauczyciele i inni pracownicy szkoły ponoszą przed pracodawcą dyrektorem szkoły, a dyrektorzy szkół, placówek oświatowych przed organem samorządu terytorialnego prowadzącego szkoły. W relacjach nauczyciel uczeń najczęściej mamy do czynienia z odpowiedzialnością dyscyplinarną aczkolwiek nie można wyeliminować również odpowiedzialności porządkowej, zwłaszcza w zakresie ochrony zdrowia i życia uczniów np.: nauczyciel wyjeżdżając z uczniami na wycieczkę szkolną zobowiązany jest przygotować stosowną dokumentację (kartę wycieczki) zaakceptowaną przez dyrektora szkoły oraz zgromadzić w zależności od liczebności grupy odpowiednią ilość uprawnionych opiekunów. Odpowiedzialność karna nauczycieli, dyrektorów szkół Prawo karne - definicja Prawo karne jest jedną z gałęzi prawa wchodzącą w skład systemu prawa RP. Zadaniem prawa karnego jest ochrona obywateli i ich dóbr, a także ochrona interesów politycznych i gospodarczych państwa przed zamachami określanymi jako przestępstwa. Prawo karne dzieli się na:
- prawo karne materialne - zespół norm prawnych zawartych w kodeksie karnym (a także w innych ustawach zawierających normy karne), określających przestępstwa i kary przewidziane za ich popełnienie oraz inne środki karne zabezpieczające i probacyjne, a także ustalających zasady odpowiedzialności za te czyny; - prawo karne procesowe - określa zasady postępowania zmierzające do realizacji postanowień prawa karnego materialnego; - prawo karne wykonawcze - zespół norm prawnych regulujących wykonywanie kar, środków karnych i zabezpieczających oraz innych rozstrzygnięć wydawanych w sprawach karnych. 2 Podstawowymi źródłami prawa karnego są: - Konstytucja RP - ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. kodeks karny - ustawa z dnia 20 maja 1971 kodeks wykroczeń Odpowiedzialność karna Odpowiedzialność karną ponosi każdy podmiot, który naruszył normy prawa karnego. Odpowiedzialność karna zaistnieje gdy są spełnione warunki: - warunek formalny odpowiedzialności karnej tj.: popełnienie czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązująca w czasie jego popełnienia stanowi tzw. formalny warunek; odpowiedzialności karnej wynikający z art. 1 1 kk. Warunek ten pełni funkcję gwarancyjną. - warunek materialny odpowiedzialności karnej - warunek ten wynika z art. 1 2 kk. Przestępczość czynu zależy od stopnia jego społecznej szkodliwości (karygodności). Karygodne są tylko takie czyny, które osiągnęły wyższy niż znikomy stopień społecznej szkodliwości. Okoliczności wpływające na tę szkodliwość wymienione są w art. 115 2 kk. Odpowiedzialność karna w szkole Odpowiedzialność karna nauczycieli i innych pracowników szkół i placówek oświatowych ma miejsce wówczas gdy w wyżej opisanych warunkach dochodzi do popełnienia czynu zabronionego normą prawa karnego. W praktyce szkolnej najczęściej można zetkną się z wymienioną poniżej grupą przestępstw i wykroczeń. Katalog przestępstw, których możliwość zaistnienia w szkole jest znaczna (wg kodeksu karnego): - przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu; - przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności; - przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece; - przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej; - przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu; - przestępstwa przeciwko ochronie informacji; - przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów; - przestępstwa przeciwko mieniu. Katalog wykroczeń, których możliwość zaistnienia w szkole jest bardzo prawdopodobna (wg kodeksu wykroczeń): -wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu; -wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu osób i mieniu; -wykroczenia przeciwko osobie; -wykroczenia przeciwko mieniu; - wykroczenia przeciwko obyczajności publicznej; - wykroczenia przeciwko urządzeniom użytku publicznego. Do odpowiedzialności karnej w szkole dochodzi wówczas gdy pracownicy szkoły popełniają czyny zabronione względem siebie oraz względem uczniów. Odpowiedzialność karną na zasadach określonych w kodeksie karnym ponoszą osoby, które ukończyły 17 lat oraz w określonych warunkach nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego o znacznej szkodliwości np. zabójstwo człowieka ze szczególnym okrucieństwem. Nauczyciel funkcjonariusz publiczny Statusu funkcjonariusza publicznego, którym objęto nauczycieli na mocy art. 63. KN Nauczyciel korzysta w związku z pełnieniem obowiązków służbowych z prawa do ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy państwowych. Organ prowadzący szkołę obowiązany jest z urzędu występować w obronie nauczyciela, gdy ustalone dla nauczyciela uprawnienia zostaną naruszone wzmacnia ochronę prawną dla nauczycieli zarówno na gruncie prawa karnego, jak i cywilnego. Ustawa Karta Nauczyciela nie określa jednak swoimi zapisami wszystkich konsekwencji jakie wynikają dla 2 Por.S. Pawela, Prawo karne wykonawcze zarys wykładu. Zakamycze 2003
funkcjonariuszy publicznych z innych przepisów prawa np.: w stosunku do funkcjonariusza publicznego stosuje się za popełnione przez niego czyny zabronione, surowsze kary. Funkcjonariusze publiczni mają także, pod groźbą odpowiedzialności karnej, obowiązek zgłaszania organom ścigania przestępstw np.: jeśli funkcjonariusz zauważy sińce na ciele swojego ucznia ma już nie tylko społeczny ale i prawny obowiązek zawiadomić o tym prokuraturę. Specyfika zawodu nauczyciela, szczególne uwarunkowania jego wykonywania, stały kontakt z osobami, które w sensie prawnym często nie ponoszą odpowiedzialności za swoje czyny każe spojrzeć na problematykę odpowiedzialności prawnej w sposób szczególny. Proces poznawania powszechnie obowiązujących konstrukcji prawnych dotyczący rożnych rodzajów odpowiedzialności prawnej powinien uwzględniać realia szkoły, obserwację występujących w niej zjawisk społecznych, jak i poziom świadomości prawnej przedstawicieli poszczególnych gremiów szkolnych. Edukacja w państwie prawa, jak każda inna sfera życia publicznego, wymaga utrzymania wysokich standardów wiedzy oraz praworządnego postępowania. Znajomość problematyki odpowiedzialności prawnej w środowisku szkolnym ma bezpośrednie przełożenia na dbałość o praworządne funkcjonowanie szkoły, konsekwencją czego jest niewątpliwie możność zapewnienia uczniom bezpieczeństwa i harmonijnego rozwoju. Bibliografia: Łętowska E., Podstawy prawa cywilnego. Warszawa 1993 Pawela S., Prawo karne wykonawcze zarys wykładu. Zakamycze 2003 Stawecki T., WinczorekP., Wstęp do prawoznawstwa. Warszawa 1999 Walkiewicz E., Elementy prawa dla nauczycieli. Warszawa 2007 Akty normatywne: ustawa z 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja RP (Dz. U. z 1997, Nr 78, poz.48) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. kodeks karny (Dz. U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553 ze. zm.) ustawa z dnia 20 maja 1971r. kodeks wykroczeń ( t. j. Dz. U. z 2007r. Nr 109, poz. 756) ustawa z 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny ( t.. Dz. U z 2001 r, Nr 71, poz.733.) ustawa z 26 czerwca 1974 r. kodeks pracy (tj. DZ. U. Z 1998 r. ze zm.) ustawa z 26 stycznia 1982 Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r., Nr 97, poz.674 ze zm.)