P O L S K A A K A D E M I A N A U K INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA im. S. Leszczyckiego 00-818 Warszawa, ul. Twarda 51/55, http://www.igipz.pan.pl/ tel. (22) 6978841, fax (22) 6206221, e-mail: igipz@twarda.pan.pl, http://www.igipz.pan.pl BDG-V-281-23-KB/14 Oszacowanie wartości WMDT i wskaźników gałęziowych na potrzeby dokumentów programowych i strategicznych dot. perspektywy finansowej 2014-2020 Raport przygotowany w ramach II etapu projektu: Oszacowanie oczekiwanych rezultatów interwencji za pomocą miar dostępności transportowej dostosowanych do potrzeb dokumentów strategicznych i operacyjnych dot. perspektywy finansowej 2014-2020 Zespół ekspercki: Prof. dr hab. Tomasz Komornicki (kierownik zespołu) Dr Piotr Rosik Dr Marcin Stępniak Zespół techniczny: Mgr Sławomir Goliszek Mgr Karol Kowalczyk Mgr Ewa Jankowska Współpraca: Prof. dr hab. Przemysław Śleszyński Warszawa, grudzień 2014 1
SPIS TREŚCI 1. WPROWADZENIE. ZAŁOŻENIA II ETAPU BADANIA 2. WDDT WSKAŹNIK DROGOWEJ DOSTĘPNOŚCI TRANSPORTOWEJ 2.1 ZAŁOŻENIA METODYCZNE I ŹRÓDŁA DANYCH 2.2 TABELE I MAPY WYNIKOWE Z KOMENTARZEM 2.3 SYMULACJE ZMIAN WDDT W WYNIKU REALIZACJ INWESTYCJI PO PW 2.4 WDDT Z - WSKAŹNIK DROGOWEJ DOSTĘPNOŚCI TRANSPORTOWEJ Z UWZGLĘDNIENIEM CELÓW ZA GRANICĄ 3. WKDT WSKAŹNIK KOLEJOWEJ DOSTĘPNOŚCI TRANSPORTOWEJ 3.1 ZAŁOŻENIA METODYCZNE I ŹRÓDŁA DANYCH 3.2 TABELE I MAPY WYNIKOWE Z KOMENTARZEM 4. DOSTĘPNOŚĆ LOTNICZA 4.1 ZAŁOŻENIA METODYCZNE I ŹRÓDŁA DANYCH 4.2 TABELE I MAPY WYNIKOWE Z KOMENTARZEM 5. DOSTĘPNOŚĆ WODNA-ŚRÓDLĄDOWA 5.1 ZAŁOŻENIA METODYCZNE I ŹRÓDŁA DANYCH 5.2 TABELE I MAPY WYNIKOWE Z KOMENTARZEM 6. WMDT WSKAŹNIK SYNTETYCZNY 2013, 2014, 2015, 2023 6.1 ZAŁOŻENIA METODYCZNE I ŹRÓDŁA DANYCH 6.2 TABELE I MAPY WYNIKOWE Z KOMENTARZEM 7. WNIOSKI I REKOMENDACJE 3 8 8 9 27 30 32 32 33 51 51 51 54 54 54 57 57 57 64 LITERATURA 67 2
1. WPROWADZENIE. ZAŁOŻENIA II ETAPU BADANIA Niniejszy raport ma na celu prezentację dokonanych oszacowań wartości WMDT na potrzeby dokumentów programowych dot. polityki spójności perspektywy finansowej 2014-2020 oraz dokumentów strategicznych, których postępy są monitorowane w ramach bazy STRATEG 1. Raport został wykonany w ramach projektu Oszacowanie oczekiwanych rezultatów interwencji za pomocą miar dostępności transportowej dostosowanych do potrzeb dokumentów strategicznych i operacyjnych dot. perspektywy finansowej 2014-2020 realizowanego w latach 2014-2015 przez Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju i stanowi zwieńczenie drugiego etapu prac projektowych. W raporcie wykorzystano obliczenia Wskaźnika Międzygałęziowej Dostępności Transportowej na bazie metodologii rozwiniętej w ramach pierwszego etapu prac i opisanej w raporcie pt. Zweryfikowana metodologia szacowania WMDT 2. Wskaźnik WMDT II (Wskaźnik Międzygałęziowej Dostępności Transportowej II) pokazuje sumę relacji transportowych między ośrodkami, regionami, przy czym każda relacja uwzględnia zarówno czas przejazdu między ośrodkami A i B oraz znaczenie (atrakcyjność) tych ośrodków w systemie transportowym (potencjał demograficzny, ekonomiczny lub inny). Jednostki o wyższej wielkości wskaźnika charakteryzuje wyższa dostępność. Wskaźnik jest zbudowany w oparciu o model potencjału, dla którego atrakcyjność celu podróży/przewozu (ludność w transporcie osób oraz ludność i PKB w transporcie towarów) maleje wraz z wydłużaniem się czasu podróży/przewozu. Wskaźnik dostępności jest obliczany odrębnie dla gałęzi transportu na poziomach gmin, powiatów, województw, makroregionów i kraju. W ten sposób, dla każdego poziomu analizy przestrzennej osobno, powstają wskaźniki gałęziowe: Wskaźnik Drogowej Dostępności Transportowej WDDT, Wskaźnik Kolejowej Dostępności Transportowej WKDT, Wskaźnik Lotniczej Dostępności Transportowej WLDT oraz Wskaźnik Żeglugowej Dostępności Transportowej WŻDT. Istnieje możliwość agregacji tych wskaźników dla dowolnej jednostki przestrzenno-administracyjnej do dwóch typów transportu (pasażerskiego i towarowego), a także obliczania wskaźników syntetycznych w obrębie poziomów przestrzennych analiz. Wskaźnik syntetyczny na poziomie typu transportu to suma iloczynów wskaźników gałęziowych oraz udziałów poszczególnych gałęzi w pracy przewozowej dla danego typu transportu. Wskaźnik syntetyczny międzygałęziowy (WMDT) jest średnią z otrzymanych wskaźników syntetycznych dla transportu pasażerskiego i towarowego. Wskaźniki syntetyczne gałęziowe (drogowy i kolejowy) są średnią z odpowiednich wskaźników gałęziowych dla transportu pasażerskiego i towarowego. Zmiany wartości wszystkich wskaźników są obliczane na podstawie uwzględnienia faktycznie zrealizowanych lub planowanych do realizacji inwestycji transportowych. Przy realizacji celu II badania obliczono wartości bazowe (na koniec 2013 r., co oznacza początek nowej perspektywy finansowej 2014-2020) oraz wartości docelowe (dla 2023 r.) wskaźnika WMDT, wskaźników gałęziowych oraz dla transportu drogowego i kolejowego wskaźników 1 Wartość wskaźnika dostępności została oszacowana m.in. na potrzeby dokumentów strategicznych, których postępy są monitorowane w ramach bazy STRATEG wraz z interpretacją wyników, tj. Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju. Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności (DSRK), Strategii Rozwoju Kraju 2020 (SRK), Strategii Rozwoju Transportu 2020 (z perspektywą do roku 2030) oraz Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010-2020 (KSRR). 2 Raport jest dostępny na stronie http://www.ewaluacja.gov.pl/dokumenty_ewaluacyjne/documents/zweryfikowana_metodologia_szacowania_wmdt_eta pi.pdf 3
