Kazimierz Bar ZESPOŁY AKT SZKÓŁ LOTNICZYCH, OBRONY PRZECIWLOTNICZEJ I PRZECIWGAZOWEJ, BRONI PANCERNYCH, SAPERÓW I ŁĄCZNOŚCI Z LAT 1918 1939 Istniejące w latach 1918 1939 szkoły wojskowe lotnicze, obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej, broni pancernych, saperów i łączności przechodziły szereg przeobrażeń organizacyjnych; zmieniał się też ich zakres czynności. Szkoły te prowadziły szkolenie kandydatów na oficerów, podoficerów zawodowych oraz doskonaliły kadrę zawodową. W niniejszym omówieniu ograniczono się tylko do pokazania najważniejszych zmian w strukturze i działalności, a główną uwagę skupiono na charakterystyce, zachowanych w Centralnym Archiwum Wojskowym, materiałów wytworzonych przez wymienione szkoły wojskowe. SZKOŁY LOTNICZE Centrum Wyszkolenia Lotnictwa
Po licznych reorganizacjach szkolnictwa lotniczego, w listopadzie 1925 roku zorganizowana została Oficerska Szkoła Lotnictwa 1. Poprzedniczkami nowoutworzonej szkoły były kolejno: Szkoła Lotnicza w Ławicy (1919), Wyższa Szkoła Lotników (1919 1923) i Wyższa Szkoła Pilotów (1923 1925). Przejęła ona również niektóre funkcje rozwiązanej w roku 1924 Szkoły Obserwatorów i Strzelców Lotniczych. Zadaniem Oficerskiej Szkoły Lotnictwa było szkolenie kadry zawodowej i rezerwowej oraz prowadzenie kursów przeszkolenia oficerów lotnictwa. W sierpniu 1928 roku nastąpiło przemianowanie Oficerskiej Szkoły Lotnictwa na Szkołę Podchorążych Lotnictwa 2. Kolejna reorganizacja Szkoły miała miejsce w lipcu 1929 roku 3, kiedy to utworzono Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa. Od tej pory w Centrum prowadzono szkolenie podchorążych (w Szkole Podchorążych Lotnictwa) i specjalizację dla wszystkich szeregowych z cenzusem oraz specjalne kursy dla oficerów (szkolenie pilotów, aplikacje oficerów z innych rodzajów broni). W czerwcu 1937 roku w związku z reorganizacją szkolnictwa lotniczego Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa przemianowano na Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1 i podporządkowano komendantowi Grupy Szkół Lotniczych w Warszawie 4. Zgodnie z nową organizacją Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1 składało się z następujących jednostek organizacyjnych: Komendy, Szkoły Podchorążych Lotnictwa (grupa pilotów i obserwatorów), Szkoły Podchorążych Rezerwy Lotnictwa (grupa pilotów) i Bazy Lotniczej Dęblin. W późniejszym okresie komendantowi CWLot. podporządkowano Szkołę Pilotażu. 1 Dod. tjn. nr 16, poz. 50 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 16 z 1925 roku. 2 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 22, poz. 241 z 1928 roku. 3 Rozkaz wykonawczy Dep. Aeronautyki MSWojsk. L.dz. 700/tjn. z 1929 roku. CAW, Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych (dalej: GISZ), 302.4.213. 3 Zarządzenie Dowództwa Lotnictwa MSWojsk. L.dz. 1801/tjn. z 24.06.1937roku. CAW, Sztab Główny, Oddział I (dalej: Szt. Gł. Oddz. I) Wydział Org., t. 1. 4 Zarządzenie Dowództwa Lotnictwa MSWojsk. L.dz. 1801/tjn. z 24.06.1937roku. CAW, Sztab Główny, Oddział I (dalej: Szt. Gł. Oddz. I) Wydział Org., t. 1.
Akta Centrum Wyszkolenia Lotnictwa (38 j.a.) po opracowaniu zostały podzielone na grupy: rozkazy, sprawy szkolenia i personalne oraz wykazy uposażenia. Rozkazy dzienne (16 j.a.) obejmują lata 1925 1939 i zawierają wiele danych dotyczących organizacji szkoły, pozwalają też odtworzyć stan personelu i życie codzienne CWLot. Wśród spraw szkolenia (2 j.a.) znajdują się skrypty.wykładów na temat: Zasady strzelania powietrznego i Bombardier następnie program OSLot., warunki ubiegania się o przyjęcie do Szkoły Podchorążych Lotnictwa na kurs 1936/39, regulamin wewnętrzny dla oficerów personelu stałego, wreszcie plany lotniska cywilnego w Ławicy k. Poznania (340.49.17). Ponadto w tej grupie akt znajduje się referat obejmujący opis terenu CWLot. w Dęblinie i zagadnienia szkolenia personelu lotniczego (340.49.18). Sprawy personalne (2 j.a.) występują w postaci skorowidzów szeregowych rocznika 1906. Wykazy uposażenia (18 j.a.) z lat 1932 1939 pozwalają odtworzyć skład personalny kadry zawodowej CWLot. oraz jednostek przydzielonych pod względem gospodarczym, takich jak Główna Składnica Lotnicza i Główna Składnica Uzbrojenia nr 2. Szkoła Podchorążych Rezerwy Lotnictwa Szkoła Podchorążych Rezerwy Lotnictwa przejawiała działalność w latach 1925 1939 początkowo w Oficerskiej Szkole Lotnictwa (Szkole Podchorążych Lotnictwa), a następnie w ramach organizacyjnych Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1 5. 5 Tamże.