odpowiadających typom transportu: osobowemu/pasażerskiemu i towarowemu. Dodatkowo obliczono wartości wszystkich wskaźników dla 2014 i 2015 roku (każdorazowo wartość wskaźnika została obliczona wg stanu na 31 grudnia danego roku) (tab. 1). Tab. 1. Wskaźniki międzygałęziowe i gałęziowe obliczane w ramach II etapu badania (wskaźniki gałęziowe; wskaźniki syntetyczne na poziomie typu transportu; wskaźnik syntetyczny międzygałęziowy; brak obliczania wskaźników) Gałąź transportu Transport towarowy Transport osobowy/pasażerski Wskaźnik syntetyczny gałęziowy Wskaźnik syntetyczny międzygałęziowy Drogowy WDDT osobowy WDDT towarowy WDDT Kolejowy WKDT pasażerski WKDT towarowy WKDT Lotniczy WLDT Żegluga śródlądowa WŻDT Wskaźnik syntetyczny WMDT pasażerski WMDT towarowy WMDT syntetyczny W celu oszacowania zmian wielkości wskaźników gałęziowych (WDDT i WKDT), z uwzględnieniem efektu netto inwestycji współfinansowanych ze środków unijnych (zarówno dla poszczególnych programów, jak i wszystkich inwestycji współfinansowanych ze środków unijnych, jak i dla Umowy Partnerstwa 2014-2020, wykorzystano zasadę ewaluacyjną polegającą na obliczaniu zmian względem wartości docelowej, tj. 2023 r. Obliczono w ten sposób dokładną zmianę wskaźników w sytuacji gdyby w 2023 r. nie wykorzystano poszczególnych programów (przewidywany wkład interwencji z funduszy unijnych w perspektywie 2014-2020 w realizację wartości docelowych). W tabelach 4-6 i 9-11 (tabele wynikowe wskaźników WDDT i WKDT) podano obliczenia efektu netto zmian wskaźników WDDT i WKDT dla: poszczególnych programów operacyjnych, tj.: PO IŚ 2014-2020, PO PW 2014-2020, 16 RPO 2014-2020 (patrz dla zmian procentowych tab. 4-6, 9-11 kolumny 8-10), wszystkich inwestycji współfinansowanych ze środków unijnych w okresie programowania 2014-2020 (przy uwzględnieniu również dodatkowych instrumentów, przede wszystkim CEF - patrz tab. 4-6, 9-11 kolumna 11), Wykonawca zaleca by określając zakres wsparcia unijnego w okresie programowania 2014-2020 w sektorze drogowym posiłkować się wartościami z tabeli 6 kolumna 11, a w sektorze kolejowym z tabeli 11 kolumna 11; przykładowo efekt netto wsparcia unijnego dla Makroregionu Polski Wschodniej w okresie programowania 2014-2020 w zakresie poprawy dostępności drogowej (WDDT) wyniósł 13,05%, a w zakresie poprawy dostępności kolejowej (WKDT) wyniósł 28,60%, Umowy Partnerstwa 2014-2020 (uwzględniającej zarówno wszystkie inwestycje zaplanowane do realizacji w latach 2014-2023 oraz inne czynniki mające wpływ na zmiany dostępności patrz tab. 4-6, 9-11 kolumna 12). Ponadto dla porównania zmian w tradycyjnym ujęciu (tj. względem wartości bazowej) w tabelach 4-6, 9-11, 12, 13 oraz 16 podano w kolumnie 3 zmiany bezwzględne dla okresu 2013-2023 w relacji do 2013 r. W opracowaniu kartograficznym dla wskaźników WDDT oraz WKDT przedstawiono zarówno zmiany względne jak i bezwzględne również w odniesieniu do wartości bazowej w 2013 r. (ujęcie tradycyjne) dla całego okresu 2013-2023, a także tzw. efekt netto (tj. w odniesieniu do 4
wartości docelowej w 2023 r.) dla poszczególnych programów oraz udziału inwestycji współfinansowanych unijnie w łącznej zmianie dostępności. Dla pozostałych wskaźników, tj. WLDT, WŻDT oraz WMDT obliczono w tabelach bezwzględne zmiany wartości wskaźnika w latach 2013-2023, a na mapach przedstawiono zmiany procentowe oraz bezwzględne (wszystkie zmiany dla WLDT, WŻDT oraz WMDT obliczono względem wartości bazowej w 2013 r.). Wartości dla 2013 r. zostały obliczone na podstawie list zakończonych inwestycji transportowych zrealizowanych na poziomie krajowym i wojewódzkim niezależnie od źródeł finansowania (zgodnie ze stanem na 31.12.2013 r.), natomiast prognozy dla 2023 r. zostały wykonane na podstawie list inwestycji zakładanych do realizacji w okresie programowania 2014-2020, przesłanych w okresie od lipca do października 2014 r. do Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju przez największych beneficjentów: GDDKiA, PKP PLK (listy tożsame z Dokumentem Implementacyjnym w wersji z połowy 2014 r.) oraz samorządy województw, miasta wojewódzkie i większość miast na prawach powiatów. Zastosowane podejście do list inwestycji drogowych (WDDT) i kolejowych (WKDT) do realizacji do 2023 r. jest zróżnicowane ponieważ w przypadku wskaźnika WDDT uwzględniono możliwości finansowe oferowane przez przewidywaną wielkość środków finansowych oferowanych przez fundusze europejskie (lista do poz. 22 w wersji Dokumentu Implementacyjnego z połowy 2014 r.), natomiast w przypadku WKDT wielkości tych środków nie uwzględniano. Zastosowane podejście czyni wskaźnik WKDT wskaźnikiem znacznie bardziej podatnym na potrzeby przyszłych aktualizacji oszacowanych wartości. Zgodnie z ujednoliconą metodologią szacowania WMDT 3 wyliczanie wskaźnika w ujęciu syntetycznym, tj. jako wskaźnika międzygałęziowego oraz w ujęciu gałęziowym, dotyczyło każdorazowo następujących poziomów przestrzennych: kraju, makroregionów (tj. Polski zachodniej, południowej i wschodniej), województw, powiatów oraz gmin. W tabelach wynikowych podano rezultaty badania na poziomie kraju, makroregionów, województw oraz miast na prawach powiatu leżących na sieci TEN-T oraz znajdujących się poza siecią TEN-T (lista miast została przesłana przez Zamawiającego). Natomiast w opracowaniu kartograficznym na mapach zobrazowano wartości bazowe (2013), docelowe (2023) oraz zmiany, w tym efekt netto poszczególnych programów, na poziomie gminnym (dla wszystkich gmin w Polsce). Dodatkowo dla transportu drogowego i kolejowego zobrazowano na mapach udział inwestycji współfinansowanych z UE 2014-2020 w zmianie wskaźników WDDT i WKDT w relacji do wartości docelowej w 2023 r. W badaniu uwzględniono wpływ czynników zewnętrznych (innych) w postaci np. zmian liczby ludności lub PKB w Polsce w latach 2013-2023, a także wpływ inwestycji realizowanych z innych źródeł (poza współfinansowaniem unijnym) oraz inwestycji oddanych do użytkowania po 2013 r., a realizowanych w ramach okresu programowania 2007-2013. 3 Raport jest dostępny na stronie http://www.ewaluacja.gov.pl/dokumenty_ewaluacyjne/documents/zweryfikowana_metodologia_szacowania_wmdt_eta pi.pdf. 5