Zespół akt Szkoły Podchorążych Rezerwy Lotnictwa (4 j.a.) zachował się w postaci książek postępów ogólnych słuchaczy i skorowidzów imiennych szeregowych z cenzusem z lat 1926 1931. Szkoła Pilotażu W lutym 1928 roku zatwierdzono tymczasową organizację Lotniczej Szkoły Strzelania i Bombardowania z siedzibą w Grudziądzu 6. Miała ona za zadanie szkolenie zwartych jednostek lotnictwa bądź poszczególnych oficerów i podoficerów w zadaniach walki powietrznej i bombardowania. Z dniem 20 sierpnia 1937 roku nastąpiło przemianowanie Lotniczej Szkoły Strzelania i Bombardowania na Szkołę Pilotażu 7. Początkowo podporządkowano ją komendantowi Grupy Szkół Lotniczych, a następnie komendantowi Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1. W pierwszych miesiącach 1939 roku Szkoła Pilotażu została przeniesiona z Grudziądza do Ułęża k. Dęblina. Akta Szkoły Pilotażu (25 j.a.) zawierają rozkazy dzienne (1929 1939), w których znajduje się wiele materiałów dotyczących działalności szkoły, szkolenia i spraw personalnych. Oprócz rozkazów zachowały się jeszcze wykazy Uposażenia kadry szkoły z lat 1929 1937 (9 j.a.), przepisy ruchu lotniczego w Porcie Grudziądz (340.51.15) oraz orzeczenia cenzuralne do wydatków technicznych. Szkoła Podchorążych Lotnictwa (grupa techniczna) GISZ, t. 473/3. 6 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 4, poz. 38 z 1828 roku. 7 Zarządzenie Dep. Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. L. dz. 4358/org. tjn. z 20.08.1937 roku. CAW,
Z dniem 1 października 1934 roku zarządzono uruchomienie Szkoły Podchorążych Lotnictwa (grupa techniczna) przy Centrum Wyszkolenia Technicznego. Lotnictwa w Bydgoszczy 8. Po utworzeniu w czerwcu 1937 roku Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 2 Szkoła Podchorążych Lotnictwa podporządkowana została; komendantowi CWLot. nr 2 i przeniesiona do Warszawy 9. Od 1 września 1938 roku szkoła podlegała komendantowi Grupy Szkół Lotniczych w Warszawie. Zespół akt Szkoły Podchorążych Lotnictwa zawiera niewielką ilość akt (9 j.a.) z lat 1937 1939. Najpełniej zachowały się rozkazy dzienne szkoły. Sprawy szkolenia reprezentowane są przez jedną jednostkę archiwalną, która zawiera sprawozdania z ćwiczeń z administracji i gospodarki sprzętem lotniczym (340.52.6). W zespole znajdują się też wykazy uposażenia oficerów, podoficerów zawodowych i pracowników cywilnych Szkoły Podchorążych Lotnictwa oraz jednostek będących na zaopatrzeniu finansowym szkoły: Samodzielnego Dywizjonu Doświadczalnego Lotnictwa, Wojskowej Stacji Meteorologicznej, Komendy Grupy Szkół Lotniczych) Instytutu Badań Lotniczo-Lekarskich i Eskadry Sztabowej Lotniczo-treningowej. Wojskowa Szkoła Lotnicza Wojskowa Szkoła Lotnicza powstała w styczniu 1919 roku w Warszawie i była czynna do maja tegoż roku. 8 Zarządzenie Biura Ogólno-Organizacyjnego nr 2110/wyszk. z 9.07.1934 roku. CAW, GISZ, 302.4.845. 9 CAW, Szt. Gł., Oddz. I Wydz. Org., t. 1.
Prowadzono w niej: wyższe kursy teoretyczne dla oficerów i szkołę pilotów. Po rozformowaniu Wojskowej Szkoły Lotniczej utworzono dwie szkoły lotnicze: niższą w Krakowie i wyższą w Warszawie. Akta Wojskowej Szkoły Lotniczej zachowały się w postaci jednej jednostki archiwalnej (sygn. 340.55.1). Materiały zawarte w tej jednostce posłużyć mogą do odtworzenia organizacji i działalności szkoły. W szczególności na uwagę zasługują sprawy organizacyjne, jak: etat i sprawozdanie z działalności szkoły. Poza tym są wykazy obsady personalnej, programy i korespondencja w sprawach szkolenia. Szkoła Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich Szkoła Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich została zorganizowana w listopadzie 1930 roku, w ramach istniejącego od lipca 1929 roku Centrum Wyszkolenia Podoficerów Lotnictwa 10. W jego skład wchodziła ponadto Szkoła Podoficerów Pilotów Lotnictwa oraz, Szkoła Podoficerów Mechaników Samolotowych 11. Zadaniem Szkoły Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich było przygotowanie kandydatów do zawodu podoficerskiego w lotnictwie, przez odpowiednie wychowanie oraz wyszkolenie zarówno ogólno-wojskowe (według programu pułkowej szkoły podoficerskiej lotnictwa), jak i fachowo-techniczne lotnictwa 12. Nauka w szkole trwała 3 lata. Absolwenci po odbyciu czynnej służby wojskowej w lotnictwie, byli następnie mianowani podoficerami zawodowymi lotnictwa lub majstrami wojskowymi. 10 Por. przypis 3. 11 Dodatek do rozkazu dziennego CWLot. nr 240 z 20.10.1930 roku. CAW, 340.49.2. 12 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 28, poz. 334 z 1930 roku.