Tab. 2. Program inwestycyjny, zasięg czasowy analizy oraz forma prezentacji wyników w raporcie II (tabele wynikowe i mapy) Wartości wskaźnika. Program inwestycyjny Zasięg czasowy analizy Tabele wynikowe (poziom kraju, makroregionów, województw, grup miast na prawach powiatu) Wartość bazowa 2013 tab. 4-6; 9-11; 12; 13; 16 kolumna 1 Wartość docelowa 2023 tab. 4-6; 9-11; 12; 13; 16; kolumna 2 Forma prezentacji Mapy (poziom gminny) mapy 1; 10; 12; 21; 23; 25 mapy 2; 10; 13; 21; 23; 26 Wartości pośrednie 2014, 2015 tab. 17 - Zmiany 2013-2023 Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko 2014-2020 (Inwestycje POIŚ) Program Operacyjny Polska Wschodnia 2014-2020 (Inwestycje PO PW) 16 regionalnych programów operacyjnych (Inwestycje RPO) Wszystkie inwestycje współfinansowane ze środków unijnych 2014-2020 (Inwestycje UE) Umowa Partnerstwa 2014-2020 (razem wszystkie czynniki) Zmiany bezwzględne 2013-2023* Zmiany procentowe 2013-2023* Zmiany bezwzględne 2014-2020** Zmiany procentowe 2014-2020** Zmiany bezwzględne 2014-2020** Zmiany procentowe 2014-2020** Zmiany bezwzględne 2014-2020** Zmiany procentowe 2014-2020** Zmiany bezwzględne 2014-2020** Zmiany procentowe 2014-2020** Zmiany procentowe 2014-2020** tab. 4-6; 9-11; 12; 13; 16; kolumna 2; kolumna 3 mapy 3; 11; 14; 22; 24; 27 - mapy 4; 11; 15; 22; 24; 28 tab. 4-6; 9-11; kolumna 4 tab. 4-6; 9-11; kolumna 8 mapy 5; 16; tab. 4-6; 9-11; kolumna 5 tab. 4-6; 9-11; kolumna 9 mapy 6; 17; tab. 4-6; 9-11; kolumna 6 mapy 7; 18; tab. 4-6; 9-11; kolumna 10 tab. 4-6; 9-11; kolumna 7 mapy 8; 19; tab. 4-6; 9-11; kolumna 11 tab. 4-6; 9-11; kolumna 12 - Udział inwestycji 2014-2020** (w %) - mapy 9; 20; współfinansowanych ze środków unijnych (wkład interwencji) *Zmiany między 31 grudnia 2013 r. a 31 grudnia 2023 r. w relacji do wartości bazowej w 2013 r. ** Dotyczy inwestycji realizowanych w okresie programowania 2014-2020. Dla perspektywy finansowej 2014-2020 zakłada się możliwość realizacji projektów do 2023 r. Zmiana w relacji do wartości docelowej w 2023 r. Układ niniejszego raportu przyjął strukturę gałęziową. Rozdział drugi został poświęcony transportowi drogowemu i opisano w nim wyniki obliczeń wskaźnika WDDT, w tym podstawowe tabele wynikowe wraz z mapami oraz dodatkowo wyłącznie dla transportu drogowego symulacje zmian dostępności w wyniku realizacji inwestycji drogowych w ramach POPW, a także wyliczenia zmian wskaźnika WDDT Z (Wskaźnik Drogowej Dostępności Transportowej Zagraniczny, czyli 6
obliczony z uwzględnieniem celów podróży położonych na całym kontynencie europejskim). Rozdział trzeci poświęcony transportowi kolejowemu przedstawia rezultaty wskaźnika WKDT. W rozdziale czwartym przedstawiono rezultaty badania dla transportu lotniczego (wskaźnik WLDT), a w rozdziale piątym dla transportu wodnego śródlądowego (WŻDT). Rozdział szósty poświęcony jest ostatecznym wynikom wskaźnika międzygałęziowego syntetycznego WMDT. Uwzględniono w nim również tabelę przedstawiającą obliczenia dla lat 2014 i 2015 również na poziomie gałęziowym. W rozdziale siódmym zawarto najważniejsze wnioski i rekomendacje z raportu II. 7
2. WDDT WSKAŹNIK DROGOWEJ DOSTĘPNOŚCI TRANSPORTOWEJ 2.1 ZAŁOŻENIA METODYCZNE I ŹRÓDŁA DANYCH Źródłem danych dla obliczenia wartości wskaźnika WDDT w 2023 r. były listy inwestycji zakładanych do realizacji w okresie programowania 2014-2020 przesłane w okresie od lipca do października 2014 do Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju przez: Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad (inwestycje na drogach krajowych realizowane w ramach POIS, CEF i innych źródeł, lista na podstawie Dokumentu Implementacyjnego w wersji dostępnej w lipcu 2014 r.; lista do poz. 22), 16 Urzędów Marszałkowskich (inwestycje na drogach wojewódzkich realizowane w ramach RPO, POPW oraz innych źródeł zidentyfikowane w procesie negocjacji kontraktów terytorialnych), Urzędy Miast na prawach powiatu (inwestycje na drogach w miastach na prawach powiatów realizowane w ramach RPO, POPW oraz innych źródeł (na podstawie danych z 57 miast)). W obliczeniach wykorzystano m.in. model prędkości ruchu oraz aplikację OGAM opracowane w IGiPZ PAN (szerzej w raporcie I 4 ). Wyniki przedstawiono na mapach oraz w tabelach. Opis do tabel wynikowych w tab. 3. Tab. 3. Opis do tabel wynikowych 4-6 Nr Opis kolumny 1 Wartość bazowa 2013 stan na koniec 2013 r. średniej ważonej dostępności drogowej dla wszystkich gmin należących do analizowanego województwa/makroregionu/grupy/kraju; im wyższa wartość tym wyższy poziom dostępności. 2 Wartość docelowa 2023 stan na koniec 2023 r. średniej ważonej dostępności drogowej dla wszystkich gmin należących do analizowanego województwa/makroregionu/grupy/kraju; im wyższa wartość tym wyższy poziom dostępności. 3 Zmiana 2013-2023 - zmiana bezwzględna wartości wskaźnika w latach 2013-2023 w relacji do wartości bazowej, tj. stanu na koniec 2013 r. (diagnoza 2013); im wyższa wartość tym większa zmiana dostępności. 4-7 Zmiany bezwzględne zmiany w ujęciu bezwzględnym w latach 2013-2023 w relacji do wartości docelowej, tj. stanu na koniec 2023 r. (diagnoza 2023); im wyższa wartość tym większa zmiana dostępności. 8-12 Zmiany procentowe zmiany w ujęciu względnym w latach 2013-2023 w relacji do wartości docelowej, tj. stanu na koniec 2023 r. (diagnoza 2023); im wyższa wartość tym większa zmiana dostępności. 4; 8 Inwestycje POIS efekt netto inwestycji współfinansowanych z POIS w okresie programowania 2014-2020, czyli zmiana (względna lub bezwzględna) między dostępnością na koniec 2023 r. z uwzględnieniem inwestycji POIS, a dostępnością w 2023 r. bez inwestycji POIS; im wyższa wartość tym wyższy efekt netto inwestycji współfinansowanych z POIS. 5; 9 Inwestycje POPW efekt netto inwestycji współfinansowanych z POPW w okresie programowania 2014-2020, czyli zmiana (względna lub bezwzględna) między dostępnością na koniec 2023 r. z 4 Raport jest dostępny na stronie http://www.ewaluacja.gov.pl/dokumenty_ewaluacyjne/documents/zweryfikowana_metodologia_szacowania_wmdt_eta pi.pdf 8
uwzględnieniem inwestycji POPW, a dostępnością w 2023 r. bez inwestycji POPW; im wyższa wartość tym wyższy efekt netto inwestycji współfinansowanych z POPW. 6; 10 Inwestycje RPO efekt netto inwestycji współfinansowanych z RPO w okresie programowania 2014-2020, czyli zmiana (względna lub bezwzględna) między dostępnością na koniec 2023 r. z uwzględnieniem inwestycji RPO, a dostępnością w 2023 r. bez inwestycji RPO; im wyższa wartość tym wyższy efekt netto inwestycji współfinansowanych z RPO. 7; 11 Inwestycje UE efekt netto wszystkich inwestycji współfinansowanych ze środków unijnych w okresie programowania 2014-2020, czyli zmiana (względna lub bezwzględna) między dostępnością na koniec 2023 r. z uwzględnieniem inwestycji współfinansowanych ze środków europejskich, a dostępnością w 2023 r. bez inwestycji współfinansowanymi ze środków europejskich; im wyższa wartość tym wyższy efekt netto inwestycji współfinansowanych ze środków europejskich. 