Po reorganizacji Centrum Wyszkolenia Podoficerów Lotnictwa w kwietniu 1933 roku 13 w jego skład wchodziła Szkoła Podoficerów Specjalistów Lotnictwa i Szkoła Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich. W październiku 1934 roku Centrum Wyszkolenia Podoficerów Lotnictwa zostało przemianowane na Centrum Wyszkolenia Technicznego Lotnictwa, gdzie oprócz Szkoły Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich zorganizowano Szkołę Podchorążych Lotnictwa (grupa techniczna) 14. W czerwcu 1937 roku nastąpiła dalsza reorganizacja szkół lotniczych, a w jej wyniku powstało m.in. Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 2, w skład którego, oprócz wymienionych poprzednio szkół lotniczych, wszedł także Batalion Szkolny Lotnictwa 15. W związku z nową organizacją szkolnictwa lotniczego dotychczasowe Centrum Wyszkolenia Technicznego Lotnictwa zostało zlikwidowane, jego funkcje przejęła całkowicie Szkoła Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich 16. W lutym 1938 roku zatwierdzony został statut Szkoły Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich 17. Po likwidacji we wrześniu 1938 roku Komendy Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 2, Szkołę Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich przeniesiono z Bydgoszczy do Krosna i podporządkowano komendantowi Grupy Szkół Lotniczych 18. Akta Szkoły Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich (27 j.a.) ujęte są w inwentarzu w trzech zasadniczych grupach: rozkazy, sprawy techniczne i personalne oraz wykazy uposażenia. W grupie pierwszej znajdują się rozkazy z lat 1929 1938, regulujące codzienny tok pracy szkoły. 13 Rozkaz CWLot. nr 87 z 14.04.1933 roku. CAW, 340.53.5. 14 Tamże, t. 6. 15 CAW, Szt. Gł., Oddz. I Wydz. Org., t. 1. 16 Rozkaz CWTL nr 150 z 6.07.1937 roku CAW, 340.53.12. 17 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 1, poz. 6 z 1838, roku. 18 CAW, 340.53.15.
W następnej grupie znajdują się: wydawnictwo Centralnej Szkoły Mechaników Lotniczych pt. Uzbrojenie płatowców i synchronizacja KM a także inne instrukcje techniczne (Organizacja remontu silników lotniczych, Schemat systematyki materiałów chemiczno-bojowych, Tablica organizacji obrony przeciwlotniczej) oraz obsada personalna szkoły z roku 1925 (340.53.16.). W ostatniej grupie akt występują wykazy uposażenia oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych, pozwalające odtworzyć obsadę personalną szkoły z lat 1929 1939. Batalion Szkolny Lotnictwa W grudniu 1936 roku zarządzono utworzenie Tymczasowego Ośrodka Szkolnego Specjalistów Lotnictwa w Dęblinie 19. Ośrodek został podporządkowany komendantowi Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa. W rok później we wrześniu 1937 roku nastąpiło przeorganizowanie Tymczasowego Ośrodka Szkolnego Specjalistów Lotnictwa na Batalion Szkolny Lotnictwa i przeniesienie z Dęblina do Świecia 20. Batalion Szkolny Lotnictwa składał się z dowództwa, 2 kompanii szkolnych poborowych, 1 kompanii szkolnej specjalistów i kwatermistrzostwa. Akta Batalionu Szkolnego Lotnictwa zachowały się w niewielkiej ilości (6 j.a.). Połowę zespołu stanowią rozkazy dzienne batalionu zasadnicze źródło obrazujące życie szkoły. Pozostałe materiały archiwalne to wykazy uposażenia oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych batalionu z lat 1937 1939. 19 Zarządzenie Dep. Dowodzenia Ogólnego, L. dz. 5840/org. tjn. CAW, GISZ, 302.4.229. 20 Por. przypis 7.