12 Razem wszystkie czynniki zmiana procentowa między stanem na koniec 2023 r. (wartość docelowa=100%), a stanem na koniec 2013 r. (wartość bazowa) przy uwzględnieniu wszystkich czynników wpływających na zmiany dostępności (im wyższa wartość tym większa zmiana dostępności), tj.: 1. inwestycji współfinansowanych ze środków unijnych w okresie programowania 2014-2020 (Inwestycje UE), 2. inwestycji finansowanych w okresie programowania 2014-2020 z innych źródeł, 3. inwestycji współfinansowanych ze środków unijnych w okresie programowania 2007-2013 ukończonych w latach 2014-2015, 4. inwestycji finansowanych z innych źródeł w okresie programowania 2007-2013 ukończonych w latach 2014-2015, 5. zmiany atrakcyjności celu podróży w latach 2013-2023, tj. liczby ludności (WDDT II osobowy), liczby ludności i PKB (WDDT II towarowy). 2.2 TABELE I MAPY WYNIKOWE Z KOMENTARZEM W tab. 4-6 zestawiono wyniki szacowanych zmian wskaźnika WDDT (osobowego, towarowego i syntetycznego) dla województw, makroregionów oraz miast na prawach powiatu. Każdorazowo przedstawione zostały zmiany bezwzględne i względne ogółem oraz w wyniku poszczególnych Programów Operacyjnych. Oceniając syntetyczne zmiany związane z konkretnymi programami operacyjnymi, we wszystkich województwach należy stwierdzić dominację efektów wywołanych planowanymi działaniami w ramach POIŚ. Ponad 10-procentowa poprawę dostępności przyniosą one regionom Polski wschodniej (zwłaszcza lubelskiemu, warmińsko-mazurskiemu i świętokrzyskiemu). Najmniejszą zmianę spowodują w opolskim, śląskim, łódzkim i małopolskim. Efekty POPW w naturalny sposób skupiają się w Polsce wschodniej, poziom 1-procentowej poprawy dostępności przekraczając jedynie w świętokrzyskim i lubelskim. Rezultaty inwestycji w ramach RPO, także na ogół nie powodują wzrostu dostępności większego niż 1%. Najwyższe przyrosty w tym wypadku przewidywane są w małopolskim (1,3%), opolskim, podkarpackim, i śląskim. Liczby te potwierdzają wcześniejszą tezę o komplementarności podejmowanej interwencji. Oceniając sytuację trzech badanych makroregionów należy podkreślić, że największej poprawy dostępności drogowej oczekiwać należy w makroregionie Polski Wschodniej, a relatywnie najmniejszej w Polsce południowej. Dotyczy to jednak tylko inwestycji POIŚ I POPW. W zakresie działań ROP największe zmiany przewidywane są w Polsce południowej. Szerszy opis zmian dostępności uwzględniono przy bardziej dokładnej (poziom gminny) prezentacji kartograficznej. 9
Tab. 4. Oszacowanie zmian Wskaźnika Drogowej Dostępności Transportowej WDDT II (osobowy) Diagnoza Zmiany bezwzględne Zmiany procentowe Wartość Wartość Zmiana Inwestycje Inwestycje Inwestycje Inwestycje Inwestycje Inwestycje Inwestycje bazowa docelowa 2013-2023 POIS POPW RPO UE POIS POPW RPO 2013 2023 Inwestycje UE Razem wszystkie czynniki 1 2 3 = 2-1 4 5 6 7 8 = 4/2 9 = 5/2 10 = 6/2 11 = 7/2 12 = (2-1)/2 Dolnośląskie 30,04 34,10 4,06 2,39 0,00 0,29 2,67 7,02% 0,00% 0,84% 7,84% 11,91% Kujawsko-pomorskie 29,57 35,15 5,58 3,11 0,00 0,18 3,29 8,85% 0,01% 0,51% 9,35% 15,86% Lubelskie 19,16 24,63 5,48 4,23 0,28 0,16 4,71 17,18% 1,15% 0,63% 19,12% 22,23% Lubuskie 19,61 22,94 3,34 2,10 0,00 0,13 2,25 9,14% 0,00% 0,56% 9,83% 14,55% Łódzkie 44,08 52,99 8,90 3,44 0,01 0,23 3,71 6,50% 0,03% 0,43% 7,01% 16,80% Małopolskie 44,24 49,47 5,23 2,98 0,05 0,69 3,72 6,03% 0,10% 1,39% 7,53% 10,56% Mazowieckie 46,50 56,03 9,53 5,81 0,05 0,17 6,13 10,36% 0,10% 0,31% 10,95% 17,00% Opolskie 38,39 40,96 2,57 1,64 0,01 0,47 2,14 4,00% 0,02% 1,14% 5,22% 6,28% Podkarpackie 21,90 27,41 5,51 1,99 0,22 0,34 2,51 7,26% 0,79% 1,25% 9,16% 20,10% Podlaskie 13,74 16,90 3,16 2,01 0,14 0,14 2,92 11,92% 0,83% 0,82% 17,28% 18,71% Pomorskie 23,39 27,18 3,79 2,83 0,00 0,17 3,01 10,40% 0,01% 0,63% 11,06% 13,95% Śląskie 58,57 64,31 5,74 3,80 0,02 0,64 4,46 5,90% 0,03% 0,99% 6,93% 8,93% Świętokrzyskie 29,67 36,20 6,53 5,15 0,45 0,32 5,83 14,22% 1,23% 0,87% 16,09% 18,05% Warmińsko-mazurskie 14,68 18,43 3,75 2,89 0,07 0,07 3,38 15,70% 0,41% 0,39% 18,34% 20,35% Wielkopolskie 31,61 36,70 5,10 3,06 0,00 0,29 3,33 8,34% 0,01% 0,78% 9,08% 13,88% Zachodniopomorskie 12,67 14,80 2,13 1,49 0,00 0,08 1,59 10,08% 0,00% 0,56% 10,75% 14,42% Makroregion Polski Wschodniej 19,92 24,89 4,97 3,21 0,23 0,21 3,80 12,92% 0,93% 0,85% 15,26% 19,98% Makroregion Polski Zachodniej 27,40 31,27 3,87 2,37 0,00 0,25 2,63 7,59% 0,01% 0,81% 8,40% 12,38% Makroregion Polski Południowej 52,52 57,85 5,33 3,44 0,03 0,66 4,14 5,95% 0,06% 1,14% 7,15% 9,21% Miasta na prawach powiatu na sieci TEN-T 45,07 51,46 6,40 4,05 0,08 0,24 4,41 7,88% 0,16% 0,46% 8,56% 12,43% Miasta na prawach powiatu poza siecią TEN-T 35,87 40,02 4,14 2,05 0,02 0,39 2,50 5,13% 0,06% 0,97% 6,25% 10,35% Polska 34,61 40,28 5,67 3,40 0,06 0,31 3,81 8,43% 0,16% 0,76% 9,47% 14,08% 10
Tab. 5. Oszacowanie zmian Wskaźnika Drogowej Dostępności Transportowej WDDT II (towarowy) Diagnoza Zmiany bezwzględne Zmiany procentowe Wartość Wartość Zmiana Inwestycje Inwestycje Inwestycje Inwestycje Inwestycje Inwestycje Inwestycje bazowa docelowa 2013-2023 POIS POPW RPO UE POIS POPW RPO 2013 2023 Inwestycje UE Razem wszystkie czynniki 1 2 3 = 2-1 4 5 6 7 8 = 4/2 9 = 5/2 10 = 6/2 11 = 7/2 12 = (2-1)/2 Dolnośląskie 25,15 31,28 6,13 1,35 0,00 0,25 1,60 4,31% 0,00% 0,81% 5,10% 19,61% Kujawsko-pomorskie 24,22 29,78 5,56 1,69 0,00 0,16 1,85 5,67% 0,01% 0,53% 6,22% 18,66% Lubelskie 16,90 21,86 4,96 2,24 0,20 0,11 2,59 10,26% 0,94% 0,52% 11,84% 22,69% Lubuskie 14,90 18,45 3,55 0,93 0,00 0,10 1,04 5,06% 0,00% 0,56% 5,65% 19,23% Łódzkie 38,87 48,30 9,43 1,42 0,01 0,21 1,64 2,94% 0,02% 0,43% 3,39% 19,53% Małopolskie 38,76 46,57 7,81 1,50 0,04 0,57 2,10 3,21% 0,08% 1,22% 4,51% 16,77% Mazowieckie 58,83 78,89 20,06 3,50 0,04 0,15 3,69 4,43% 0,04% 0,19% 4,67% 25,43% Opolskie 30,56 35,50 4,94 0,59 0,00 0,49 1,10 1,67% 0,01% 1,38% 3,09% 13,92% Podkarpackie 17,40 21,66 4,26 0,90 0,16 0,26 1,31 4,18% 0,73% 1,19% 6,07% 19,67% Podlaskie 11,96 15,18 3,22 1,04 0,13 0,13 1,65 6,83% 0,85% 0,85% 10,90% 21,19% Pomorskie 21,07 25,67 4,60 1,49 0,00 0,15 1,66 5,79% 0,01% 0,60% 6,46% 17,93% Śląskie 54,78 64,19 9,41 1,56 0,01 0,67 2,23 2,42% 0,02% 1,04% 3,48% 14,66% Świętokrzyskie 25,11 32,55 7,44 3,48 0,44 0,31 4,13 10,70% 1,34% 0,94% 12,68% 22,85% Warmińsko-mazurskie 12,30 15,86 3,56 1,62 0,06 0,07 1,95 10,24% 0,35% 0,47% 12,32% 22,45% Wielkopolskie 27,19 34,01 6,82 1,58 0,00 0,16 1,74 4,64% 0,00% 0,48% 5,13% 20,05% Zachodniopomorskie 11,10 13,24 2,14 0,70 0,00 0,08 0,79 5,31% 0,00% 0,57% 5,97% 16,13% Makroregion Polski Wschodniej 16,80 21,46 4,66 1,80 0,19 0,18 2,25 8,41% 0,89% 0,82% 10,49% 21,70% Makroregion Polski Zachodniej 23,07 28,56 5,49 1,22 0,00 0,20 1,42 4,28% 0,00% 0,70% 4,98% 19,22% Makroregion Polski Południowej 48,46 57,11 8,64 1,53 0,02 0,63 2,18 2,68% 0,04% 1,10% 3,82% 15,14% Miasta na prawach powiatu na sieci TEN-T 48,29 61,35 13,07 2,14 0,05 0,19 2,39 3,49% 0,08% 0,31% 3,89% 21,30% Miasta na prawach powiatu poza siecią TEN-T 32,24 38,95 6,70 1,05 0,01 0,34 1,43 2,70% 0,03% 0,88% 3,67% 17,21% Polska 34,10 43,49 9,39 1,86 0,05 0,27 2,19 4,27% 0,11% 0,62% 5,04% 21,60% 11