Centralna Szkoła Balonowa Szkoła ta istniała w latach 1920 1924, początkowo w Poznaniu 21, a następnie w Toruniu 22 i nosiła następujące nazwy: Oficerska Szkoła Aeronautyczna (1920 1921), Centralna Szkoła Aerostatyczna (1922 1923), Centralna Szkoła Balonowa (1923 1924) 23. Zadaniem jej było przygotowanie na kilkumiesięcznych kursach szkolenia kadry oficerów i podoficerów balonowych 24. Zespół akt Centralnej Szkoły Balonowej (5 j.a.) zawiera tylko rozkazy dzienne szkoły z lat 1920 1924. Źródła te pozwalają na częściowe odtworzenie obrazu działalności i funkcjonowania szkoły w okresie jej istnienia. SZKOŁY OBRONY PRZECIWLOTNICZEJ I PRZECIWGAZOWEJ Centrum Wyszkolenia Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej W lutym 1930 roku zorganizowano Centrum Wyszkolenia Artylerii Przeciwlotniczej w Warszawie 25. Zadaniem jego było prowadzenie corocznych kursów artylerii przeciwlotniczej dla oficerów, szeregowych z cenzusem i podoficerów zawodowych. W roku 1937 nastąpiła reorganizacja i rozbudowa centrum, spowodowana wzmożonymi potrzebami wojska i obrony kraju 26. 21 Tymczasowy etat OSAeronaut: Dz. Rozk. Tjn. MSWojsk. nr 7, poz. 108 z 1920 roku. 22 CAW, 340.56.1. 23 Zarządzenie Sztabu Generalnego-Oddział I, L.dz. 10832/org. z 9.11.1922 roku. CAW, Szt. Gł. Oddz. I Wydz. Ogól. Org., t. 16a. 24 Rozkaz dzienny CSBal. nr 155 z 7.07.1924 roku. CAW, 340.56.4. 25 Dod. tjn. nr 2 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 6 z 1930 roku. 26 Zarządzenie Biura Inspekcji GISZ, L.dz. 3580/tjn./37. CAW, GISZ, 302.4.234.
W rok później zostało, utworzone Centrum Wyszkolenia Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej w Brześciu n. Bugiem, w skład którego weszły: Szkoła Podchorążych Artylerii Przeciwlotniczej, kursy doskonalące artylerii przeciwlotniczej z komisją doświadczalną i Szkoła Obrony Przeciwgazowej 27. Zespół akt Centrum Wyszkolenia Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej zachował się w postaci szczątkowej. W Centralnym Archiwum Wojskowym znajdują się jedynie dwa skrypty wykładów wydane przez Centrum Wyszkolenia Artylerii Przeciwlotniczej: Ciężkie karabiny maszynowe przeciwlotnicze i Teoria strzelania, metoda przecięć równych czasów. Szkoła Obrony Przeciwgazowej Szkoła Obrony Przeciwgazowej powstała w sierpniu 1919 roku w Warszawie. W następnych latach była ona kilkakrotnie reorganizowana i przemianowywana (Szkoła Gazowa Wojskowa 28, Centralna Szkoła Gazowa, Szkoła Broni Chemicznej 29, Szkoła Gazowa), by wreszcie w maju 1937 roku wrócić do nazwy pierwotnej 30. Podlegała ona odtąd komendantowi Centrum Wyszkolenia Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej w Brześciu n. Bugiem 31. Zadaniem szkoły poza okresem początkowym, kiedy to prowadzono w niej kursy gazowe dla oficerów i podoficerów wszystkich rodzajów broni było szkolenie oficerów i instruktorów walki gazowej oraz organizowanie kursów informacyjnych. 27 Zarządzenie Dowództwa OK IX, L. dz. 5280/org. tjn. z 4.07.1938 roku CAW, 9 DP, t. 45. 28 Cel szkoły i tymczasowy etat, Dod. tjn. do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 15 T, poz. 203 z 1919 roku. 29 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 45, poz. 634 z 1922 roku. 30 Rozkaz dzienny Szkoły Gazowej nr 131 z 11.05.1937 roku. CAW, 340.58.14. 31 Por. przypis 27.
W zespole akt Szkoły Obrony Przeciwgazowej (25 j.a.) występują trzy grupy akt: rozkazy, albumy i opracowania oraz wykazy uposażenia. Rozkazy dzienne stanowiące cenny materiał do poznania działalności szkoły, obejmują lata 1929 1938. Druga grupa akt reprezentowana jest jedynie przez takie materiały archiwalne, jak album pamiątkowy Szkoły Gazowej z roku 1920 (340.58.16) i skrypty na temat: Chemia materiałów bojowych, stosowanych w broni chemicznej, Gazownictwo (broń chemiczna), Wytyczne linie polskiej polityki przeciwgazowej, Przepisy obrony przeciwgazowej, Organizacja i regulamin drużyn obrony przeciwgazowej LOPP i Kronika gazowa USA (340.58.17). W ostatniej grupie akt zgromadzono wykazy uposażenia oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych z lat 1923 1937. SZKOŁY BRONI PANCERNYCH Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych W styczniu 1927 roku połączono Obóz Szkolny Wojsk Samochodowych w Warszawie z Centralną Szkołą Czołgów istniejącą przy 1 baonie czołgów w Żurawicy i utworzono Szkołę Czołgów i Samochodów 32. W szkole tej prowadzone były głównie kursy: aplikacyjne czołgów dla oficerów różnych broni, doskonalące oficerów i podoficerów zawodowych oraz mechaników samochodowych i inne. W lipcu 1930 roku Szkoła Czołgów i Samochodów została zlikwidowana, a na jej miejsce utworzono Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych 33. Wówczas to w 32 Dod. tjn. nr 1 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 2, poz. 4 z 1927 roku. 33 Rozkaz dzienny CWBPanc. z 1930 roku. CAW, 340.59.2.
skład oddziałów szkolnych weszły: kurs oficerski, kompania podoficerów zawodowych, kompania majstrów, ćwiczebna kompania pancerna i park. Z dniem 15 marca 1934 roku Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych przemianowano na Centrum Wyszkolenia Czołgów i Samochodów Pancernych i przeniesiono do Modlina 34. Po tej reorganizacji w skład centrum wchodziły m.in.: kompania ćwiczebna, kompania szkolna dla małoletnich, doświadczalny baon pancerno-motorowy i park. We wrześniu 1935 roku Centrum Wyszkolenia Czołgów i Samochodów Pancernych wróciło do pierwotnej nazwy Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych 35. W czasie kolejnej reorganizacji we wrześniu 1936 roku, utworzono i podporządkowano komendantowi centrum Szkołę Podchorążych Broni Pancernych 36. Zadaniem Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych było szkolenie podchorążych na oficerów zawodowych i rezerwy oraz doskonalenie i specjalizacja oficerów i podoficerów zawodowych wszystkich rodzajów broni w dziedzinie broni pancernych. Przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym akta Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych stanowią zespół obejmujący 28 jednostek archiwalnych. Po ostatecznym opracowaniu wytwór kancelaryjny podzielony został na trzy zasadnicze grupy: rozkazy, akta dotyczące wyszkolenia i spraw personalnych oraz wykazy uposażenia. W zespole zachowały się rozkazy dzienne obejmujące lata 1924 1939. Obrazują one tok pracy poszczególnych komórek organizacyjnych centrum i zawierają niektóre dane dotyczące obsady personalnej. W grupie akt związanych ze szkoleniem wymienić można: programy kursów fachowych dla nadterminowych mechaników broni pancernych czasu wojennego oraz 34 Rozkaz dzienny CWBPanc. z 1934 roku. CAW, 340.59.7. 35 Rozkaz dzienny CWBPanc. z 1935 roku. CAW, 340.59.10. 36 Dod. tjn. nr 5 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 5 z 1936 roku.
instrukcje i skrypty (340.59.18). Sprawy personalne reprezentowane są przez jeden skorowidz ewidencji podchorążych rocznika 1910. W trzeciej grupie znajdują się wykazy uposażenia oficerów kadry i kursów, podoficerów oraz pracowników cywilnych za lata 1927 1939. SZKOŁY SAPERÓW Szkoła Podchorążych Saperów W latach 1919 1923 szkolenie kandydatów na oficerów saperów odbywało się w Kościuszkowskim Obozie Szkolnym Saperów w Warszawie oraz w Głównej Szkole Artylerii i Inżynierii w Warszawie 37. W dniu 6 czerwca 1923 roku rozkazem szefa Sztabu Generalnego powołana została do życia Oficerska Szkoła Inżynierii w Warszawie 38. Głównym celem szkoły było przygotowanie młodszych oficerów do wojsk technicznych: saperów, saperów kolejowych, łączności i samochodowych. Oprócz tego były organizowane kursy doszkolenia i doskonalenia oficerów oraz kursy fortyfikacji na poziomie wyższych studiów wojsk technicznych. W sierpniu 1928 roku nastąpiło przemianowanie Oficerskiej Szkoły Inżynierii na Szkolę Podchorążych Inżynierii 39, a w rok później została ustalona nowa organizacja szkoły 40. Z dniem 15 października 1935 roku nastąpiła zmiana nazwy Szkoły Podchorążych Inżynierii na Szkołę Podchorążych Saperów i podporządkowanie jej dowódcy saperów 41. 37 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 30 z 25.07.1922 roku. 38 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 23, poz. 309 z 1923 roku. 39 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 22, poz. 249 z 1928 roku. 40 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 26, poz. 254 z 1929 roku. 41 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 1, poz. 23 z 1935 roku.