Tab. 6. Oszacowanie zmian Wskaźnika Drogowej Dostępności Transportowej WDDT II (syntetyczny) Diagnoza Zmiany bezwzględne Zmiany procentowe Wartość Wartość Zmiana Inwestycje Inwestycje Inwestycje Inwestycje Inwestycje Inwestycje Inwestycje bazowa docelowa 2013-2023 POIS POPW RPO UE POIS POPW RPO 2013 2023 Inwestycje UE Razem wszystkie czynniki 1 2 3 = 2-1 4 5 6 7 8 = 4/2 9 = 5/2 10 = 6/2 11 = 7/2 12 = (2-1)/2 Dolnośląskie 27,59 32,69 5,10 1,87 0,00 0,27 2,13 5,72% 0,00% 0,83% 6,53% 15,59% Kujawsko-pomorskie 26,89 32,46 5,57 2,40 0,00 0,17 2,57 7,39% 0,01% 0,52% 7,92% 17,15% Lubelskie 18,03 23,24 5,22 3,24 0,24 0,13 3,65 13,93% 1,05% 0,58% 15,70% 22,44% Lubuskie 17,25 20,70 3,44 1,52 0,00 0,12 1,65 7,32% 0,00% 0,56% 7,96% 16,63% Łódzkie 41,48 50,64 9,17 2,43 0,01 0,22 2,67 4,80% 0,02% 0,43% 5,28% 18,10% Małopolskie 41,50 48,02 6,52 2,24 0,04 0,63 2,91 4,66% 0,09% 1,30% 6,06% 13,57% Mazowieckie 52,66 67,46 14,79 4,65 0,04 0,16 4,91 6,90% 0,07% 0,24% 7,28% 21,93% Opolskie 34,47 38,23 3,76 1,12 0,00 0,48 1,62 2,92% 0,01% 1,25% 4,23% 9,83% Podkarpackie 19,65 24,54 4,89 1,45 0,19 0,30 1,91 5,90% 0,76% 1,22% 7,80% 19,91% Podlaskie 12,85 16,04 3,19 1,53 0,13 0,13 2,29 9,51% 0,84% 0,83% 14,26% 19,88% Pomorskie 22,23 26,43 4,20 2,16 0,00 0,16 2,33 8,16% 0,01% 0,62% 8,83% 15,89% Śląskie 56,67 64,25 7,58 2,68 0,02 0,65 3,35 4,16% 0,03% 1,02% 5,21% 11,79% Świętokrzyskie 27,39 34,38 6,99 4,31 0,44 0,31 4,98 12,55% 1,28% 0,91% 14,48% 20,32% Warmińsko-mazurskie 13,49 17,14 3,65 2,26 0,07 0,07 2,67 13,17% 0,38% 0,43% 15,56% 21,32% Wielkopolskie 29,40 35,36 5,96 2,32 0,00 0,23 2,54 6,56% 0,00% 0,64% 7,18% 16,85% Zachodniopomorskie 11,88 14,02 2,13 1,10 0,00 0,08 1,19 7,83% 0,00% 0,56% 8,49% 15,22% Makroregion Polski Wschodniej 18,36 23,17 4,82 2,51 0,21 0,19 3,02 10,83% 0,91% 0,84% 13,05% 20,78% Makroregion Polski Zachodniej 25,24 29,92 4,68 1,80 0,00 0,23 2,03 6,01% 0,00% 0,76% 6,77% 15,64% Makroregion Polski Południowej 50,49 57,48 6,99 2,49 0,03 0,64 3,16 4,33% 0,05% 1,12% 5,50% 12,15% Miasta na prawach powiatu na sieci TEN-T 46,68 56,41 9,73 3,10 0,07 0,21 3,40 5,49% 0,12% 0,38% 6,02% 17,25% Miasta na prawach powiatu poza siecią TEN-T 34,06 39,48 5,42 1,55 0,02 0,37 1,97 3,93% 0,05% 0,93% 4,98% 13,73% Polska 34,35 41,88 7,53 2,63 0,06 0,29 3,00 6,27% 0,13% 0,69% 7,17% 17,98% 12
Rozkład przestrzenny wskaźnika WDDT osobowego w roku 2013 (ryc. 1) jest potwierdzeniem wcześniejszych analiz, wykonywanych dla MRR/MIR z wykorzystaniem ówczesnych wartości wskaźnika przez Wykonawcę, tj. IGiPZ PAN. Odznacza się on dwoma biegunami najlepszej dostępności w rejonach Warszawy - Łodzi oraz Krakowa - konurbacji górnośląskiej. Obszary te łączą dwa pasma o wyższej wartości wskaźnika nawiązujące do przebiegu dróg S8/DK1 i S7/DK7. Ponadto analogiczne pasy lepszej dostępności występują pomiędzy Łodzią a Poznaniem (A2) oraz między konurbacja górnośląską a Wrocławiem (A4). W szerszym układzie strefa o wyższych wartościach WDDT obejmuje pięciokąt, którego wierzchołkami są Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań i Gdańsk. Jest to struktura przestrzenna odpowiadająca w ogólnym zarysie metropolii sieciowej proponowanej w KPZK 2030. Pięciokąt otaczają obszary peryferyjne o wskaźniku stopniowo malejącym ku granicy zachodniej, wschodniej i północnej oraz w kierunku wybrzeża Bałtyku (poza regionem Zatoki Gdańskiej). Opisany układ przestrzenny jest bazowo uwarunkowany rozkładem potencjału demograficznego kraju. W ostatniej dekadzie (a zwłaszcza po roku 2004) układ ten, a zarazem wewnętrzne dysproporcje dostępnościowe, zostały wzmocnione przez lokalizację nowych autostrad i dróg ekspresowych. Przeprowadzona oddzielnie analiza rozkładu WDDT towarowego (ryc. 1) została wykonana z wykorzystaniem niższych prędkości ruchu pojazdów oraz z uwzględnieniem wielkości PKB, jako części składowej mas badanych jednostek. W efekcie otrzymany obraz przestrzenny jest nieco odmienny. Przy zachowaniu ogólnego układu pięciokąta, jego zewnętrzne granice są słabiej zarysowane. Dostępność w transporcie towarowym jest na wielu obszarach relatywnie niższa niż w osobowym, ale jednocześnie na terenach peryferyjnych maleje ona bardziej stopniowo. Ponadto zmianom uległ także charakter podstawowych biegunów najlepszej dostępności. Są nimi wyraźnie Warszawa i Konurbacja Górnośląska, podczas gdy rola Krakowa, a szczególnie Łodzi jest już wyraźnie słabsza niż w przypadku WDDT osobowego. Główne szlaki drogowe są widoczne słabiej niż w ruchu pasażerskim, zaś Poznań i Wrocław stanowią odrębne wyspy lepszej dostępności. Jednocześnie nie jest zauważalna różnica między nowymi drogami szybkiego ruchu, a zwykłymi magistralnymi drogami krajowymi, co jest związane z niższymi możliwymi do uzyskania prędkościami przez pojazdy ciężarowe na drogach szybkiego ruchu w porównaniu do pojazdów osobowych. Wskaźnik WDDT syntetyczny dla roku 2013 jest wypadkową wskaźników drogowego i towarowego (ryc. 1). Charakteryzuje się jednoczesnym zachowaniem dualnych biegunów najlepszej dostępności oraz mniej wyrazistą granicą obszarów peryferyjnych. Pozycja takich ośrodków jak Lublin, Białystok i Rzeszów nie odbiega zasadniczo od pozycji Gdańska. Jako najbardziej upośledzone peryferia ujawniają się natomiast strefy obejmujące: pas Pobrzeża Zachodniego i Środkowego; wschodnie Mazury i Suwalszczyznę; pas pogranicza wschodniego w województwach lubelskim i podlaskim; rejon Bieszczad i Beskidu Niskiego. Analogiczne strefy najgorszej dostępności drogowej nie występują wzdłuż granicy niemieckiej, czeskiej oraz zachodniego odcinka granicy ze Słowacją. 13
Rozkład wskaźników WDDT w roku 2023 (po realizacji wszystkich uwzględnionych inwestycji) (ryc. 2) w przypadku wskaźnika osobowego zachowuje układ dwubiegunowy, choć rola pozostałych ośrodków położonych na wierzchołkach pięciokąta wydaje się być wzmocniona. Metropolia sieciowa ulega też rozszerzeniu obejmując swoim zasięgiem Rzeszów i Lublin, a w mniejszym stopniu także Białystok. Układ przestrzenny obszaru o lepszej dostępności zaczyna upodabniać się do znanego z wcześniejszych opracowań planistycznych trójkąta opartego o granicę południową, z wierzchołkami w Trójmieście oraz w rejonie Legnicy i Przemyśla. Lepiej widoczne są także główne szlaki drogowe, w tym nowe inwestycje kończone po roku 2013 (jak droga ekspresowa S8 Łódź-Wrocław) i planowane na okres 2014-2020 (np. ciąg dróg ekspresowych S17/S19 z Warszawy przez Lublin do Rzeszowa). Spośród inwestycji, których realizacja została założona, szczególnie duży efekt przynosi brakujący, centralny odcinek autostrady A1. W przypadku rozkładu wskaźnika WDDT towarowego (ryc. 2) widoczne są te same zmiany, choć znaczenie poszczególnych inwestycji drogowych (poza A1) ponownie jest mniejsze. Można przyjąć, że główne metropolie w większym stopniu zbliżyły się do siebie w ruchu osobowym, niż towarowym. Pozycja Krakowa i Łodzi uległa poprawie, ale nadal są one wyraźnie słabszymi ogniwami układów bipolarnych niż to miało miejsce w ruchu pasażerskim. Rozkład wskaźnika WDDT syntetycznego (ryc. 2) powtarza w dużej mierze opisane wyżej informacje. Podjęte inwestycje powodują, że ogólny obraz w większym stopniu niż wcześniej przypomina pajęczynę opartą na najważniejszych trasach. Spośród wyszczególnionych wyżej obszarów peryferyjnych o najniższej dostępności potencjałowej znacząco poprawia się sytuacja obszaru nadmorskiego (efekt realizacji drogi ekspresowej S6). Pozostałe obszary zostają ograniczone przestrzennie (do wąskich pasów przygranicznych), ale nadal istnieją. Nadal także widoczne są obszary wewnątrz definiowanego pięciokąta, które mimo relatywnie małej odległości do metropolii są nadal stosunkowo słabo dostępne drogowo. Należą do nich południowa Wielkopolska, pogranicze województw mazowieckiego, kujawsko-pomorskiego i warmińsko-mazurskiego, a także zachodnia część województwa świętokrzyskiego. Na ryc. 3 przedstawiono bezwzględne zmiany wartości wskaźnika WDDT w okresie 2013-2023. W przypadku wskaźnika osobowego rozkład ten bardzo wyraźnie nawiązuje do przebiegu konkretnych inwestycji przede wszystkim tych rozchodzących się promieniście ze stolicy, a w drugiej kolejności także z Poznania (droga ekspresowa S5). Rola planowanych inwestycji o charakterze okrężnym lub rokadowym (jak S3 i S6) jest widoczna w dużo mniejszym stopniu. Dostępność poprawia się zatem pasmowo raczej w Polsce centralnej i wschodniej. Zmiany bezwzględne na południu, zachodzie i północy są wyraźnie mniejsze. W dwóch pierwszych przypadkach, częściowo wynika to z faktu, że obszary te uzyskały duże inwestycje drogowe (A2, A4) w poprzednich okresach. Tym samym dalszych projektów jest już mniej, a ich efekt okazuje się mniejszy. Koncentracja inwestycji na drogach ekspresowych prowadzących do Warszawy przekłada się na bardzo skoncentrowany przestrzennie efekt bezwzględnych zmian dostępności drogowej towarowej. Przy zachowaniu podobnego rozkładu ogólnego, zdecydowanie najbardziej zmienia się bezwzględna dostępność centralnej części województwa mazowieckiego, w tym samej Warszawy (w tym efekt przewidywanego wzrostu PKB stolicy). Obraz syntetyczny zmian bezwzględnych wskaźnika WDDT pozwala na ocenę wpływu poszczególnych planowanych inwestycji na obszary przyległe. Najwyraźniejszy jest on w przypadku brakującego odcinka A1 (od Pyrzowic do Piotrkowa) i wzdłuż rozchodzących się z Warszawy tras S7 (w kierunku Gdańska i Krakowa) oraz S17 (w stronę Lublina). W każdym z tych przypadków efekt słabnie w miarę oddalania się od stolicy. Zmiany spowodowane 14
realizacją innych tras są zauważalnie mniejsze. Na ich tle pozytywnie wyróżnia się jedynie trasa S5 z Wrocławia przez Poznań do Bydgoszczy i Grudziądza. Wyraźnie odmienny obraz uzyskujemy analizując względna (procentową) zmianę wartości wskaźnika WDDT w okresie 2013-2023 (ryc. 4). Efekty działań inwestycyjnych także są zauważalne wzdłuż konkretnych szlaków, ale najczęściej na odcinkach bardziej odległych od dużych metropolii (w tym od Warszawy; efekt niskiej bazy). Dotyczy to zwłaszcza wskaźnika WDDT osobowego. Tym razem efekty rozmieszczone są bardziej równomiernie w przestrzeni kraju, pozostając jednak bardziej skoncentrowane w Polsce Wschodniej i Północnej. Na inwestycjach relatywnie najbardziej korzystają środkowe Pomorze, Lubelszczyzna, Warmia i Mazury oraz północne Podlasie. Efekt w samym województwie mazowieckim jest ograniczony. Zauważalna jest natomiast poprawa sytuacji na styku województw wielkopolskiego, dolnośląskiego i lubuskiego, co wynika z równoczesnej realizacji dwóch równoległych szlaków drogowych S3 i S5. Poziom dostępności pasa Polski południowej, jest na tyle zdeterminowany będącą na ukończeniu autostradą A4, że relatywne efekty przestrzenne dalszych inwestycji okazują się tam ograniczone (poza Podkarpaciem). W przypadku zmian względnych wskaźnika WDDT towarowego widoczny jest również opisany wyżej efekt poprawy dostępności na bardziej peryferyjnych odcinkach nowych szlaków drogowych. Jednocześnie jednak z uwagi na uwzględnienie roli prognozowanych zmian PKB korzyści zaznaczają się w sąsiedztwie stolicy, a wyraźnym beneficjentem okazuje się całe województwo mazowieckie. Obraz rozkładu zmian względnych WDDT syntetycznego potwierdza wyżej postawione tezy. Wyraźnym beneficjentem planowanych inwestycji drogowych okazują się peryferie wewnętrzne położone daleko od największych metropolii. Jest to szczególnie widoczne na pograniczach województw mazowieckiego z warmińsko-mazurskim, podlaskim i lubelskim, a także wielkopolskiego z dolnośląskim, pomorskiego z zachodniopomorskim a nawet lubelskiego z podkarpackim. Strefa o zdecydowanie najniższych korzyściach w kolejnych perspektywie finansowej (tak w ujęciu bezwzględnym, jak i względnym) jest Polska południowa. Najniższe wartości współczynników zmiany odnotowujemy na południowej Opolszczyźnie oraz w rejonie Krosna i Beskidu Niskiego. Ponadto relatywnie mała poprawa dostępności występuje w południowej i wschodniej Wielkopolsce, w pasie pogranicza wschodniego na Lubelszczyźnie oraz na Pojezierzu Pomorskim. W ostatnim wypadku, charakterystyczny jest mały zasięg przestrzenny korzyści związanych z budową drogi ekspresowej S6 (ograniczony do wąskiego pasa nadmorskiego). 15