W związku ze wzrastającym zapotrzebowaniem oficerów z wyższym wykształceniem technicznym Szkoła Podchorążych Saperów została zreorganizowana; z dniem 1 listopada 1936 roku utworzono Wojskową Szkołę Inżynierii 42. W jej skład weszły: Wyższa Szkoła Inżynierii i Szkoła Podchorążych Saperów. Akta Szkoły Podchorążych Saperów zachowały się w stosunkowo dużej ilości (243 j.a.). W trakcie opracowywania zespołu akt utworzono 17 grup rzeczowych. Na początku znajdują się rozkazy dzienne szkoły i batalionu, a także kompanii szkolnych z lat 1927 1939. Następnie występują źródła obrazujące sprawy organizacyjne, a wśród nich: kronika Szkoły Podchorążych Inżynierii za okres od 1928 1932 (sygn. 340.7.41), statuty i regulaminy wewnętrzne szkoły, instrukcje organizacyjne toku szkolenia i promocji szkolnych. Dość liczną grupę stanowią materiały dotyczące szkolenia. Na uwagę zasługują plany, wytyczne i programy szkolenia z lat 1923 1939 oraz protokoły z posiedzeń Rady Szkolnej za okres 1924 1939. Częściowo występują wytyczne i sprawozdania szkoleniowe, a w szczególności z odbytych ćwiczeń i wykładów, zakończenia roku szkolnego oraz realizacji programu nauczania. W kolejnym dziale znajdują się skrypty wykładów i pomoce naukowe, wskazówki ogólne o budowie dróg, normy projektowania budowli wojskowych, opisy techniczne, warunki odbioru robót, instrukcje saperskie, projekty odbudowy i plansze mostów, schematy urządzeń zabezpieczenia ruchu pociągów i opisy wynalazków kolejowych. W grupie materiałów ćwiczebnych znaleźć można zarządzenia do podróży słuchaczy III kursu fortyfikacyjnego Szkoły Podchorążych Inżynierii z Wyższą Szkołą Wojenną, materiały organizacyjne i sprawozdania z ćwiczeń. 42 Dod. tjn. nr 9, poz. 49 do Dz. Rozk. MSWojsk. z 1936 roku.
Obszerny dział, to prace uczniów z lat 1925 1939. Licznie występują tu projekty budowli inżynieryjnych schronów, fortyfikacji stałych, dróg i mostów drewnianych różnych układów, a ponadto wypracowania i zadania klasowe. Z materiałów szkolenia wymienić można jeszcze rozkłady zajęć szkoły i oceny słuchaczy, a w tym księgi odpisów świadectw z lat 1925 1938. Następna grupa archiwaliów dotyczy spraw personalnych; w szczególności są to przepisy i zasady przyjmowania, zwalniania i postępowania z uczniami szkoły, obsada personalna kadry, wykazy imienne podchorążych, materiały statystycznopersonalne, sprawy kwalifikowania i opiniowania uczni, książki ewidencji i albumy zdjęć podchorążych. Wśród akt finansowych znaleźć można sprawy budżetowe i wykazy uposażenia oficerów, podoficerów zawodowych i pracowników cywilnych oraz wykładowców (dochodzących) z lat 1924 1936. Ostatnie działy obejmują akta dotyczące spraw kwatermistrzowskich i służby wewnętrznej oraz oświaty i sportu w szkole. W szczególności wymienić można plany sytuacyjne, stan sprzętu kwatermistrzowskiego i uzbrojenia, księgi protokołów świadectw wojskowo-lekarskich, materiały dotyczące organizacji zawodów sportowych i saperskich, instrukcje i regulaminy służby wewnętrznej. Kościuszkowski Obóz Szkolny Saperów Kościuszkowski Obóz Szkolny Saperów został utworzony w Warszawie we wrześniu 1919 roku 43 i istniał do końca 1926 roku. Początkowo w jego składzie znajdowały się następujące szkoły i kursy: Szkoła Podchorążych Saperów, Szkoła Podoficerska Saperów, kompania sztabowa, I kurs Wojennej Szkoły Podchorążych Saperów, kurs dla oficerów kompanii i szwadronów technicznych. 43 Dod. tjn. do Dz. Rozk. Wojsk, nr 10 T z 18.09.1919 roku.
Po reorganizacji w roku 1922 w skład KOSS weszły kompanie szkolne podoficerów zawodowych i podchorążych rezerwy oraz kompania doskonalenia oficerów saperów 44. W czasie wojny obóz przeprowadzał doszkalanie oficerów i podoficerów saperów; po wojnie zaś rozpoczął przeszkalanie i doskonalenie oficerów i podoficerów oraz szkolenie kandydatów na oficerów zawodowych i podchorążych rezerwy saperów. Drogą dalszych przemian organizacyjnych w roku 1924 kursy doskonalenia oficerów zostały przejęte przez Oficerską Szkołę Inżynierii, a KOSS szkolił podoficerów i oficerów rezerwy. Zespół akt Kościuszkowskiego Obozu Szkolnego Saperów (21 j.a.) podzielono na 4 grupy: rozkazy, sprawy personalne, sprawy wyszkolenia i wykazy uposażenia. Sprawy personalne występują w postaci książek ewidencji oficerów, podoficerów zawodowych i szeregowych z lat 1919 1926. Z materiałów wyszkolenia ujętych w inwentarzu wymienić można jedynie skrypt z wyszkolenia pionierskiego oraz rozkład zajęć Szkoły Podchorążych Saperów. Ostatnia grupa akt to wykazy uposażenia oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych, pozwalające ustalić skład osobowy KOSS z lat 1923 1925. Batalion Szkolny Saperów Po likwidacji Kościuszkowskiego Obozu Szkolnego Saperów w końcu 1926 roku powstał Batalion Szkolny Saperów z siedzibą w Modlinie; w jego skład wchodziła Szkoła Podchorążych Rezerwy Saperów. Batalion szkolił 'podchorążych rezerwy saperów i doskonalił podoficerów zawodowych. 44 Por. przypis 23.