Ryc. 1. Wskaźnik Drogowej Dostępności Transportowej WDDT (osobowy, towarowy i syntetyczny) - wartość bazowa w 2013 r. 16
Ryc. 2. Wskaźnik Drogowej Dostępności Transportowej WDDT (osobowy, towarowy i syntetyczny) - wartość docelowa w 2023 r. 17
Ryc. 3. Zmiana bezwzględna Wskaźnika Drogowej Dostępności Transportowej WDDT (osobowego, towarowego i syntetycznego) w latach 2013-2023 18
Ryc. 4. Zmiana procentowa Wskaźnika Drogowej Dostępności Transportowej WDDT (osobowego, towarowego i syntetycznego) w latach 2013-2023 19
Na ryc. 5-8 przedstawiono relatywny (procentowy) efekt netto inwestycji planowanych w ramach poszczególnych programów (grup programów) operacyjnych rozpoczynającego się okresu programowania Unii Europejskiej (2014-2020). Zdecydowanie największy wpływ na zmiany wskaźników dostępności mają inwestycje planowane w nowym Programie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko (ryc. 5). Najważniejsze inwestycje realizowane w ramach POIŚ to: droga ekspresowa S7 (odcinki Koszwały-Kazimierzowo, Miłomłyn Olsztynek, Nidzica-obw. Grójca; obw. Radomia-Skarżysko Kamienna; Chęciny-Kraków Rybitwy oraz Lubień-Rabka) wraz z odgałęzieniem S51 do Olsztyna; droga ekspresowa S6 od Obwodnicy Metropolii Trójmiejskiej do Goleniowa; droga ekspresowa S19 na odcinku z Lublina do Rzeszowa; droga ekspresowa S5 na brakujących odcinkach między Wrocławiem a Poznaniem i Gniezno- Bydgoszcz-Grudziądz; droga ekspresowa S8 brakujące odcinki między Radziejowicami a Białymstokiem; autostrada A1 na odcinku Pyrzowice-Częstochowa; droga ekspresowa S3 na odcinku Świnoujście-Szczecin oraz Sulechów-Legnica, autostrada A2 między Warszawą a obwodnicą Mińska Mazowieckiego. Obraz przestrzenny efektów zmian dostępności nawiązuje bezpośrednio do omawianych wyżej ogólnych zmian w badanym okresie. Efekty nowego POIŚ skupiają się w Polsce wschodniej i północnej, co jest silnym uzasadnieniem dla ich wsparcia w ramach polityki spójności. Pas największych względnych efektów ciągnie się od Szczecina wzdłuż planowanej drogi ekspresowej S6 przez Trójmiasto, ciągiem trasy S7 do Warszawy i dalej przez Lublin (S17) do Rzeszowa (S19). Ponadto silne efekty widoczne są na kierunkach południowego odcinka S7 między Radomiem a Krakowem, w północnej części S8 (Warszawa-Białystok) oraz na S5 (Wrocław-Poznań-Bydgoszcz). Ograniczony przestrzennie, choć znaczny, okazuje się efekt fragmentu autostrady A1 Pyrzowice-Częstochowa. Ponadto w Polsce południowej zyskuje Podhale (efekt górskiego fragmentu S7 Lubień-Rabka). Znaczne rozszerzenie przestrzenne pozytywnych rezultatów w zakresie poprawy dostępności na terenie województwa warmińsko-mazurskiego przynosi tez budowa krótkiego odcinka S51 (Olsztynek-Olsztyn). Z dużych inwestycji najsłabiej zaznacza się efekt budowy brakujących odcinków drogi ekspresowej S3. Spośród największych aglomeracji miejskich kraju głównymi beneficjentami POIŚ są z pewnością Warszawa, Trójmiasto i Lublin, a w dalszej kolejności Poznań. Reasumując, warto także zauważyć, że nowa perspektywa finansowa wydaje się być pierwszym okresem, w którym dojdzie do pełnego przełamania dotychczasowej ułomnej strategii rozwoju dróg najwyższego rzędu. Oznacza to rzeczywiste przejście od planów powstałych w minionych warunkach geopolitycznych i makroekonomicznych (układ szachownicowy, preferencja dla tranzytu) do celów zapisanych w nowej Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (KPZK 2030) Największe inwestycje drogowe, a zarazem ich efekty w postaci poprawy dostępności transportowej, rozchodzą się promieniście z ośrodka warszawskiego i poznańskiego, dając podstawy do tworzenia metropolii sieciowej oraz do dyfuzji impulsów rozwojowych ku strefom peryferyjnym. 20
Ryc. 5. Zmiana procentowa Wskaźnika Drogowej Dostępności Transportowej WDDT syntetycznego w wyniku inwestycji współfinansowanych z POIS w okresie programowania 2014-2020 (efekt netto inwestycji współfinansowanych z POIS; zmiana względna między dostępnością na koniec 2023 r. z uwzględnieniem inwestycji POIS, a dostępnością w 2023 r. bez inwestycji POIS) Zasięg przestrzenny efektów inwestycji drogowych realizowanych w ramach Programu Operacyjnego Polska Wschodnia (POPW; ryc. 6) jest ograniczony przestrzenie i ma charakter punktowy związany z określonymi inwestycjami, najczęściej położonymi wewnątrz lub w sąsiedztwie ośrodków wojewódzkich w Polsce Wschodniej. Największe relatywne zmiany mają miejsce w okolicy Olsztyna i Kielc. Jednocześnie bardziej rozległy przestrzennie jest efekt działań podjętych w Białymstoku (poprawa dostępności szerokiej strefy położonej na wschód od miasta). Także w przypadku Rzeszowa efekt inwestycji miejskich poprawia dostępność w pasie ciągnącym się na południe aż po Sanok. Odmienna strategii inwestowania w ramach POPW widoczna jest w województwie lubelskim, gdzie przewidywane są także projekty drogowe położone z dala od stolicy regionu (rejon między droga S19 a Wisłą, strefa na północ od Lublina, a także pas między Zamościem a Hrubieszowem). Warto zaznaczyć, że chociaż źródło finansowania tych projektów nie jest znane w 100% beneficjent w postaci Urzędu Marszałkowskiego województwa lubelskiego zadeklarował POPW jako pierwszy program, z którego mają być te projekty finansowane. Oddziaływanie wszystkich inwestycji POPW prawie całkowicie zamyka się w granicach objętych programem pięciu wschodnich 21