W sierpniu 1929 roku w rezultacie połączenia Batalionu Szkolnego Saperów i Batalionu Szkolnego Saperów Kolejowych powstało Centrum Wyszkolenia Saperów 45. Jedynymi zachowanymi materiałami archiwalnymi w zespole akt Batalionu Szkolnego Saperów są rozkazy dzienne (2 j.a.) z lat 1926 i 1927, pozwalające częściowo odtworzyć organizację i działalność batalionu w tym okresie. Batalion Szkolny Saperów Kolejowych W latach 1919 i 1920 w Krakowie, a następnie w Jabłonnie były czynne: Szkoła Oficerska Wojsk Kolejowych i Batalion Wyszkolenia Wojsk Kolejowych, które szkoliły oficerów i szeregowych dla formacji kolejowych 46. W maju 1921 roku założono w Jabłonnie Obóz Wyszkolenia Wojsk Kolejowych, który został wkrótce przemianowany na Obóz, Szkolny Wojsk Kolejowych 47. W jego składzie działała Szkoła Podoficerów Zawodowych 48. W październiku 1926 roku Obóz Szkolny Wojsk Kolejowych został zlikwidowany i utworzono Batalion Szkolny Saperów Kolejowych, który istniał do roku 1929. W latach 1921 1929 prowadzono w Obozie Szkolnym Saperów Kolejowych, a następnie w Batalionie Szkolnym Saperów Kolejowych kursy doszkolenia dla oficerów i podoficerów oraz kursy Szkoły Podchorążych Rezerwy Saperów Kolejowych 49. 45 Rozkaz wykonawczy o zorganizowaniu CWSap., L.dz. 90/29. CAW, GISZ, 302.4.212. 46 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 53, poz. 1659 z 1919 roku i dod. do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 14 T, poz. 173 z 1919 roku. 47 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 13, poz. 173 z 1923 roku i dod. tjn. nr 14, poz. 69 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 21 z 1922 roku. 48 Por. przypis 23. 49 CAW, GISZ, 302.4.1184.
Zespół akt Batalionu Szkolnego Saperów Kolejowych (15 j.a.) zawiera głównie rozkazy dzienne i wykazy uposażenia. Rozkazy dzienne zachowały się z lat 1919 1929. Zamieszczono w nich m.in. dane dotyczące organizacji i działalności batalionu. W niewielkiej ilości (2 j.a.) występują w zespole wykazy uposażenia oficerów i podoficerów zawodowych z lat 1925 1929. Centrum Wyszkolenia Saperów W sierpniu 1929 roku w wyniku ogólnej reorganizacji wojsk saperskich powstało Centrum Wyszkolenia Saperów z siedzibą w Modlinie 50. W jego skład wchodziły m.in. Baon Podchorążych Rezerwy Saperów i Kompania Podoficerów Zawodowych. Zadaniem CWSap. było szkolenie kandydatów na oficerów rezerwy saperów, saperów kolejowych i mostowych, żeglugi śródlądowej, elektrotechnicznych i silnikowych, a ponadto doskonalenie oficerów i podoficerów zawodowych pionierów innych broni oraz, wykonywanie prac doświadczalnych. Późniejsze zmiany w strukturze CWSap. nie wniosły w zasadzie nowych elementów organizacyjnych 51. Na uwagę zasługuje jedynie uruchomienie w latach 1938 1939 Szkoły Podoficerów Saperów dla Małoletnich 52. Akta Centrum Wyszkolenia Saperów (39 j.a.) podzielone zostały na trzy podstawowe grupy: rozkazy, sprawy wyszkolenia i wykazy uposażenia. 50 Por. przypis 45. 51 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 7, poz. 124 z 1934 roku. 52 CAW, GISZ, 302.4.238.
Grupę pierwszą (23 j.a.) stanowią rozkazy dzienne centrum z lat 1929 1939, czyli za cały okres istnienia szkoły. Źródła te obrazują tok pracy poszczególnych komórek organizacyjnych centrum. Pozwalają też poznać jego stan ilościowy oraz, w niektórych wypadkach, obsadę personalną. W grupie akt związanych z trybem szkolenia wymienić można instrukcje i programy szkolenia kursów saperskich, opracowania i tłumaczenia artykułów na temat: wpływu techniki na przyszłą organizację wojsk technicznych, środków przeprawowych, schronów lekkich, warunków fortyfikacji granic państwa oraz fragmenty sprawozdania ze studium w Czechosłowacji (340.63.24). Poza tym występują jeszcze materiały dotyczące zagadnienia zapór komunikacyjnych i maskowania sprzętu wojskowego. Ostatnia grupa akt to wykazy uposażenia oficerów, podoficerów zawodowych i pracowników cywilnych z lat 1933 1939. SZKOŁY ŁĄCZNOŚCI Centrum Wyszkolenia Łączności Szkolenie oficerów i podoficerów łączności odbywało się w latach 1919 1923 początkowo w Obozie Wyszkolenia Oficerów Wojsk Łączności w Zegrzu k. Warszawy 53, a następnie w Obozie Wyszkolenia Wojsk Łączności 54. W kwietniu 1923 roku Obóz Wyszkolenia Wojsk Łączności przemianowano na Obóz Szkolny Wojsk Łączności 55. Do roku 1923 szkolenie w obozie przebiegało w następujący sposób: kandydaci na oficerów odbywali zajęcia w Szkole Podchorążych Wojsk Łączności, oficerowie w Szkole Oficerskiej Wojsk Łączności, a podoficerowie w Centralnej Szkole Podoficerskiej Wojsk Łączności. Od kwietnia 1923 roku w składzie 53 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 91, poz. 3398 z 1919 roku. 54 Dod. tjn. nr 12, poz. 120 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 21. 55 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 13, poz. 173 z 1923roku.