województw. Wyjątkiem od tej reguły są niewielkie korzyści inwestycji lubelskich odnotowane na południowo-wschodnich krańcach województwa mazowieckiego. Ryc. 6. Zmiana procentowa Wskaźnika Drogowej Dostępności Transportowej WDDT syntetycznego w wyniku inwestycji współfinansowanych z POPW w okresie programowania 2014-2020 (efekt netto inwestycji współfinansowanych z POPW; zmiana względna między dostępnością na koniec 2023 r. z uwzględnieniem inwestycji POPW, a dostępnością w 2023 r. bez inwestycji POPW) Rozkład przestrzenny inwestycji drogowych planowanych w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych w okresie finansowania 2014-2020 (ryc. 7) jest bardzo nierównomierny. Inwestycje te koncentrują się w północnej i południowej części kraju, Ich układ jest do pewnego stopnia komplementarny względem analogicznych przedsięwzięć podejmowanych w poprzedniej perspektywie finansowej. Regiony, które inwestowały znaczne środki w modernizację dróg wojewódzkich obecnie charakteryzują się dużo skromniejszymi planami (np. warmińsko-mazurskie). Inne dopiero w obecnej perspektywie podejmują większy wysiłek w tym zakresie (np. zachodniopomorskie). Do województw konsekwentnie kontynuujących inwestycje drogowe zaliczyć należy natomiast świętokrzyskie i łódzkie. Rozkład inwestycji tylko do pewnego stopnia determinuje rozmieszczenie jednostek, w których dzięki nim nastąpi relatywna poprawa dostępności transportowej drogowej. Duże efekty widoczne są w sąsiedztwie inwestycji położonych na obszarach bardziej peryferyjnych. Zwarty obszar widocznych zmian WDDT na skutek inwestycji w ramach ROP 22
znajduje się na Pomorzu Środkowym w województwach zachodniopomorskim i pomorskim. Inwestycje na tym terenie dają duże efekty, jako komplementarne do omijających obszar dużych działań w ramach POIŚ. Można powiedzieć, że w warunkach gdy drogi ekspresowe S10 i S11 nie zostały przewidziane do realizacji przed rokiem 2023, ciężar poprawy dostępności drogowej w ich sąsiedztwie starają się wziąć na swoje barki władze samorządowe. Drugim obszarem o wyraźnych efektach inwestycji wojewódzkich jest Małopolska, gdzie zwłaszcza w zachodniej części regionu, na terenie Beskidów przewidziano do realizacji spójny system modernizowanych tras wojewódzkich. Dzięki inwestycjom w północnej części regionu podkarpackiego ma miejsce rozległy przestrzennie efekt poprawy dostępności, obejmujący także województwo lubelskie (zasługa lepszego skomunikowania z autostradą A4). Na wszystkich wymienionych obszarach zmiana wskaźnika przekracza 5% (a w niektórych jednostkach nawet 10%), co jest wartością bardzo dużą w przypadku inwestycji polegających jedynie na modernizacji. Lokalnie duże efekty przyniosą także inwestycje na drogach prowadzących do terenów najbardziej peryferyjnych położonych przy granicy państwa (efekt niskiej bazy). Dotyczy to np. remontów tras na wschodnim Podlasiu i Lubelszczyźnie oraz w Beskidzie Niskim. Biorąc pod uwagę liczbę planowanych inwestycji mniejszy jest efekt dostępnościowy działań w świętokrzyskim, śląskim oraz w łódzkim. W drugim i trzecim przypadku jest to zapewne rezultat nasycenia infrastrukturą drogową najwyższego rzędu (autostrady, drogi ekspresowe), która determinuje poziom dostępności, na tyle, że drobniejsze inwestycje nie przyczyniają się już (w ujęciu relatywnym) do zauważalnej poprawy sytuacji. Strefami, w których skala przewidywanych inwestycji poziomu wojewódzkiego jest niewielka są województwa wielkopolskie, mazowieckie, warmińsko-mazurskie, lubuskie oraz północna część lubelskiego. Reasumując planowane działania regionalne w zakresie modernizacji układów drogowych wydają się w większości racjonalne. Są one na ogół komplementarne względem zarówno inwestycji wcześniejszych, jak i równoległych przedsięwzięć wyższego rzędu. Duża ich część poprawia dostępność terenów najbardziej peryferyjnych (peryferia krajowe, ale także peryferia wewnętrzne na pograniczach województw). 23
Ryc. 7. Zmiana procentowa Wskaźnika Drogowej Dostępności Transportowej WDDT syntetycznego w wyniku inwestycji współfinansowanych z RPO w okresie programowania 2014-2020 (efekt netto inwestycji współfinansowanych z RPO; zmiana względna między dostępnością na koniec 2023 r. z uwzględnieniem inwestycji RPO, a dostępnością w 2023 r. bez inwestycji RPO) Na ryc. 8 przedstawiono ogólny efekt wszystkich inwestycji planowanych do realizacji w latach 2014-2020 przy współudziale środków Unii Europejskiej. Układ ten w oczywisty sposób zdeterminowany jest rozmieszczeniem inwestycji przewidywanych w ramach POIŚ (większa koncentracja na wschodzie i na północy). Mimo to można wskazać obszary, gdzie oba rozkłady różnią się, co należy traktować jako pośredni dowód na właściwą lokalizację inwestycji wspieranych z ROPów i z POPW. Inwestycje te wyraźnie poprawiają efekt ogólny na terenie Pomorza Środkowego (zwłaszcza w jego części wschodniej) i na wschodnich rubieżach województw podlaskiego i lubelskiego. Do pewnego stopnia są także zauważalne w Karpatach. Obszarem, na którym efekt interwencji jest zauważalnie zwiększony względem POIŚ jest całe województwo podlaskie oraz północno-wschodnia część Mazowsza. Jest to efekt budowy drogi ekspresowej S61 przewidzianej do finansowania w ramach mechanizmu CEF. Terenami, na których nie należy oczekiwać poprawy dostępności na skutek interwencji wspartej przez Unię Europejską pozostają Sudety, Opolszczyzna i wschodnia Wielkopolska. Niekorzystnie wyróżnia się także pas biegnący od stolicy przez północne 24
Mazowsze i środkową część województwa warmińsko-mazurskiego (rozdzielający strefy pozytywnego efektu dróg ekspresowych S7 i S61). Ryc. 8. Zmiana procentowa Wskaźnika Drogowej Dostępności Transportowej WDDT syntetycznego w wyniku inwestycji współfinansowanych z UE w okresie programowania 2014-2020 (efekt netto inwestycji współfinansowanych z UE; zmiana względna między dostępnością na koniec 2023 r. z uwzględnieniem inwestycji UE, a dostępnością w 2023 r. bez inwestycji UE) Na ryc. 9 zaprezentowano udział inwestycji współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej (tylko perspektywa finansowa 2014-2020) w całkowitej zmianie wskaźnika WDDT syntetycznego, jaka oczekiwana jest do roku 2023. Obszary, gdzie udział ten jest niewielki to przede wszystkim Polska centralna, południowa i częściowo zachodnia (pogranicze polsko-niemieckie). Na ogół są to tereny o ogólnie niewielkiej przewidywanej zmianie dostępności. Dodatkowo w Polsce centralnej efekt ten jest potęgowany założoną w badaniu realizacją (poza UE) centralnego odcinka autostrady A1 (Częstochowa Piotrków Trybunalski). Na Podkarpaciu jest to częściowo wynik ukończenia finansowanej w okresie programowania 2007-2014 autostrady A4. Ponadto w Polsce południowej przewidywana jest realizacja istotnych obwodnic w ciągach dróg krajowych (m.in. Sanoka, Nysy, Kłodzka). Ich źródło finansowania nie jest jeszcze ustalone. 25