oddziałów szkolnych obozu były tylko: kompania szkolna podchorążych rezerwy i kursy uzupełniające dla oficerów 56. Z dniem 15 sierpnia 1929 roku Obóz Szkolny Wojsk Łączności przemianowano na Centrum Wyszkolenia Łączności 57. Po reorganizacji Centrum Wyszkolenia Łączności w październiku 1931 roku w jego skład weszły następujące baony: podchorążych rezerwy, podoficerski i telegraficzno-manewrowy 58. Z dniem 1 września ponownie rozpoczęto szkolenie w CWŁ kandydatów na oficerów przez zorganizowanie Szkoły Podchorążych Łączności 59. W związku z tym nastąpiło, zlikwidowanie klasy łączności w Szkole Podchorążych Inżynierii w Warszawie. Szkolenie podchorążych rezerwy wojsk łączności odbywało się od tej pory w odpowiedniej kompanii Szkoły Podchorążych Łączności. Akta Centrum Wyszkolenia Łączności (45 j.a.) ujęte są w inwentarzu w trzech zasadniczych grupach: rozkazy, sprawy szkolenia, wykazy uposażenia. Rozkazy dzienne zachowały się z okresu 1929 1939; częściowo również dodatki poufne i tajne do rozkazów dziennych. Wśród archiwaliów obrazujących szkolenie występują: instrukcje i skrypty dotyczące łączności, materiały do ćwiczeń aplikacyjnych i założenia do ćwiczeń kursu oficerskiego oraz rozkłady zajęć. W grupie tej znajduje się również statut koła kulturalno-oświatowego uczniów SPŁ (340.64.24.) i wykaz klasyfikacyjny słuchaczy kursu łączności. W trzeciej grupie zgromadzone zostały wykazy uposażenia oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych centrum. 56 Por. przypis 23. 57 Rozkaz OSWŁ, nr 183 z 14.03.1929 roku. CAW, 340.64.1. 58 Rozkaz o wprowadzeniu w życie organizacji formacji telegr. i CWŁ. CAW, Dział Instrukcji i Regulaminów, poz. 6337. 59 Zarządzenie Dowództwa Wojsk Łączności MSWojsk., L. dz. 800/tjn. I org. z 7.05.1935 roku. CAW, 11 DP, t. 24.
W niniejszym artykule omówione zostały zespoły akt 10 szkół lotniczych, przeciwlotniczych i obrony przeciwgazowej oraz Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych, 5 szkół saperów i Centrum Wyszkolenia Łączności. Zespoły akt tych szkół są już ostatecznie uporządkowane. Posiadają inwentarze ciągłe oraz wstępy ujmujące główne przemiany organizacyjne, jakie następowały w okresie ich działalności; metody porządkowania akt oraz charakterystykę archiwalną zespołów. Artykuł ten zamyka serię informacji o materiałach archiwalnych, wytworzonych przez szkoły wojskowe w latach 1918 1939 60. W omówieniach tych przedstawiono też krótki rys organizacyjny poszczególnych szkół. Natomiast nie poruszono w nich zagadnień dotyczących programów, procesu nauczania i pracy wychowawczej. Informacje na ten temat znajdą zainteresowani w ogólnodostępnych publikacjach 61. Oprócz zespołów akt szkół wojskowych omówionych we wspomnianych artykułach informacyjnych w CAW znajdują się również akta: Centrum Wyszkolenia Sanitarnego, Szkoły Podoficerów Zawodowych Służby Weterynaryjnej, Wojskowej Pracowni Weterynaryjnej, Centrum Wyszkolenia i Badań Weterynaryjnych, Centrum Wyszkolenia Żandarmerii, Szkoły Uzbrojenia, Oficerskiej Szkoły Topografów i Geodetów, Oficerskiej Szkoły Administracji Funkcyjnej dla Podoficerów, Szkoły Podchorążych Marynarki Wojennej i Wojskowych Kursów Maturalnych im. mjra Łukasińskiego. Zespoły akt tych szkół zostały również uporządkowane i są w pełni dostępne do badań naukowych. 60 Por. K. B a r, Charakterystyka materiałów archiwalnych do działalności wyższego szkolnictwa wojskowego w okresie międzywojennym, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s. 71 82; tegoż, Akta szkół wojskowych piechoty, kawalerii i artylerii z lat 1918 1939, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 3, 1971, s. 66 87. 61 Por.: S. R u t k o w s k i, Zarys dziejów polskiego szkolnictwa wojskowego, Warszawa 1970, s. 77 180.